Phaàn ñoùng goùp cuûa toâi veà taùc phaåm naøy seõ raát khieâm nhöôøng (chuù-thích caùc chöõ khoù). Xin quyù vò xem coâng-trình cuûa anh Traùc ñeå thöôûng thöùc vaên-chöông cuûa tieàn-nhaân cuõng nhö söï söu-taäp coâng phu cuûa anh Traùc.
Sau ñaây laø tieåu-söû cuûa Ñaëng-traàn-Coân, vaø Ñoaøn-thò-Ñieåm töø quyeån "Chinh-phuï ngaâm-khuùc"; do nhaø nhaø xuaát-baûn Taân-Vieät (235 Phan-thanh-Giaûn), Saøi-Goøn in theo giaáy pheùp soá 3524, B.T.T. (Boä thoâng tin, 1968).
Tieåu-söû Ñaëng Traàn Coân (1715 ? -1745)
Ñaëng traàn Coân tieân-sinh ngöôøi laøng Nhaân-muïc ( tuïc goïi laø laøng Moïc ) huyeän Thanh-trì, tænh Haø-ñoâng. Tieân-sinh sinh ñôøi Leâ Duï-toâng, trong buoåi Trònh Cöông xöng chuùa, caàm quyeàn, phong töôùc An Ñoâ-vöông.
Luùc baáy giôø trong thaønh Thaêng-long thöôøng coù hoûa-hoaïn coù leänh caám löûa, maø tieân-sinh hieáu-hoïc laém, phaûi ñaøo haàm chong ñeøn maø hoïc suoát canh khuya ; tieân-sinh öa ngaâm vònh, nghe baø Ñoaøn thò Ñieåm hay chöõ, hay thô, beøn laøm moät baøi thô ñeán yeát-kieán baø. Baø xem thô, cöôøi maø baûo raèng: neân hoïc theâm seõ laøm thô ; tieân-sinh laáy laøm theïn, veà ra söùc nghieân-tinh ñaøn-töù, sau thi ñoã chöùc Höông-coáng ( cöû-nhaân ) vaø vaãn chaêm hoïc, tay khoâng heà rôøi quyeån saùch.
Ñaàu nieân-hieäu Caûnh-Höng ( 1740-1786 ) ñôøi Haäu Leâ gaëp buoåi binh-caùch, lính thuù ñi chinh-thuù nhieàu nôi, ñaõ dieãn ra laém noãi bieät-ly ñau ñôùn, tieân-sinh caûm-xuùc laøm baøi "Chinh-phuï ngaâm ", theo theå thô xöa (Coå-nhaïc phuû) töø-ñieäu thanh-tao vaø phieâu-daät laâm-ly, ñem ñöa oâng Ngoâ Thì Só xem. OÂng Só ñoïc xong raát thaùn phuïc maø noùi raèng : "Nhö baøi naøy thì ñaõ aùp-ñaûo ñöôïc laõo Ngoâ naøy roài". Sau tieân-sinh laïi ñöa cho Ñoaøn thò Ñieåm xem, baø khen hay vaø ñem dieãn noâm ñieäu song-thaát luïc-baùt, laïi ñöa tieân-sinh xem, tieân-sinh raát kinh taøi mieäng gaám loøng theâu cuûa baø, chòu toân baø laøm baäc sö-baù.
Baøi " Chinh-phuï ngaâm " truyeàn tuïng khaép trong nöôùc, lan ñeán beân Taøu, cuõng phaûi khen taøi thanh-ngheä-luaät cuûa tieân-sinh . Quaû thaät nhö vaäy, thô tieân-sinh coå theå, caän theå ñaõ hoïc ñuùng vaø ñuû caùc pheùp, cho neân thi-phaùi ñôøi Haäu Leâ nhôø tieân-sinh dìu-daét maø chaán höng nhieàu.
Veà sau tieân-sinh laøm chöùc Huaán-ñaïo roài laàn hoài thaêng ñeán chöùc Ngöï-söû Ñaøi . Tính tieân-sinh raát khoaùng-daät, thích ngao-du vôùi traêng gioù röôïu traø; ngoaøi baøi "Chinh-phuï ngaâm" coøn laém baøi thô phuù khaùc, nhö ñeà "Tieâu töông baùt caûnh" , "Tröông Haøn tö thuaàn lö", "Tröông Löông boá y", "Khaáu moân thanh "v.v...
Tieåu-söû baø Ñoaøn Thò Ñieåm (1705-1748) Baø Ñieåm nguyeân hoï Ñoaøn, laáy choàng hoï Nguyeãn, laïi theo hoï choàng thöôøng goïi laø Nguyeãn thò Ñieåm (ngöôøi laøng Hieáu-phaïm, huyeän Vaên-giang, tænh Baéc-ninh, em gaùi oâng Giaùm-sinh (tieán-só) Ñoaøn Luaân ) bieät-hieäu laø Hoàng Haø nöõ-só, sinh veà ñaàu theá-kyû XVIII ñôøi Leâ. Tö-chaát baø raát thoâng-minh, töø naêm leân saùu tuoåi ñaõ hoïc ñeán Söû-kyù.Tieåu-söû Moät hoâm oâng Luaân laáy chöõ Söû-kyù Haùn Cao-toå ra cho baø moät caâu nguyeân-vaên :"Baïch xaø ñöông ñaïo, Quí baït kieám nhi traûm chi" ( Con raén traéng ñoùn ñöôøng, oâng Quí ruùt göôm maø cheùm ñaáy) . Baø lieàn laáy moät caâu nguyeân vaên ôû Söû-kyù, ñieån oâng Vuõ ñôøi Thuaán maø ñoái raèng : " Hoaøng long phuï chaâu, Vuõ ngöôõng thieân nhi thaùn vieát" (Con roàng vaøng ñoäi chieác thuyeàn, oâng Vuõ troâng trôøi maø than raèng ).
Ñoái nhö vaäy moãi chöõ xöùng nhau, laïi duøng caû chöõ ôû nguyeân-vaên Söû-kyù. Laïi moät hoâm, baø soi göông, oâng Luaân ra caâu ñoái raèng: "Ñoái kænh hoïa my, nhaát ñieåm phieân thaønh löôõng ñieåm : Soi göông veõ maøy, moät chaám hoùa ra hai chaám). Caâu naøy coù chöõ ñieåm nghóa laø chaám, laïi laø teân cuûa baø.
Baø ñoái laïi ngay raèng : "Laâm trì ngoaïn nguyeät, chích luaân chuyeån taùc song luaân (Ñeán ao xem traêng, moät vaønh hieän ra hai vaønh). Chöõ luaân laø vaønh laïi laø teân oâng Luaân ; Ñoái coù taøi vaø lanh, thaät ñaùng goïi laø tieân-phaän thieân-taøi khaù cao vaäy.
Khi coù söù Taøu sang, baø giaû laøm ngöôøi baùn quaùn ; söù Taøu vaøo uoáng röôïu thaáy baø ñang bieân soå, laïi thaáy ôû coät quaùn röôïu coù laém caâu ñoái hay, vaø beân gheá baø ngoài coù nhieàu saùch vôû, môùi ra cho baø moät caâu ñoái raèng: "An-nam nhaát thoán-thoå, baát tri kyû nhaân canh" (An-nam moät taác ñaát , chaúng bieát maáy ngöôøi caøy) - coù yù xaác ngaïo vaø gheïo choïc . Baø ñoái ngay raèng: "Baéc-quoác chö ñaïi phu giai do thöû ñoà xuaát" (Nöôùc Baéc (taøu) caùc vò Ñaïi-phu thaûy do ñöôøng aáy maø ra caû).
Baø cuõng ñaùp lôøi phuùng-thích laïi chaúng chòu keùm yù lôøi ra ñoái. Caùc söù-giaû chòu taøi vaø cuõng laáy laøm theïn.
Baø coù taøi hoïc cao-sieâu neân phaûi ôû nôi ñòa-vò keùn choàng, muoán keùn caû ngöôøi coù ñuû taøi ba vaø moân-hoä töông-ñöông, neân ñaõ laâu khoâng coù ngöôøi vöøa yù. Sau baø ñaõ ba möôi tuoåi, môùi keát duyeân laøm thöù-thaát oâng Nguyeãn Kieàu, laøm quan Thöôïng-thö hieäu laø Haïo Hieân, cuøng nhau ôû choán khueâ-phoøng yeâu-kính ñaùng goïi laø " töông kính nhö taân ".
Khi oâng maát, hoïc troø oâng theo hoïc vôùi baø ; baø môû tröôøng daïy hoïc, maõi ñeán baûy möôi tuoåi môùi töø traàn.
Baø coù soaïn taäp "Tuïc truyeàn kyø" vaø dieãn noâm baøi " Chinh-phuï ngaâm " naøy.
1- Thuôû trôøi ñaát noåi côn gioù buïi ... (1 -4)
2- Xeáp buùt nghieân theo vieäc ñao cung ...(5 -24)
3- Loøng chaøng yù thieáp, ai saàu hôn ai ... (25 - 64)
4- Doøng nöôùc saâu, ngöïa naûn chaân bon ... (65 -88)
Thô vaên ñoaïn treân
5- Thieáp trong caùnh cöûa, chaøng ngoaøi chaân maây ... (89 -112)
6- Thieáp chaúng töôûng ra ngöôøi chinh phuï ...(113 -176)
Thô vaên ñoaïn treân
7- Vaéng chaøng ñieåm phaán trang hoàng vôùi ai ? (177 - 240)
8- Vì chaøng leä thieáp nhoû ñoâi ... (241 - 292)
Thô vaên ñoaïn treân
9- Thaø khuyeân chaøng ñöøng chòu töôùc phong (293 -336)
10- Sôï khi maùi toùc ñieåm söông cuõng ngöøng ... (337 - 372)
Thô vaên ñoaïn treân
11- Tieáng khaûi ca trôû laïi thaàn kinh .... (373 -392)
12- Giöõ gìn nhau vui thuôû thaùi bình ... (393 -412)
Thô vaên ñoaïn treân
