Thaáy nhaøn: laø thaáy chim nhaïn.Nghóa rieâng laø thö-tín. Toâ Voõ ñi söù rôï Hung-noâ, noùi laém lôøi baát-bình, Hung-noâ giaän, baét ôû chaên deâ nôi Baéc-haûi khoâng cho veà Haùn. Veà sau khi Hung noâ hoøa vôùi Haùn, Haùn hoûi Toâ Voõ. Hung-noâ noùi cheát roài. Coù möu thaàn laø Thöông Hueä daën söù sang noùi vôùi Hung-noâ raèng: Toâ Voõ chaên deâ ôû beå baéc coù baét ñöôïc con nhaïn xeù aùo luïa cheùp thô buoäc chaân nhaïn, thaû bay veà Haùn. Vua Haùn baén ñöôïc nhaïn , bieát Toâ Voõ coøn soáng, Hung-noâ ngôõ thaät, beøn cho Toâ Voõ veà Haùn. Bôûi ñieån aáy sau duøng " tin nhaøn", "tin hoàng", "hoàng tieän", "laâu hoàng", thaûy ñeàu laø tin-töùc. Ñaây duøng chöõ Taùi-baïch laø luïa ngoaøi aûi, töùc aùo luïa Toâ Voõ xeù vieát thö. Coù chöõ Xích-toá thöôùc luïa, cuõng laø thö.
Nghe hôi söông, saém aùo boâng: Ñieån cuûa naøng Traàn Ngoïc Lan choàng ñi chinh thuù xa, moãi khi muøa thu hôi söông laïnh naøng saém aùo boâng göûi cho choàng. Laïi coù ñieån : Tröông Khueâ ñi ñaùnh giaïc ôû bieân-thuøy, vôï laø Haàu-thò laøm baøi thô gôûi cho choàng coù caâu : "Vaên nhaïn kyû hoài tu xích-toá, kieán söông tieân töï cheá y thöôøng" : maáy luùc nghe nhaïn thì cheùp thöôùc luïa vaø thaáy söông xuoáng ñaõ saém saün aùo xieâm.
hoàng tieän: Söï tieän-lôïi cuûa chim hoàng ( Hoàng laø chim troáng, nhaïn laø chim maùi )-nghóa göûi thö ñöôïc thuaän-tieän.
chöõ gaám: bôûi chöõ Caåm-töï nghóa laø chöõ gaém- Ñieån ñôøi Tieàn-Taán coù Ñaäu Thao nhaân hôøn vôï laø Toâ Hueä khi ra traán xöù Töông-döông ñoaïn-tuyeät thö-tín veà nhaø. Naøng beøn deät böùc gaám vieát baøi thô hoài-vaên raát taøi tình göûi cho choàng. Ñaäu Thao xem caûm-phuïc taøi naøng beøn ñem ngöïa röôùc naøng. Böùc thö deät aáy goïi laø Caåm-töï, chöõ gaám.
boùi tieàn: bôûi chöõ Kim-tieàn-boác ngaøy xöa duøng coû thi vaø mai con ruøa maø boùi. Coû thi laø traêm caùi coïng baèng coû thi, mai ruøa laø caùi voû treân löng con ruøa. Veà sau ñôøi Haùn, oâng Kinh Phoøng duøng tieàn ñoàng 3 tröï maø boác, theá coû thi, mai ruøa.
reøm thöa: nguyeân vaên duøng chöõ Töông lieâm laø reøm baèng tre ñoài moài. Bôûi ñieån : hai baø vôï vua Thuaán laø Nga Hoaøng vaø Nöõ Anh tìm vua Thuaán ñi tuaàn thuù cheát ôû ñaát Thöông-ngoâ, ñeán nôi soâng Tieâu-töông khoùc raûy nöôùc maét vaøo caây tre ôû bôø soâng roài cuøng nhau traàm mình. Veà sau tre ôû ñoù hoùa thaønh tre ñoài moài bôûi gioït nöôùc maét coù chaám loû-ñoå nhö ñoài-moài, goïi laø Töông-tuùc, tre ôû soâng Tieâu-töông, ñem laøm reøm, saùo goïi laø Töông-lieâm= reøm töông.
thöôùc: laø chim khaùch thöôøng keâu gaàn nhaø laø coù tin. Theo tuïc tin dò-ñoan cuûa Taøu vaø cuûa ta töø xöa.
Trong reøm döôøng ñaõ coù ñeøn bieát chaêng: Caâu naøy laáy yù caâu thô cuûa Lyù thöông AÅn raèng : Laïp chuùc höõu taâm hoaøn tích bieät, theá nhaân thuøy leä ñaùo thieân minh, nghóa laø caây ñeøn saùp coù tieác noãi ly bieät,theá ngöôøi rôi leä ñeán trôøi saùng.
Laïi coù caâu coå thi : thôøi vaên taùi nhaïn thanh töông hoaùn, sa song chæ höõu ñaêng töông baïn. Nghóa laø Khi nghe chim nhaïn bay ngoaøi aûi goïi nhau, laø khi nôi song the chæ coù ngoïn ñeøn laøm baïn : taû tình caûnh ngöôøi chinh-phuï luùc canh khuya.
naêm troáng: laø naêm troáng canh, ôû nguyeân vaên duøng chöõ Nguõ daï bôûi ñieån xöa coù chöùc Trung-hoaøng-moân. Cheùp ôû saùch Haùn Nghi giöõ chöùc Nguõ daï. Moãi canh truyeàn moãi theû : Giaùp daï, Bính daï, Ñinh daï, Maäu daï, laø danh hieäu rieâng cuûa naêm canh trong moät ñeâm.
Hoeø phaát phô ruû boùng boán beân: Caâu naøy dòch chöõ baùt chuyeân laø vieân gaïch thöù taùm, bôûi ñieån Haøn-laâm cheùp : tröôùc toøa Haøn-laâm coù ñöôøng gaïch hoa laùt, muøa ñoâng, boùng traêng ñeán vieân gaïch haøng thöù taùm môùi vaøo tröïc, neân chuùng goïi laø "Baùn-chuyeân hoïc só". Ñaây duøng chöõ baùt-chuyeân laø nôi saân theàm.
[Back to the top]
Göông göôïng soi, leä laïi chöùa chan: ÔÛ nguyeân vaên coù duøng chöõ ngoïc trôû laø ñuõa ngoïc, ñieån baø Yeân-haäu ñôøi Nguî coù nhan-saéc ñeïp, khi khoùc nöôùc maét chaûy thoøng nhö ñoâi ñuõa ngoïc. Thô Löu Hieáu Oai coù caâu : "Thuyø laân song ngoïc trôû, löu dieän phuïc löu khaâm. Nghóa laø : ai thöông ñoâi ñuõa ngoïc khi chaûy treân maët roài laïi chaûy vaøo vaït aùo.
Saét caàm: teân hai caây ñaøn thöôøng duøng ñaøn hoøa nhau, ví vôï choàng. Kinh Thi : Caàm saét taïi ngöï. Ñaøn caàm saét ñöông khi duøng, yù noùi vôï choàng ôû cuøng nhau.
Daây uyeân: hai sôïi daây ñaøn giaêng ngang nhau, ví ñoâi chim Uyeân-öông : nhö con vòt coù nhieàu maøu loâng ñeïp ôû chung vôùi nhau, neáu moät con cheát thì con kia cheát theo, ví vôï choàng. Loan-phuïng truï laø caùi truïc daây ñaøn ñoùng keà nhau nhö baïn, chim loan-phuïng cuõng nhö uyeân-öông. Phieám loan laø nhöõng caùi phieám ñaøn cuõng coù ñoâi, ví baïn vôï choàng.
Ñaây duøng "daây uyeân, phieám loan", laáy vaät ví ngöôøi vaø yù noùi vôï choàng ñoâi baïn vaéng nhau cho neân khoâng muoán ñaøn sôï ñöùt hoùa ra ñieàm xaáu.
gioù ñoâng: laø ñoâng phong töùc gioù muøa xuaân. Ñaây yù noùi khoâng bieát gôûi noãi nhôù choàng cho ai, muoán caäy gioù ñoâng göûi.
non Yeân: töùc nuùi Yeân-nhieân ôû ñaát ngoïai Moâng-coå ; ñôøi Ñöôøng coù ñaët phuû Ñoâ-ñoác ñeå cai-trò Moâng -coå. Haäu Haùn coù Ñaäu Hieán ñaùnh ñuoåi rôï Hung-noâ ñeán ñaáy, beøn leân nuùi Yeân-nhieân khaéc coâng-huaân vaøo ñaù roài veà.
Gioït söông phuû buïi chim guø: Caâu nguyeân vaên duøng chöõ Ñieåu haï cao thung, laø con chim veà buoåi chieàu hoâm .Cao thung laø noùi chieàu hoâm. Ngu-uyeân laø khi chaïng vaïng
oác: OÁc nghóa laø nhaø, noùc nhaø
Moät haøng tieâu: tieâu laø caây chuoái hay laø ba tieâu.
nöõ coâng: nöõ-coâng, phuï-xaûo laø vieäc khoân-kheùo cuûa con gaùi, ñaøn baø.
Oanh ñoâi theïn deät, böôùm ñoâi: Oanh ñoâi laø moät ñoâi chim oanh-böôùm ñoâi laø ñoâi con böôùm, laø loaøi vaät chim saâu thaûy coù ñoâi-löùa maø mình thì khoâng, neân theïn maø chaúng theâu.
[Back to the top]
Vaéng chaøng ñieåm phaán trang hoàng vôùi ai: Caâu naøy duøng yù caâu Kinh Thi : "Töï baù chi ñoâng, thuû nhö phi boâng, khi voâ cao moäc, thuøy thích vi dung"
nghóa laø : töø chaøng ñi phöông ñoâng, ñaàu ñeå buø xuø nhö coû boâng bay, haù khoâng taém goäi daàu môõ, song laøm toát cho ai ñoù maø ?
Giang Laêng:
aû Chöùc: bôûi chöõ Chöùc Nöõ : gaùi deät- Cuõng goïi laø Thieân-toân, Thieân-ñeá-toân laø chaùu trôøi. Ñieån cheùp ôû saùch Kinh Sôû-tueá thôøi-kyù cheùp : ÔÛ höôùng ñoâng soâng Ngaân-haø coù Chöùc Nöõ chaùu trôøi theâu deät raát gioûi, trôøi gaû cho chaøng Khieân Ngö-Lang hoaëc Ngö Lang. Chaøng Ngaâu - Töø khi coù choàng, naøng bieáng nhaùc boû vieäc nöõ-coâng khoâng theâu thuøa, neân trôøi phaït, baét vôï choàng phaûi xa lìa nhau. Moãi naêm chæ ñöôïc gaëp nhau vaøi giôø ñeâm moàng baûy thaùng baûy taïi beán soâng Ngaân-haø; tröôùc khi hoäi hoïp coù chim oâ-thöôùc baéc caáu ñoäi ñaù, baéc caàu soâng Ngaân - Ñeâm aáy ñôøi Ñöôøng coù tuïc moãi nhaø coù con gaùi ñaët aùn cuùng giöõa saân vaø baét con nheän boû vaøo hoäp, laïi xaâu kim döôùi boùng traêng. Ai xaâu ñöôïc chæ luoàn kim, nheän giaêng tô ñaày hoäp töùc laø coù Chöùc Nöõ phuø-hoä ñöôïc nöõ-coâng gioûi kheùo - Ñeâm aáy xem leân trôøi thaáy beân soâng Ngaân coù hai ngoâi sao gaëp nhau trong ít laâu laïi ñi lìa nhau- Ñeán thaùng taùm laïi coù nhöõng ngaøy nuøi tô traéng bay ñi töø treân maây rôi xuoáng- Ñoù laø Cöùc Nöõ raàu xa choàng maø xeù khung cöûi thaû tô bay v.v...
chò Haèng: töùc Haèng Nga. Nguyeân vôï Haâu Ngaïi ñôøi Hoaøng-ñeá. Ngaïi tu tieân caàu thuoác tröôøng sinh, Haèng Nga uoáng troäm thaønh tieân bay leân cung traêng ôû.
Beán Ngaân: töù soâng Ngaân-haø laø moät ñoaïn boùng saùng lôø-môø ñeâm giaêng ngang trôøi, ta ngoù xa nhö moät vuøng nöôùc, neân goïi laø soâng Ngaân, laø soâng Baïc.
cung traêng: Töùc laø cung Quaûng-haøn. Ñieån vua Ñöôøng Minh-hoaøng ñeâm Trung-thu cuøng ñaïo-só La Coâng Vieân leân chôi treân cung traêng thaáy coù bieån ñeà 5 chöõ "Quaûng-haøn thanh hö phuû" : cung phuû roäng laïnh, trong vaø roãng -Cung Quaûng, Cung queá, Cung theàm ñeàu laø traêng caû.
OÂm ñaøn tranh: nguyeân-vaên duøng chöõ Ngaân tranh, laáy yù caâu coå thi :
"Saàu lai duïc taáu Töông-tö khuùc, baõo ñaéc ngaân tranh baát nhaãn ñaøn",
nghóa laø : khi buoàn muoán ñaøn khuùc töông-tö, nhöng oâm caây ñaøn tranh baïc khoâng nôõ gaûy
haønh dòch: laø ñi laøm coâng vieäc hay ñi chinh thuù.
Troáng tieàu: ÔÛ nguyeân-vaên duøng chöõ nang-thaùc laø caùi tuùi, caùi ñaõy. YÙ noùi bôùi ñoà aên vaø côm khoâ theo. Kinh Thi : "Naûi loûa haäu löông, vu nang vu thaùc" : beø goùi côm khoâ, ôû trong tuùi trong ñaõy. Chöõ nang-thaùc cuõng coù nghóa laø tieàn baïc ñem theo khi ñi ñöôøng.
Khueâ ly: laø caùch xa nhau laâu ngaøy
[Back to the top]
tröôùng: laø maøn tröôùng trong quaân duøng giaêng giöõa ñoàng nuùi maø ôû.
Giang Taân: teân moät thaønh trì ôû Hoà Baéc ngaøy nay
Döông Ñaøi: teân nuùi ôû tænh Hoà Baéc, phía baéc soâng Haùn thuûy.
Töông Phoá: laø bôø soâng Tieâu-töông
moäng Xuaân: laø giaác moäng ñeâm xuaân, ñeâm xuaân ngaén, giaác moäng khoâng laâu. Nghóa boùng : söï hoäi ngoä vôùi choàng. Duøng ñieån ôû saùch Haàu-thanh luïc cheùp : OÂng Toâ Ñoâng Pha, khi veà höu, thöôøng ñi chôi choán ñoàng ruoäng gaëp moät baø laõo bôùi côm hoûi oâng raèng : Ngaøi coù phaûi töøng laøm chöùc Noäi-haøn ngaøy xöa chaêng ? OÂng ñaùp phaûi; baø noùi : bao nhieâu söï vinh hoa phuù-quí nhö giaác moâng ñeâm xuaân, ngaøi coøn nhôù chaêng ? Ñoâng Pha ñaùp raèng : toâi vaãn nhôù maø nhôù trong giaác moäng. Töø ñoù oâng goïi baø aáy laø "Xuaân moäng baø", vaø coù caâu thô :"Söï nhö xuaân moäng khöù voâ ngaân" : vieäc nhö giaác moäng xuaân noù ñi maát khoâng coøn ngaán tích.
beán Luõng, thaønh Quan: Beán Luõng, töùc raëng nuùi Luõng-sôn xöù Thieåm-taây vaø Cam-tuùc, vaø Thanh-quan töù Haøm-coác-quan hay laø ñoàng quan, toaøn teân cöûa aûi ôû ñaát Thieåm-taây . Traàn Ñaøo ñôøi Ñöôøng coù baøi thô Luõng Taây haønh, vònh söï ñi ñaùnh xöù Luõng taây raèng :
Theä taûo Hung-noâ baát coá thaân,
Nguõ thieân ñieâu caåm taùng Hoà traàn .
Khaû lieân voâ ñònh haø bieân coát.
Do thò xuaân khueâ moäng lyù nhaân .
Nghóa laø: theà laáy thaân ñem queùt saïch rôï Hung noâ, cho neân naêm nghìn quaân kî ñoäi " maõo gaám loâng ñieâu " thaûy choân laáp ôû ñaát Hoà. Thöông thay cheát ñaõ thaønh ñoáng xöông traéng beân soâng Voâ ñònh, maø hoàn coøn töôûng soáng cöù veà nhaø thaêm vôï choán phoøng xuaân.
Dòch :
Queùt Hung-noâ laáy thaân theà.
Naêm nghìn maõo gaám laáp che buïi Hoà.
Ñoáng xöông voâ ñònh ñaø khoâ.
Hoàn coøn leûo ñeûo thaêm doø phoøng xuaân.
Coû bieác um, daâu möôùt ngaøn xanh: dòch nguyeân vaên hai chöõ Yeân-thaûo vaø Taàn tang chöõ laáy ôû baøi xuaân töù cuûa Lyù Baïch : Yeân-thaûo nhö bích ty,
taàn-tang ñeâ luïc chi,
ñöông quaân hoaøi qui nhaät,
thò thieáp ñoaïn tröôøng thì.
Nghóa laø :
Coû non Yeân nhö sôïi tô bích,
caàn daâu taàn sa thaáp,
chính laø luùc chaøng nhôù veà maø thieáp cuõng nhôù chaøng ñöùt ruoät trong khi aáy...
Nhaø thoân: ÔÛ nguyeân-vaên duøng chöõ Tænh-aáp, tænh laø gieáng, aáp laø laøng xoùm . Rieâng chöõ tænh cuõng nghóa laø xoùm, theo cheá-ñoä ñôøi Chu xöa moãi moät daëm ñaát vuoâng vaïch theo chöõ tænh laøm chín phaàn, moãi phaàn traêm maãu, chia cho taùm nhaø ( laøng xoùm ), coøn phaàn chính giöõa cuûa coâng. Taùm nhaø chung söùc laø laøm phaàn thöù chín giöõa laø coâng ñieàn khoûi naïp thueá : Vì vaäy, goïi tænh-ñieàn, tænh aáp.
quaùn khaùch: ÔÛ nguyeân-vaên caâu 323 duøng chöõ Ñoaûn-tröôøng ñình laø nhöõng nôi quaùn-xaù laøm beân ñöôøng quan, naêm daëm moät goïi laø ñoaûn ñình, möôøi daëm moät goïi laø Tröôøng ñình ñeå cho ngöôøi ñi ñöa tieãn duøng laøm nôi töø-giaõ vaø aên uoáng.
Luùa thaønh: Hoøa thöû: caùc thöù luùa . Caâu nguyeân-vaên soá 327 duøng chöõ aáy laáy chöõ ôû Kinh Thi : Baøi Thöû-ly noùi khi nhaø Chu ñaõ dôøi veà mieàn ñoâng ñeå cung ñieän mieáu-vuõ thaønh nôi ñoàng ruoäng luùa moïc um tuøm. Nhaân coù quan ñaïi-phu ñi haønh-dòch qua ñoù, troâng thaáy thöông taâm laøm baøi thô Thöû-ly aáy. Höùa hoàn ñôøi Ñöôøng coù caâu thô : Hoøa thöû ly ly baùn daõ cao : caùc thöù luùa leân cao nöûa caùnh ñoàng, yù noùi veà söï hoang-pheá cung-ñieän xöa.
[Back to the top]
Nghe thoâi ngoïc ñòch veùo von beân laàu: Coå-thi : Tröôøng ñòch nhaát thanh nhaân yû laâu : Ñòch daøi moät tieáng ngöôøi töïa laàu thoåi.
Tró xaäp xoeø: Tró xaäp-xoøe laø chim tró bay, cuøng nhau moät ñoâi vaãy caùnh xaäp-xoøe. Ñieån : Chim tró keát ñoâi löùa troáng maùi khoâng tham chaï nhö con gaø con vòt, vì vaäy aùo phaåm-phuïc cuûa baø Hoaøng haäu goïi laø Hoân-dòch. AÙo theâu hình chim tró loâng naêm saéc, toû yù trinh chính. Laïi teân baøi haùt "tró tieâu phi", ñieån ñôøi Teà Tuyeân-vöông coù ngöôøi xöû-só ôû aån ñaõ 50 tuoåi khoâng coù vôï, moät hoâm ñi haùi cuûi thaáy ñoâi chim tró bay vôùi nhau, beøn ñaët baøi haùt Tró trieâu phi ñeå töï ví vaø töï toû noãi leû-loi cuûa mình.
Khoùi muø: ñaây dòch chöõ phong yeân nguyeân-vaên
Luõng Taây: laø teân soâng, moät con soâng lôùn ôû Luõng taây- Haø laø teân soâng.
Ngaøn thoâng: tuøng thu laø nhöõng caây thöôøng troàng treân moà-maû.
chaân trôøi maët ñaát,: Do chöõ thieân ñaàu ñòa ñaàu ôû caâu nguyeân-vaên.
Leân xuoáng laàu: Leân laàu bôûi chöõ ñaêng-laâu laø moät thaønh-ngöõ cuûa söï troâng queâ-quaùn gia-ñình. Vöông Xaùng ñôøi Tam-quoác coù baøi phuù : "Ñaêng laâu" leân laàu coù caâu :
Ñaêng tö laâu nhi töù voïng,
lieân ñoä nhaät dó tieâu öu"
Nghóa laø leân laàu naøy maø ngaém troâng boán maët, goïi qua ngaøy thaùng cho ñôõ öu phieàn.
Ñaây duøng ñaêng-laâu haï-laâu, leân laàu xuoáng laàu, laø yù noùi cho ñôõ lo saàu.
Ngoïc Quan: laø teân moät cöûa aûi ôû huyeän Long-laëc laø nôi giaùp-giôùi Taây-vöïc.