Cung oaùn ngaâm khuùc
l- Cung- oaùn ngaâm khuùc (caâu 1 - caâu 12)
ll--Cung-oaùn ngaâm khuùc (caâu 13 - caâu 32)
AÙng Ñaøo Kieån ñaâm boâng naõo chuùng
Khoeù thu-ba dôïn soùng khuynh thaønh ;
Boùng göôm laáp-loaùng döôùi maønh,
Coû caây cuõng muoán noåi tình maây möa !
17- Chìm ñaùy nöôùc caù lôø-ñôø laën,
Löûng da trôøi, nhaïn ngaån-ngô sa !
Höông trôøi ñaém nguyeät say hoa,
Taây Thi maát vía, Haèng Nga giaät mình.
21- Caâu caåm-tuù ñaøn anh hoï Lyù
Neùt ñan-thanh baäc chò chaøng Vöông
Côø tieân röôïu thaùnh ai ñang,
Löu Linh, Ñeá Thích laø laøng tri-aâm.
25- Caàm ñieám nguyeät, phoûng taàm Tö-maõ
Ñòch laàu thu, ñoï gaõ Tieâu-lang
Daãu maø tay muùa, mieäng xang,
Thieân-tieân cuõng ngaûnh Ngheâ-thöôøng trong traêng.
29- Taøi-saéc ñaõ vang-löøng trong nöôùc,
Böôùm-ong caøng xao-xaùc ngoaøi hieân,
Tai nghe nhöng maét chöa nhìn,
Beänh Teà Tuyeân ñaõ noåi leân ñuøng ñuøng.
lll--Cung-oaùn ngaâm khuùc (caâu 33 - caâu 132)
Hoa xuaân noï coøn phong noän nhuïy,
Nguyeät thu kia, chöa heù haøn-quang,
Hoàng-laâu coøn khoùa then söông,
Thaâm-khueâ coøn giaám muøi höông khuynh thaønh.
37- Laøng cung-kieám raáp-ranh baén seû,
Khaùch coâng-haàu gaám-gheù mong sao
Vöôøn xuaân böôùm haõy coøn raøo,
Thaáy hoa maø chaúng loái vaøo tìm höông.
41- Gan chaúng ñaù khoân ñöôøng haù chuyeån
Maët phaøm kia deã ñeán Thieân-thai ?
Höông trôøi saù ñoäng traàn-ai,
Daãu vaøng nghìn laïng deã cöôøi moät khi.
45- Ngaãm nhaân-söï côù chi ra theá ?
Sôïi xích-thaèng chi ñeå vöông chaân
Vaét tay naèm nghó cô traàn,
Nöôùc döông muoán raûy nguoäi daàn löûa duyeân.
49- Kìa theá-cuïc nhö in giaác moäng.
Maùy huyeàn-vi môû ñoùng khoân löôøng !
Veû chi aên uoáng söï thöôøng,
Cuõng coøn tieàn-ñònh khaù thöông, loï laø.
53- Ñoøi nhöõng keû thieân-ma baùch-chieát
Hình thì coøn, buïng cheát ñoøi nau !
Thaûo naøo khi môùi choân nhau,
Ñaõ mang tieáng khoùc böng ñaàu maø ra !
57- Khoùc vì noãi thieát-tha söï theá,
Ai baøy troø baõi beå nöông daâu ?
Traéng raêng ñeán thuôû baïc ñaàu,
Töû, sinh, kinh, cuï laøm nau maáy laàn ?
61- Cuoäc thaønh baïi haàu caèn maùi toùc,
Lôùp cuøng-thoâng nhö ñoát buoàng gan,
Beänh traàn ñoøi ñoaïn taâm can,
Löûa cô ñoát ruoät dao haøn caét da !
65- Goùt danh-lôïi buøn pha saéc xaùm,
Maët phong-traàn naéng naùm muøi daâu,
Nghó thaân phuø-theá maø ñau,
Boït trong beå khoå, beøo ñaàu beán meâ.
69- Muøi tuïc-vò löôõi teâ taân-khoå,
Ñöông theá-ñoà goùt roã khi-khu,
Soùng coàn cöûa beå nhaáp-nhoâ,
Chieác thuyeàn baøo aûnh loâ-xoâ gaäp-gheành.
73- Treû taïo-hoùa ñaønh-hanh quaù ngaùn,
Cheát ñuoái ngöôøi treân caïn maø chôi !
Loø cöø nung naáu söï ñôøi,
Böùc tranh vaân-caåu veõ ngöôøi tang-thöông.
77- Ñeàn vuõ-taï nheän giaêng cöûa moác,
Thuù ca-laâu deá khoùc canh daøi,
Ñaát baèng boãng raáp troâng gai,
Ai ñem nhaân-aûnh nhuoám muøi taø-döông ?
81- Muøi phuù-quí nhöû laøng xa-maõ,
Baû vinh-hoa löøa gaõ coâng-khanh,
Giaác Nam-kha kheùo baát tình
Böøng con maét daäy, thaáy mình tay khoâng !
85- Saân ñaøo-lyù giaâm loàng man-maùc
Neàn ñænh-chung nguyeät gaùc mô-maøng
Caùi phong-ba kheùo côït phöôøng lôïi danh.
89- Quyeàn hoïa-phuùc trôøi tranh maát caû,
Chuùt tieän-nghi chaúng traû phaàn ai !
Caùi quay buùng saün treân trôøi,
Môø-môø nhaân-aûnh nhö ngöôøi ñi ñeâm.
93- Hình moäc-thaïch vaøng kim oá coå,
Saéc caàm-ngö uû vuõ eâ phong,
Tieâu-ñieàu nhaân-söï ñaõ xong,
Sôn-haø cuõng huyeãn, coân-truøng cuõng hö.
97- Caàu Theä-thuûy ngoài trô coå-ñoä
Quaùn Thu-phong ñöùng ruõ taø-huy
Phong-traàn ñeán caû sôn kheâ,
Tang-thöông ñeán caû hoa kia coû naøy.
101- Tuoàng huyeãn-hoùa ñaõ baøy ra ñaáy,
Kieáp phuø-sinh troâng thaáy maø ñau !
Traêm naêm coøn coù gì ñaâu,
Chaúng qua moät naém coå-khaâu xanh rì !
105- Muøi tuïc-luïy döôøng kia cay-ñaéng,
Vui chi maø ñeo-ñaúng traàn-duyeân ?
Caùi göông nhaân-söï chieàn-chieàn,
Lieäu thaân naøy vôùi cô-thieàn phaûi nao.
109- Thaø möôïn thuù tieâu-dao cöûa Phaät,
Moái thaát tình quyeát döùt cho xong
Ña-mang chi nöõa ñeøo-boøng ?
Vui gì theá-söï, maø mong nhaân-tình !
113- Laáy gioù maùt traêng thanh keát nghóa,
Möôïn hoa ñaøm ñuoác tueä laøm duyeân
Thoaùt traàn moät goùt thieân-nhieân,
Caùi thaân ngoaïi vaät laø tieân trong ñôøi.
117- YÙ cuõng raép ra ngoaøi ñaøo-chuù,
Quyeát loän voøng phu-phuï cho cam !
Ai ngôø trôøi chaúng cho laøm,
Quyeát ñem daây thaém maø giam boâng ñaøo !
121- Haún tuùc-traùi laøm sao ñaây taù ?
Hay tieàn-nhaân haäu-quaû xöa kia ?
Hay Thieân-cung coù ñieàu gì ?
Xuoáng traàn maø traû nôï ñi cho roài.
125- Kìa ñieåu-thuù laø loaøi vaïn vaät,
Daãu voâ tri cuõng baét ñeøo-boøng,
Coù aâm-döông, coù vôï choàng,
Daãu töø thieân-ñòa cuõng voøng phu-theâ.
129- Ñöôøng taùc-hôïp trôøi kia giong-ruoåi,
Loït laøm sao cho khoûi nhaân-tình,
Thoâi thoâi ngaûnh maët laøm thinh
Thöû xem con taïo gieo mình nôi nao ?
| 
| 
Chuù thích:
vaùch queá: vaùch queá, cung queá laø nôi cung-ñieän goïi laø Queá-cung. Saùch Nam-boä yeân hoa kyù cheùp : Vua Traàn Haäu-chuùa laøm moät nôi cung-ñieän cho cung-phi Tröông leä Hoa ôû taïi sau ñieän Quang-chieâu, xaây moät cöûa troøn lôùn, khaûm taám thuûy-tinh pha-leâ nhö hình maët traêng, sau boâi phaán traéng, giöõa saân roäng, tröôùc cöûa aáy chæ troàng moät caây queá, töôïng hình caây queá trong maët traêng, nhö lôøi theá-tuïc noùi: Nguyeät trung ñôn queá. Cung aáy goïi laø Queá-cung.
Queá töùc laø caây Moäc-teâ tuïc goïi caây hoa-moäc, hoa töøng chuøm nhö caùi voû luùa, coù höông thôm xa.
Ñaây duøng vaùch queá möôïn ñieån xöa, chæ nôi cuûa cung-nhaân coù saéc ñeïp ñöôïc vua yeâu ôû ñaáy.
gioù vaøng: bôûi chöõ Kim-phong laø gioù muøa thu, muøa thu thuoäc soá nguõ-haønh laø chöõ kim, veà vò-trí thu ôû höôùng taây, veà soá ñòa-chi thuoäc queû Canh-taân loaøi kim, neân goïi thu laø Kim-thieân. Gioù thu laø Kim-phong : gioù vaøng.
vuõ-y: aùo deät baèng loâng chim nguõ saéc ñeå duøng muùa, coù veû loäng-laãy nhö caùc tieân bay treân trôøi. Nhöõng cung-phi thöôøng maëc aùo aáy ñeå khi coù cuoäc vui, chaàu ngöï muùa.
tieâu-phoøng: Ñôøi xöa ôû nôi phoøng baø Hoaøng-haäu ôû, duøng tieâu taùn nhoû, boâi vaøo vaùch cho thôm vaø aám, goïi laø tieâu-ñoà. Ñaây duøng Tieâu-phoøng töùc nôi phoøng boâi tieâu, nôi cung caám caùc baø haäu-phi ôû.
taïo-hoùa: nghóa laø trôøi ñaát saùng-taïo vaø hoùa-duïc muoân vaät.
Veû phuø-dung: laø veû ñeïp cuûa hoa Phuø-dung. Hoa aáy maøu cung phaán ñoû nhaït, hoa lôùn goàm 4,5 hoa töôøng vi, buoåi mai nôû, buoåi chieàu taøn, thöôøng ví nhan-saéc ngöôøi ñeïp.
Thô Baïch cö Dò, baøi Tröôøng-haän ca, taû tình vua Ñöôøng Minh-hoaøng nhôù baø Döông quí-phi coù caâu :Phuø-dung nhö dieän lieãu nhö my : hoa phuø-dung nhö maët, laù döông-lieãu nhö maøy.
Gaám naøng Ban ñaõ nhaït muøi thu-dung: Caâu naøy duøng ñieån naøng Ban tieäp Dö laø moät cung nhaân cuûa vua Thaønh-ñeá nhaø Haùn, baø laøm nöõ-quan ñeán chöùc Tieäp Dö hoï laø Ban, ñöôïc vua yeâu laém, sau bò naøng Trieäu phi Yeán gieøm, baø sôï nguy thaân xin vua cho ôû chaàu haàu baø Thaùi-haäu, meï vua ôû cung Tröôøng-tín. Töø khi baø veà ôû cung aáy thì söï suûng-haïnh ngaøy moät phai daàn, neân baø ñaõ ñeà moät baøi thô ôû treân caùi quaït troøn, baèng moät thöù baùt tô traéng goïi laø goïi laø Teà-hoaøn maø baø töï deät ra vaø töï cheá thaønh caùi quaït troøn, ñeå töï ví thaân phaän mình, thô raèng :
Taân cheá Teà hoaøn toá
Haïo khieát nhö söông tuyeát
Taøi thaønh Hôïp-hoan phieán
Ñoaøn-ñoaøn töï minh nguyeät
Xuaát nhaäp quaân hoaøi tuï
Ñoäng ñaïo vi phong phaùt
Thöôøng khuûng thu tieát chí
Löông vieâm ñoaït vieâm nhieät
Khí nguyeân giaùp tö trung
AÂn-tình trung ñaïo tuyeät.
Nghóa laø :
Môùi cheá luïa Teà traéng
Trong saïch nhö söông tuyeát
Ñem laøm quaït Hôïp-hoan
Troøn hinh gioáng maët nguyeät
Ra vaøo trong tay vua
Lay ñoäng sinh gioù maùt
Thöôøng sôï tieát thu ñeán
Gioù maùt cöôùp noàng nhieät
Neùm caát vaøo xoù röông
Nöûa ñöôøng aân-aùi tuyeät.
Caùi quaït vaø baøi thô Ban tieäp Dö töï ví mình nhö caùi quaït Hôïp-hoan troøn ñaõ töøng ñöôïc vua yeâu-chuoäng nhöng phaûi neùm caát vaøo xoù röông, vì hôi thu maùt ñaõ cöôùp maát gioù maùt cuûa quaït, neân aân tình nöûa ñöôøng phaûi ñoaïn tuyeät. Ví mình bò ngöôøi deøm pha, bò vua gheùt boû.
Ñaây taùc giaû duøng chöõ "gaám" cho khoûi duøng chöõ Teà-hoaøn laø moät thöù luïa moûng hay baùt tô coù veû saùng ñeïp duøng laøm quaït raát deïp. Ñaùng leõ noùi luïa naøng Ban, hay quaït naøng Ban. Bôûi chöõ gaám aáy maø laém ngöôøi khoâng roõ laïi giaûi-nghóa- Gaám cuûa naøng Ban tieäp Dö vaø naøng Trieäu phi Yeán deät, thì raát voâ nghóa. Vaû nhöõng chöõ Ñoaøn-phieán : quaït troøn, chöõ "Thu-dung" laø dung maïo laïnh leõo muøa thu, thaûy laø nhöõng chöõ thaønh-ngöõ cuûa Ban tieäp Dö, ñoïc ñeán bieát ngay khoâng phaûi nghi-hoaëc gì nöõa.
AÙng Ñaøo Kieån: AÙng caùi khuoân-khoå, neà-neáp coù veû ñeïp, hoaëc coù vaên-chöông hay. Ñaøo Kieån laø Ñaøo Kieån phu-nhaân laø teân rieâng cuûa naøng Qua tieåu Nga. Söû nhaø Nguyeân cheùp : moät cung-phi phong chöùc Thuïc cô nhaát-phaåm phu-nhaân ñôøi vua Thuaän-ñeá nhaø Nguyeân laø Qua tieåu Nga coù theå chaát raát laï : traéng maø öûng maøu hoàng, moãi khi röûa maët hoaëc ra moà hoâi öôùt da, thì maët coù veû töôi nhö hoa ñaøo ngaäm loä, caøng theâm veû yeâu kieàu. Vua Thuaän- ñeá goïi naøng laø yeâu ñaøo nöõ : gaùi ñaøo thô ; nhaân lôøi vua maø trong cung keâu naøng laø Ñaøo Kieån phu-nhaân : phu-nhaân coù veû ñeïp uoán vaën daõ-döôïi nhö caây ñaøo non. Naøng coù veû ñeïp aáy, rieâng ñöôïc vua yeâu chuoäng hôn caùc cung-phi khaùc laøm cho cung nhaân phaûi phieàn naõo.
Khoeù thu-ba: khoeù laø khoùe con maét. Thu ba laø soùng muøa thu, nöôùc thu thöôøng ñaày, soùng thu caøng ñeïp. Con maét ngöôøi gaùi ñeïp coù veû uôùt vaø saùng nhö soùng muøa thu.
soùng khuynh thaønh: Laøn soùng laøm cho thaønh nghieâng ñoå, nghóa boùng, ñoâi con maét lieác, ngöôøi phaûi theo ñeán noãi nghieâng thaønh. Kinh thi coù caâu:
Trieát phu thaønh thaønh, Trieát phuï khuynh thaønh :
Ngöôøi ñaøn oâng gioûi döïng neân moät thaønh trì, ngöôøi ñaøn baø ñeïp laøm nghieâng ñoå thaønh trì.
[Back to the top]
maây möa: bôûi chöõ vaân-voõ, bôûi ñieån vua Töông vöông nöôùc Sôû ñi chôi ñaàm Vaân-moäng gaàn nuùi Vu-sôn chieâm bao thaáy moät ngöôøi gaùi raát ñeïp ñeán chung chaï chaên goái vôùi Vöông, vaø töï xöng laø Vu-sôn thaàn nöõ : thaàn nöõ ôû nuùi Vu-sôn. Laïi noùi: moãi buoåi mai thaàn nöõ laøm maây, buoåi chieàu laøm möa ôû nuùi Vu-sôn. Veà sau Vöông nghieäm xen quaû thaät nhö lôøi Thaàn nöõ noùi trong giaác moäng, beøn laäp ñeàn thôø Thaàn nöõ ôû chaân nuùi Vu-sôn. Bôûi ñieån aáy ngöôøi sau duøng chöõ "vaân" "maây möa" maø ví söï trai gaùi chaên-goái chöng chaï aáp-yeâu. Hoaëc duøng chöõ non Thaàn, non Vu, ñænh Giaùp, ñeàu nghóa aáy.
caù lôø-ñôø laën: Saùch Trang töû noùi : saéc ñeïp naøng Vöông Töôøng vaø Leä Cô ñeïp deán noãi con caù thaáy phaûi chìm laën, con nhaïn thaáy phaûi bay cao, töùc chöõ "Traàm ngö laïc nhaïn" : caù laën nhaïn sa, yù noùi ñeïp quaù con caù con nhaïn ñeàu phaûi traùnh bay cao . Ngöôøi sau ñoåi chöõ bay cao laøm chöõ sa xuoáng maø noùi: "caù laën nhaïn sa".
nhaïn ngaån-ngô sa: Xem chuù thich soá 12 ôû treân.
Taây Thi, Haèng Nga: teân ngöôøi con gaùi queâ laøm vaûi sôïi, giaët vaûi sôïi, ôû thoân Tröõ-la, coù saéc ñeïp tuyeät theá. Ñôøi Xuaân thu vua Vieät-vöông laø Caâu Tieãn bò thua vua Ngoâ-vöông ôû ñaát Coái-keâ, sau möu thaàn cuûa Vieät-vöông laø Phaïm Laõi mua naøng Taây Thi veà daïy ca muùa thaønh taøi, roài ñem daâng vua Ngoâ laø Phuø Sai taïi nôi ñieän Coâ-toâ. Phuø sai yeâu naøng, meâ say phaûi maát nöôùc. Veà sau Phaïm Laõi ñem Taây Thi ñi chôi caûnh Nguõ Hoà maát tích.
"Haèng Nga" nguyeân laø vôï chaøng Haäu Ngaïi ñôøi vua Hoaøng ñeá. Ngaïi hoïc tieân, caàu ñöôïc thuoác tröôøng sinh bò Haèng Nga uoáng troäm thaønh tieân bay leân cung traêng (Lieät tieân truyeän)
Taây Thi vaø Haèng Nga laø hai ngöôøi coù nhan-saéc tuyeät theá.
Caâu caåm-tuù:Caåm-tuù laø gaám theâu
hoï Lyù: töùc laø Lyù Baïch laø moät thi-nhaân ñôøi Ñöôøng, coù tieáng gioûi vaên-chöông xöng laø "mieäng gaám loøng theâu" (tuù khaåu caåm taâm) Lyù Baïch hieäu laø Thanh Lieân. "Chaøng Vöông" laø Vöông Duy coù taøi veõ kheùo thô hay, trong thô coù veõ coù thô. Vöông Duy hieäu laø Ma Caät. "Lyù Baïch, Vöông Duy" laø hai nhaø thô hay veõ kheùo ñôøi Ñöông.
ñan-thanh:Saéc ñoû saéc xanh
Löu Linh: sinh ra khoaûng cuoái ñôøi Taán, ngöôøi ñaát Baùi, töï laø Baù Luaân. Coù tính phoùng-khoaùng hay uoáng röôïu, cuøng oâng Nguyeãn Tòch, Kheâ Khöông keát baïn thaân, coù laøm baøi Töûu ñöùc tuïng chuùc tuïng ñöùc tính cuûa röôïu. OÂng laøm quan vôùi nöôùc Taán ñeán chöùc Kieán-oai töôùng-quaân.
Ñeá Thích: teân Lyù Cheá laø moät sö coù taøi ñaùnh côø vaây (côø tieân) raát cao. Chöa roõ ôû ñôøi naøo [Back to the top]
tri-aâm:ngöôøi tinh-saønh aâm-luaät, goïi laø tri-aâm. Coå-thi coù caâu :"Baát tích ca giaû khoå, ñaõn thöông tri-aâm hy" : khoâng tieác ngöôøi haùt khoù nhoïc, chæ ñau-ñôùn ngöôøi tri-aâm ít maø thoâi.
Tö-maõ: Tö-maõ Töông Nhö ngöôøi ôû Thaønh-ñoâ ñôøi Haùn, coù taøi hoïc gioûi ñaøn hay, ñaõ ñaøn khuùc Phuïng Caàu laøm cho naøng Traùc vaên Quaân boû nhaø theo laøm vôï
Tieâu-lang:chaøng Tieâu, töùc Tieâu Söû ñôøi Xuaân-thu, coù taøi thoåi oáng tieâu nhö tieáng chim phuïng keâu; daïy ngheà aáy cho vôï, laø con oâng Muïc-coâng nöôùc Taàn laø naøng Loäng Ngoïc thaønh taøi. Coù chim phuïng bay xuoáng, hai vôï choàng côõi phuïng bay leân trôøi thaønh tieân (chuyeän cheùp ôû Lieät-tieân-truyeän).
Beänh Teà Tuyeân:Vua Tuyeân-vöông nöôùc Teà trong khi noùi chuyeän trò nöôùc (chính-trò) vôùi thaày Maïnh-töû, coù noùi caâu "quaû-nhaân höõu-taät, quaû nhaân hieáu saéc :keû quaû-nhaân (tuï xöng) naøy coù taät, keû quaû-nhaân naøy öa saéc". Ñoù chæ laø moät caâu noùi ví-duï ôû trong vieäc chính-trò, maø ñaây duøng loái "ñoaïn chöông thuû nghóa" (caét caâu laáy nghóa) cho theâm lyù-thuù khoâi-haøi. Beänh Teà Tuyeân ñaõ noåi leân, töùc beänh öa saéc ñeïp cuûa moät ñaáng quaân-vöông.
khuynh thaønh:saéc ñeïp ñaøn laøm ñeán noãi nghieâng thaønh nghieâng nöôùc
baén seû: bôûi chöõ töôùc-bình. Töôùc laø con seû hoaëc con coâng. Bình laø böùc tranh chaén gioù. Ñaây duøng tích choïn reå. Saùch Ñöôøng-thö cheùp : cha baø Ñaäu Haäu laø oâng Nghò choïn reå, beøn veõ con coâng treân moät böùc bình-phong, ñeå nhöõng con nhaø quí-phaùi ai baén truùng con maét chim aáy thì ñöôïc gaû con. Sau ñaõ coù laém ngöôøi baén khoâng truùng. Cuoái cuøng laø Ñöôøng Cao-toå (khi chöa laøm vua) baén truùng, ñöôïc vôï töùc Ñaäu Haäu. Veà sau duøng tích aáy laø söï choïn reå. Töôùc laø con coâng ( khoång-töôùc) hay chim seû. Ñaây duøng chöõ baén seû, vì chöõ Töôùc coù hai nghóa con coâng, con seû.
mong sao: laø troâng ngoâi sao treân trôøi Bôûi chöõ Tinh-kyø ôû Kinh Thi noùi söï thaønh hoân, neân leã cöôùi vôï coù caâu : " Truø maâu thuùc taân, tam tinh taïi thieân, kim tòch haø tòch, kieán thöû löông-nhaân,: Chaêm chæ boù cuûi,troâng ba ngoâi sao treân trôøi. Ñeâm naøy hay laø ñeâm naøo, seõ thaáy ngöôøi baïn laønh cuûa ta; yù noùi khi laøm-luïng vaø troâng coù löùa ñoâi. Ñaây duøng mong sao, laáy yù caâu aáy. (Söï doø tuoåi hoûi teân caàu beà phoái-ngaãu cuõng goïi mong sao).
Gan chaúng ñaù khoân ñöôøng haù chuyeån: yù noùi taám loøng voán khoâng phaûi laø ñaù maø deã lay-chuyeån ñöôïc. Kinh Thi, thieân Baù Chaâu :"Ngaõ taâm phæ thaïch, baát khaû chuyeån gæa".
Thieân-thai: teân nuùi coù tieân ôû. Ñôøi Ñoâng Haùn coù Lö Thaàn vaø Nguyeãn Trieäu vaøo haùi thuoác ôû nuùi Thieân-thai, gaëp hai tieân-nöõ keát laøm vôï choàng, ñöôïc vaøi thaùng nhôù nhaø xin veà thaêm. Veà ñeán nhaø ñaõ quaù baûy ñôøi ngöôøi, chæ coøn ñöùa chaùu baûy ñôøi. Sau Löu vaø Nguyeãn laïi ruû nhau vaøo nuùi maát tích. Hai ngöôøi coøn coát phaøm-thai neân khoâng troïn ñôøi laøm tieân.
Daãu vaøng nghìn laïng deã cöôøi moät khi: yù noùi mua ñöôïc nuï cöôøi duø coù vaøng nghìn löôïng cuõng chaúng coù. Thô Vöông taêng Nhu vònh ngöôøi haàu yeâu: "Nhaát tieáu thieân kim maõi" : moät nuï cöôøi nghìn laïng vaøng cuõng mua. Thô Lyù Baïch : "Myõ-nhaân nhaát tieáu hoaùn thieân kim": nuï cöôøi ngöôøi ñeïp xöùng moät nghìn laïng vaøng.
Sôïi xích-thaèng:daây ñoû. Vy Coá ñôøi Ñöôøng ôû Toáng-ñoâ, ñeâm ñi chôi maùt, gaëp oâng giaø ngoài xem saùch ôû döôùi traêng, beân coù caùi ñaõy ñöïng tô ñoû (xích-thaèng) hoûi oâng ñaùp raèng: Quyeån soå naøy cheùp teân tuoåi, ñaõy ñöïng sôïi tô ñoû ñeå buoäc duyeân-phaän vôï choàng ngöôøi. Nhöõng ngöôøi ñaõ ghi teân vaøo soå naøy, duø ngöôøi thuø hoaëc ôû nöôùc khaùc cuõng vaày neân choàng vôï. OÂng naøy khoâng coù teân, oâng xem saùch döôùi traêng neân goïi Nguyeät-laõo :oâng giaø döôùi traêng. "Traêng giaø" ñeàu nghóa aáy.
Nöôùc döông: bôûi chöõ Döông-chi-thuûy, gioït nöôùc nôi caønh döông-lieãu. Saùch Phaùp-uyeån Chaâu-laâm cheùp : oâng sö teân Phaät ñoà Tröøng ngöôøi nöôùc Thieân- truùc moät hoâm oâng Thaïch Laëc môøi ñeán nhaø chôi, vöøa coù ñöùa con ñau beänh naëng. Phaät ñoà Tröøng laáy caønh döông lieãu taåm nöôùc pheùp raûy cho ñöùa beù ñau, lieàn laønh khoûi, Pheùp aáy cuûa Phaät Quan AÂm coù bình ngoïc caém caønh döông-lieãu.
Cuõng coøn tieàn-ñònh: Saùch Maïnh Töû noùi : nhaát aåm nhaát traùc söï giai tieàn-ñònh. Vaïn söï phaän dó ñònh, phuø-sinh khoâng töï mang : moät böõa aên böõa uoáng cuõng ñaõ coù ñònh tröôùc, muoân vieäc thaûy coù ñònh phaàn caû; chæ coù söï soáng troâi-noåi laøm neân baên- khoaên maø thoâi.
baõi beå nöông daâu:bôûi chöõ tang thöông: tang laø caây daâu, nöông troàng daâu. Thöông laø beå khôi, baõi beå. Saùch Lieät-tieân-truyeän cheùp: Baø Ma-coâ tieân-nöõ ñaõ noùi baø töøng thaáy moät nôi kia ñaùm nöông troàng daâu ñaõ ba laàn hoùa thaønh beå khôi, baõi beå v. v...YÙ noùi suï thay ñoåi nôi traàn theá nhieàu laàn. Tang-haûi-Tang-thöông- Baõi beå nöông daâu- Beå daâu, ñeàu noät nghóa.
beå khoå: bôûi chöõ khoå-haûi. Tieáng noùi cuûa nhaø Phaät, ví söï khoán- khoå meânh-moâng voâ cuøng nhö beå vaäy.
beán meâ:bôûi chöõ meâ-taân, nhaø Phaät noùi: söï ngôø vöïc ôû nôi tam giôùi vaø luïc ñaïo thì goïi laø Meâ-taân, beán laïc ñöôøng phaûi nhôø thuyeàn Töø-bi cuûa Phaät môùi ñöa vaøo ñeán beán.
Muøi tuïc-vò löôõi teâ taân-khoå: coù baûn cheùp"tuïc-luïy" e sai vì "tuïc vò" môùi ñoái vôùi "theá ñoà" (vò: muøi ; ñoà: ñöôøng).
baøo aûnh: laø caùi boït caùi boùng. Kinh Kim-cöông baùt nhaõ noùi: nhaát thieát höõu vi phaùp, nhö moäng, huyeãn, baøo, aûnh, nhö loä rieäc nhö ñieän, öng taùc nhö thò quan nghóa laø : heát thaûy nhöõng ñieàu coù laøm, coù baét chöôùc thaûy laø nhö giaác chieâm bao, nhö chuyeän huyeàn-aûo, nhö boït nöôùc, nhö boùng ñeøn, nhö gioït moùc vaø cuõng nhö aùnh saùng cuûa chôùp-nhoaùng, thì heát thaûy neân xem nhö vaäy caû. YÙ noùi nhöõng söï hieän höõu treân ñôøi ñeàu khoâng ñöôïc laâu beàn.
Treû taïo-hoùa: bôûi chöõ taïo-hoùa tieåu-nhi, treû nhoû taïo-hoùa, lôøi noùi bôõn goïi oâng trôøi baèng treû con; bôûi ñieån oâng Ñoã thaåm Ngoân ñôøi Ñöôøng, khi ñau naëng, boïn oâng Toáng chi Vaán vaøo thaêm, Ñoã thaåm Ngoân noùi raèng :"Ngao ngaùn thay treû taïo-hoùa laøm ta neân khoå- sôû..."
Cheát ñuoái ngöôøi treân caïn:bôûi chöõ Luïc-traàm. Luïc laø treân caïn. Traàm laø chìm ñaém, Trang töû noùi: khoâng theøm ñi chung vôùi ñöôøng ñôøi goïi laø cheát ñaém treân caïn. Ñaây duøng yù khoâng haïp vôùi tình ñôøi. [Back to the top]
Loø cöø: laø caùi loø lôùn, bôûi chöõ ôû baøo phuù cuûa oâng Giaû Nghò coù caâu :
Thieân-ñòa vi loâ heà, taïo-hoùa vi coâng
nghóa laø:
Trôøi ñaát laøm caùi loø, maø ñaáng Taïo-hoùa laøm thôï ñeå ñuùc naën ra muoân vaät.
vaân-caåu: laø maây choù, thô Ñoã Phuû:
Thieân thöôïng phuø-vaân nhö baïch y,
Tu tö hoát bieán vi thöông caåu
{treân trôøi ñaùm maây noåi nhö caùi aùo traéng,
boãng choác hoùa hình con choù xanh (xaùm)}.
YÙ noùi söï bieán chuyeån nhanh-choùng cuûa maây.Veà sau ñem ví söï thay-ñoåi treân ñôøi.
Giaác Nam-kha: bôûi chöõ Nam Kha moäng, giaác moäng ôû caønh höôùng nam. Teân moät baøi kyù cuûa Lyù coâng Taù ñôøi ñöôøng cheùp raèng:
Thuaàn vu Phaàn chieâm bao ñeán nöôùc Hoeø-an ñöôïc quoác-vöông cho laøm chöùc Thaùi-thuù vaø gaû con gaùi cho, ñuû moïi söï vinh-hieån; sau bò thua traän, laïi vôï cheát vaø bò oâng gia nghi-kî cho veà, boãng tænh giaác, thaáy mình nguû döôùi goác caây hoøe, döôùi nhaùnh hoøe höôùng nam coù caùi hang kieán, môùi suïc tænh-ngoä laø mình chieâm bao vaøo nôi hang aáy.
Veà sau duøng ñieån aáy ví söï vinh hoa laø giaác moäng.
Saân ñaøo-lyù: bôûi chöõ Ñaøo lyù vieân laø moät nôi danh thaéng ôû kinh- ñoâ Traøng an xöa, maø Lyù Baïch ñaõ cuøng caùc baïn vaên-chöông hoâi hoïp laøm baøi töï raát noåi tieáng. Duøng vöôøn Ñaøo lyù nghóa boùng nôi hoäi hoïp khaùch vaên-vaät taøi-ba. Ñaøo-lyù cuõng coù nghóa laø keû quan-laïi coù taøi naêng, neân coù lôøi coâng-chuùng khen laø : Ñaøo lyù trong thieân haï ñeàu ôû nôi cöûa ngaøi maø ra. " thieân-haï ñaøo-lyù taän taïi coâng-moân"
Neàn ñænh-chung: Ñænh laø caùi vaïc. Chung laø caùi chuoâng, nhaø quyeàn-quí coù ñoâng ngöôøi, phaûi duøng caùi vaïc maø naáu aên, duøng caùi chuoâng maø goïi ngöôøi aên côm. Duøng chöõ Ñænh-chung hoaëc Chung-ñænh, Chuoâng vaïc ñeàu laø moät nghóa nhö nhau.
Caùi quay: bôûi chöõ Luaân hoài, baùnh xe quay, laø caùi maùy quay cuûa taïo-hoùa; nhaø Phaät noùi : chuùng-sinh ôû trong theá giôùi, töø khi ñaàu tieân ñeán nay cöù bò quay xoay vaàn trong luïc ñaïo heát kieáp naøy ñeán kieáp kia maõi, nhö caùi baùnh xe quay maõi khoâng thoâi. Chæ coù keû tu haønh ñaéc ñaïo môùi thoaùt khoûi luaân-hoài aáy.
Theä-thuûy: laø nöôùc chaûy. Caàu theä-thuïy bôûi laáy chöõ ôû saùch Luaän-ngöõ, Ñöùc Khoång Töû ñöùng treân soâng maø noùi raèng :
Theä giaû nhö ty phuø, baát xaû truù daï :
(nöôùc chaûy nhö vaäy chaúng döùt caû ñeâm lieàn ngaøy)
YÙ noùi söï hoùa-sinh cuûa trôøi ñaát noù tieáp tuïc nhau khoâng bao giôø thoâi, nhö nöôùc chaûy vaäy. Ñoù laø leõ ñaïo-theå baøy toû thí-duï ôû nöôùc chaûy cho ta thaáy.
Nghóa boùng noùi vaät gì cuõng seõ khuaát-laáp caû. " Caàu theä-thuïy ngoài trô coå-ñoä" yù noùi ngoài nôi beán cuõ ( coå-ñoä) maø nhìn söï quaù-vaõng treân ñôøi.
Quaùn Thu-phong: bôûi chöõ Tröøu-phong laø söï caàu xin keû khaùc giuùp ñôõ mình. Nhöng laâu ngaøy theo lôøi truyeàn ngoa cuûa theá-tuïc noùi "tröøu phong" ra "thu phong" laø muoán caàu xin ngöôøi giuùp ñôõ. "Quaùn thu-phong ñöùng ruõ taø-huy", yù noùi ñöùng döôùi boùng naéng chieàu ruõ chaân maø chôø-ñôïi söï giuùp-ñôõ.
Thu phong coù cuõng coù nghóa laø gioù muøa thu, coù veû haét-hiu theâm buoàn. Caàu theä-tuyû, quaùn thu- phong, hai chöõ caàu, quaùn, daëm theâm cho coù nghóa coù teân chöù voán khoâng coù quaùn naøo, caàu naøo teân laø theä-thuûy, thu-phong caû.
thaát tình:laø baûy tình cuûa ngöôøi ta laø : hyû, noä, ai, laïc, aùi, oá, duïc: möøng, giaän, thöông, vui, yeâu, gheùt vaø muoán, laø tình ai ai cuõng coù. [Back to the top]
hoa ñaøm: bôûi chöõ Öu-ñaøm-hoa laø moät hoa thieâng-lieâng cuûa nhaø Phaät, ba nghìn naêm môùi coù moät laàn nôû hoa, moãi khi coù hoa töùc coù Phaät ra ñôøi,(Ñieån löôïc cheùp ôû Phaùp Hoa kinh).
ñuoác tueä: bôûi chöõ Tueä-hoûa, tieáng nhaø Phaät noùi : ngoïn löûa trí-tueä ñeå ñem chuùng sinh ra khoûi nôi chöôùng-ngaïi khoå-sôû.
ñaøo-chuù: laø naén-ñuùc, töùc taïo-hoùa naén-ñuùc neân muoân vaät, nghóa boùng laø trôøi ñaát.
tieàn-nhaân: laø söï nguyeân-nhaân ñôøi tröôùc haäu-quaû laø söï keát-quaû ñôøi sau. Ñieån Phaät ôû Truyeàn-ñaêng-luïc noùi :
Duïc tri tieàn theá nhaân, kim sinh thoï giaû thò;
Duïc tri lai sinh quaû, kim sinh taùc giaû thò :
Muoán bieát nguyeân-nhaân ñôøi tröôùc ta theá naøo, thì ta cöù xem nhöõng höôûng-thuï cuûa ta ñôøi nay;
Muoán bieát söï keát ñôøi sau theá naøo, ta cöù xem söï ta laøm ñôøi nay ñoù.
Nghóa ñen : neáu ñôøi tröôùc ta voán coù nhaân-ñöùc thì ñôøi nay ñöôïc höôûng-thuï söï laønh; neáu ñôøi nay ta laøm ñieàu khoâng laønh, aét ñôøi sau seõ bò thieät haïi vaäy. .
Coù aâm-döông, coù vôï choàng: Kinh Leã noùi: Khí aâm hay sinh nhöng phaûi coù khí döông môùi sinh ñöôïc : khí döông hay nuoâi vaät nhöng neáu khoâng coù khí aâm thì khoâng lôùn ñöôïc. Cho neân trai phaûi coù vôï, gaùi phaûi coù choàng, phoái hôïp aâm-ñöông môùi coù theå sinh tröôûng ñöôïc.
1- Traûi vaùch queá gioù vaøng hiu-haét,