Toâi duøng quyeån "Haïnh thuïc ca" cuûa nhaø xuaát-baûn Taân-Vieät (saùng laäp naêm 1937), taïi 20 Amiral Courbet, Sai-goøn (quyeån naøy in theo giaáy pheùp soá 114/T.X.B. cuûa boä Thoâng-Tin Tuyeân-truyeàn Nam-phaàn Vieät-Nam khoaûng 1950, 1951).

Keå töø khoaûng cuoái theá-kyû XlX vaø ñaàu theá-kyû thöù XX laø khoaûng thôøi-gian caùi chuû-nghóa thöïc-daân ôû beân AÂu-taây ñang leân maïnh. Nhöõng nöôùc ôû beân AÙ-ñoâng nhö Trung-hoa, Nhaät-baûn, Vieät-nam vaø Xiam ñeàu laø nhöõng nöôùc coù vaên-hoùa toái coå, coù neàn chính-trò phaân-minh, coù kyû-cöông, coù cheá-ñoä roõ-raøng, nhöng vì keùm-heøn veà ñöôøng vuõ-bò, cho neân ñeàu thaønh ra nhöõng mieáng moài cuûa nhöõng nöôùc thöïc-daân nhö nöôùc Anh, nöôùc Phaùp, nöôùc Ñöùc, nöôùc Nga, v.v...
Song moãi moät nöôùc trong nhöõng nöôùc suy-nhöôïc aáy coù moät hoaøn-caûnh, moät tình-theá ñaëc-bieät, cho neân coù nöôùc nhö Nhaät-baûn, choùng thoaùt khoûi söï uy-hieáp cuûa caùc nöôùc thöïc-daân; Coù nöôùc nhö Trung-hoa vaø Xiam tuy khoâng ñeán noãi maát nöôùc, nhöng cuõng bò uy-hieáp khaù naëng; coù nöôùc nhö Vieät-nam ta thì khoâng nhöõng maát caû quyeàn töï-chuû maø coøn bò ngöôøi ta laøm tieâu ma maát caû tinh-thaàn quoác-gia nöõa.
Soá phaän nöôùc Vieät-nam tuy ñeán naêm Nhaâm-ngoï (1882) môùi thaät quyeát-lieät, nhöng caùi döï-aùn cuûa ngöôøi Phaùp ñònh laáy nöôùc Vieät-nam laøm thuoäc-ñòa ñaõ coù töø laâu, maõi tôùi cuoái ñôøi Thieäu-trò, töùc laø vaøo quaõng naêm Ñinh-vò (1847) môùi thöïc-hieän ra moät caùch roõ-raøng hôn tröôùc.
Töø ñoù veà sau nöôùc Phaùp Chæ chôø coù cô-hoäi thuaän-tieän laø vaøo ñaùnh laáy ñaát-ñai vaø uy-hieáp ñuû moïi ñöôøng. Caùi phöông-saùch cuûa ngöôøi Phaùp laø ñi töø töø töøng böôùc moät, tröôùc laáy moät nöûa Nam-Vieät, sau laáy caû Nam-Vieät. Khi coâng-cuoäc ôû Nam-Vieät ñaõ xeáp-ñaët ñaâu ra ñaáy roài, baáy giôø môùi tìm caùch ra laáy Baéc-Vieät. Laàn ñaàu vaøo naêm Quí-daäu (1873) quaân Phaùp ra laáy thaønh Haø-noäi roài laïi traû laïi, ñeå möôøi naêm sau laø naêm Nhaâm-Ngoï (1882) laïi ñaùnh laáy laàn nöõa. Qua naêm Quí-tò (1883) Quaân Phaùp xuoáng laáy thaønh Nam-ñònh, roài ñeán thaùng tö naêm aáy, ngöôøi thoáng-suaát quaân Phaùp laø Haûi-quaân ñaïi-taù Henri Rivieøre bò quaân côø ñen gieát ôû gaàn OÂ Caàu-giaáy. Trong khi quaân Phaùp vaøo ñaùnh phaù, vieäc nöôùc roái loaïn, thì vua Döïc-toâng thaêng-haø ôû Hueá vaøo ngaøy thaùng saùu. Ngaøi trò-vì ñöôïc 36 naêm.
Töø ñoù veà sau, trong khoaûng naêm saùu naêm, bao nhieâu nhöõng söï ñau buoàn xaåy ra ôû ñaát Vieät-nam. Phaùp ñaõ ñònh ñaùnh laáy nöôùc ta, thì leõ taát-nhieân laø ta phaûi ñaùnh laïi, song vì söùc khoâng ñuû, phaûi nhôø quaân taàu sang cöùu-vieän, thaønh ra trong khoaûng töø naêm Quí-tò (1883) ñeán naêm AÁt-daäu (1885) ñaát Baéc-Vieät khaép nôi bò taøn phaù. Quaân Phaùp thaáy tình-theá khoù-khaên, beøn sai Haûi-quaân thieáu-töôùng Courbet sang ñaùnh thaønh Phuùc-chaâu vaø vaây ñaûo Ñaøi-loan. Theá baát-ñaùc-dó, trieàu-ñình nhaø Thanh phaûi kyù hoøa-öôùc ngaøy 27 thaùng tö naêm AÁt-daäu (1885) ôû Thieân-taân, cam-ñoan ruùt quaân Taøu ôû Baéc-Vieät veà vaø nhaän ñeå nöôùc Phaùp ñöôïc quyeàn toå-chöùc cuoäc baûo-hoä ôû Vieät-nam.
Baûo-hoä laø moät chính-saùch raát khoân-kheùo. Khi quaân Phaùp ñaõ chinh-phuïc ñöôïc caû nöôùc roài, cöù ñeå nguyeân cheá-ñoä vaø caùc danh-vò cuõ, chæ coát ñem nhöõng ngöôøi thaân-tín hay toâi-tôù cuûa mình vaøo giöõ caùc chöùc-vò ñeå deã sai khieán. Daàn daàn ngöôøi Phaùp thu heát caû thöïc quyeàn vaøo tay mình. Nhöõng vieäc nhö binh-bò, taøi-chính, cai-trò vaø giaùo-duïc v.v...ñeàu do ngöôøi Phaùp chuû-tröông vaø ñieàu-khieån. Ngöôøi baûn xöù töø vua quan trôû xuoáng hoaëc chæ ñöôïc giöõ caùi hö-vò, hoaëc chæ ñöôïc laøm nhöõng chöùc-vuï thöøa-haønh ôû döôùi quyeàn chæ-huy cuûa ngöôøi Phaùp. Theo caùi chính-saùch aáy thì daân-khí trong nhöõng xuù Baûo-hoä moãi ngaøy moät suy-nhöôïc ñi, laâu daàn thaønh ra moät haïng ngöôøi laøm toâi-tôù raát gioûi, maø khoâng coù caùi tö-caùch laøm ngöôøi töï-chuû nöõa.
Ñaïi-khaùi nhöõng vieäc aáy ta coù theå xem saùch vôû cuûa Taây hay cuûa ta maø bieát ñöôïc, coøn nhöõng vieäc xaûy ra ôû kinh-thaønh Hueá sau khi vua Döïc-toâng maát roài, thì ít ngöôøi bieát ñöôïc roõ. Vieäc trieàu-chính luùc aáy roái loaïn do hai ngöôøi quyeàn-thaàn muoán thöøa cô maø chuyeân-quyeàn tuùng-töù. Hai ngöôøi aáy laø Nguyeãn vaên Töôøng vaø Toân-thaát Thuyeát, moät ngöôøi coi tieàn-taøi vaø quan-laïi, moät ngöôøi giöõ heát caû binh-quyeàn ôû trong tay. Hai ngöôøi thoaït ñaàu tieân ñoåi di-chieáu cuûa vua Döïc-toâng, boû hoaønh-tröø Duïc-ñöùc, caùch chöùc quan ngöï-söû Phan ñình Phuøng vaø laäp vua Hieäp-hoøa. Ñöôïc hôn boán thaùng sau, hai ngöôøi laïi boû vua Hieäp-hoøa roài ñem gieát ñi, gieát caû quan nguyeân Phuï-chính Traàn Tieãn-Thaønh vaø laäp vua Kieán-phuùc. Luùc baáy giôø Toân-Thaát Thuyeát moä quaân Phaán-nghóa ñeå giöõ mình vaø thöôøng hay tieám duøng nghi-veä cuûa vua; Nguyeãn van Töôøng thì laáy tieàn hoái-loä cuûa luõ khaùch buoân, cho chuùng ñem moät thöù tieàn ñuùc ôû beân Taàu, theo nieân-hieäu Töï-ñöùc, goïi laø tieàn seành, tieàn raát xaáu vaø raát moûng, baét daân ôû kinh-kyø phaûi tieâu.
Vua Kieán-phuùc leân laøm vua ñöôïc saùu thaùng thì maéc beänh, maát moät caùch khaû ngôø. Töôøng vaø Thuyeát laäp oâng Öng-Lòch môùi 12 tuoåi leân laøm vua, töùc laø vua Haøm-nghi. Trieàu-ñình luùc aáy vieäc gì cuõng do hai ngöôøi quyeàn-thaàn aáy quyeát-ñònh taát caû. OÂng Duïc-ñöùc ñaõ bò truaát, khoâng ñöôïc laøm vua, ñeán baáy giôø cuõng bò gieát. Hoaøng -thaân quoác-thích ai laøm ñieàu gì traùi yù hai ngöôøi aáy ñeàu bò gieát hay bò ñaøy.
Nhöõng vieäc aáy ñeàu laø vieäc bí maät ôû trong trieàu, ngöôøi ngoaøi khoù maø bieát ñöôïc roõ raøng. May nhôø luùc aáy coù baø Leã-taàn Nguyeãn-nhöôïc-Thò ñem nhöõng söï baø ñaõ tai nghe maét thaáy maø keå ra trong moät baøi ca coù 1018 caâu thô luïc baùt, goïi laø Haïnh Thuïc Ca.
Baø Nguyeãn-nhöôïc-Thò (1830-1909) ngöôøi ôû Phan-rang, thuoäc tænh Khaùnh-hoaø, con gaùi quan Boá-chaùnh Nguyeãn-nhöôïc Saâm. Baø coù khieáu thoâng-minh, noåi tieáng coù taøi vaên-hoïc, ñöôïc tuyeån vaøo trong cung ngay töø ñaàu ñôøi Töï-ñuùc, roài ñöôïc phong chöùc Leã-taàn laø moät chöùc nöõ-quan döôùi baäc phi. Sau baø ñöôïc cöû laøm chöùc bí-thö haàu baø Töø-duï Thaùi-haäu laø meï ñöùc Döïc-toâng. Vua Döïc-toâng thôø meï raát coù hieáu, moãi thaùng cöù 15 ngaøy thieát trieàu baøn vieäc nöôùc vôùi caùc quan, 15 ngaøy sang chaàu cung, töùc laø sang chaàu meï, trong nöôùc coù vieäc gì quan-troïng cuõng taâu cho meï bieát. Bôûi vaäy baø Leã-taàn Nguyeãn-nhöôïc-thò coù theå bieát ñuùng nhöõng söï thöïc theo caùi quan-ñieåm cuûa ngöôøi mình luùc baáy giôø, maø quyeån saùch cuûa baø laø quyeån saùch coù giaù-trò ñaëc-bieät veà moät ñoaïn lòch-söû cuûa nöôùc ta.
Sao baø Nuyeãn-nhöôïc-thò laïi ñeà nhan saùch cuûa baø laø Haïnh-Thuïc ca ? Laø vì baø thaáy caùi hoaøn caûnh trieàu Nguyeãn luùc aáy phaûi boû kinh-thaønh chaïy ra Quaûng-trò vaø Quaûng-bình gioáng nhö caùi hoaøn-caûnh trieàu-ñình nhaø Ñöôøng beân Taàu ngaøy xöa. Vua Minh-hoaøng bò giaëc An-loäc-sôn ñaùnh, phaûi boû kinh-thaønh Tröôøng-an chaïy vaøo ñaát Thuïc ñeå laùnh naïn. Theo caùi nghóa chöõ nho, khi vua ñi ñeán ñaâu goïi laø haïnh. Haïnh Thuïc laø vua ñi ñeán ñaát Thuïc. Vì coù caùi hoaøn caûnh hôi gioáng nhau nhö theá, cho neân baø Nguyeãn-nhöôïc-Thò môùi laáy hai chöõ aáy maø ñeà nhan quyeån saùch cuûa mình.
Vaên cuaû baø Nguyeãn-nhöôïc-Thò vieát baèng chöõ noâm, vaên-töø löu-loaùt, nhöng coù nhieàu tieáng ñoïc theo doïng noùi ôû vuøng Nam Trung thì ñuùng vaàn, maø ñoïc ñuùng vaàn quoác-ngöõ, thì sai. Bôûì nhöõng tieáng coù chöõ n ñöùng cuoái cuøng thöôøng ñöôïc ñoïc nhö tieáng coù chöõ ng. Thí-duï:
an ñoïc ra ang,
aên ñoïc ra aêng,
xuaân ñoïc ra xuaâng,
khoan ñoïc ra khoang,
hôøn ñoïc ra hôøng,
thaàn ñoïc ra thaàng,
ñeøn ñoïc ra thaàng,
ñeøn ñoïc ra ñeøng,
quyeàn ñoïc ra quyeàng v.v...
Laïi coù moät vaøi caâu thô laïc vaän, nhöng ñoù coù leõ laø khi ngöôøi cheùp laïi vieát sai, chöù khoâng phaûi loãi taïi taùc-giaû.
Vaû caùi giaù-trò quyeån saùch cuûa baø Nguyeãn-nhöôïc-thò laø khoâng phaûi ôû caâu vaên, maø ôû nhöõng taøi lieäu cuûa baø ñaõ nhaët ñöôïc ñeå giuùp nhaø laøm söû sau naøy. Cuõng vì theá maø khi toâi tìm ñöôïc quyeån saùch naøy ôû Hueá, toâi lieàn ñöa cho tröôøng Baùc-coå sao laáy moät baûn, toâi laïi cho ban vaên-hoïc ôû Khai-trí-tieán-ñöùc sao laáy moät baûn. Coøn baûn cuûa toâi giöõ, thì ñem dòch ra laøm maáy baûn baèng quoác-ngöõ, phoøng khi ôû choã naøy maát, thì ôû choã khaùc haõy coøn. AÁy cuõng nhôø vaäy maø sau cuoäc binh löûa cuoái naêm Bính-tuaát (1946) bao nhieâu saùch vôû cuûa toâi bò ñoát chaùy, maø coøn coù ngöôøi giöõ ñöôïc moät baûn baèng quoác-ngöõ. Nay toâi ñem chuù-thích nhöõng tieáng khoù baèng chöõ nho vaø nhöõng tieáng toái nghóa, roài chia nguyeân-vaên ra töøng ñoaïn, coù ñeà muïc nhoû ôû caïnh rìa, ñeå ngöôøi ta xem cho deã hieåu.
Quyeån saùch naøy tuy veà ñöôøng hình-thöùc thì beù nhoû, nhöng veà ñöôøng lòch-söû, noù coù caùi giaù-trò khaù lôùn, cho neân toâi vui loøng ñem in ra ñeû laøm moät saùch boå quoác söû raát tieän-lôïi cho nhöõng ngöôøi muoán bieát nhöõng bieán-coá ôû kinh-thaønh Hueá, do moät ngöôøi Vieät-nam coù ñòa-vò ñaëc-bieät ñaõ keå laïi, trong thôøi-kyø ngöôøi Phaùp môùi sang laäp cuoäc baûo-hoä ôû ñaát naøy.
Vieát taïi Haø-thaønh, thaùng quí thu, naêm Canh daàn ( Oct. 1950 )
Leä-thaàn Traàn-troïng-Kim
|