Mathieu - Ba thường nói rằng: Nếu đức Phật nhắm mục-đích lột mặt nạ "kẻ mạo nhận" cái tôi, và cái tôi này không có đời sống thật, thì làm công việc để làm gì? "Ai" sẽ là người chịu trách nhiệm cho những hành động của mình? Về thực-tế, dù cho ý-niệm về "con người" không có một thực thể nào, tất cả mọi hành động đều có hậu-quả. Cũng như khoa vật-lý hiện đại, chúng ta bị giản lược thành những vi thể nổi tiếng "quark". Tới phiên con cũng có thể hỏi ba câu sau: "Vì chúng ta chỉ là những vi-thể, mà hiển nhiên là không có một dấu vết gì về con người chúng ta, vậy theo ba chúng ta hành-động để làm gì? Có ích gì trong việc suy-nghĩ, yêu thương, lo lắng cho hạnh-phúc và khổ đau? Đó có phải là những "quark" bị đau khổ không?
Jean-Francois. - Đúng... Đó là lý-luận rất xưa cũ, cũng có ở ngay trong một vài triết-học ở Tây-phương. Nếu con theo lý-thuyết của nhóm hình-thể (structuralisme), thì lý-luận cũng tương tự. Đó cũng là phản ứng chống lại nhóm hiện-sinh (existantialisme), nhóm này đặt trọng tâm trên sự tự-do lựa chọn của con người, cũng như trách-nhiệm tuyệt-đối cho các hành-động của mình. Nhóm hình-thể bác lại: "Không! Con người không hiện-hữu, họ hành-động do các hình-thể đi xuyên qua họ.
M. - Hình-thể theo họ là gì?
J.F. - A.. Giống như các nhà triết-học, họ định nghĩa một cách mơ hồ! Hãy nói một cách đại lược, đó là những thực-thể đã có sẵn hay bao gồm những định-luật, gây ra những cách hành sử có hệ-thống. Những điều phản bác này có thể thấy nơi nhóm của Epicure: Chúng ta được cấu tạo bởi những nguyên-tử, và cái mà chúng ta gọi là linh-hồn thì chỉ là một tổ-hợp của các nguyên-tử. Hậu quả là chúng ta không nên coi trọng những tình-cảm mà mình cảm thấy, những khổ đau, những ham muốn, những sự sợ hãi. Lý-luận để chống lại các hiện-tượng là đẩy lùi mọi sự vật về hậu-trường, thế-giới ở đằng sau, đó là một sự phản bác xưa cũ. Nhưng người ta trả lời lại là điều ấy không ngăn cản trên bình diện kinh-nghiệm sống hàng ngày, con người có những cảm giác và kinh-nghiệm, và đó là những thực thể duy nhất đối với họ.
M. - Đó cũng chính là điều mà Phật-giáo nói: dù cho sự khổ đau chỉ là ảo tưởng, nó được cảm nhận như là khổ đau, việc làm tan biến chúng là điều hợp lý và nên làm. Con không hiểu lập luận chống đối đạo Phật khi họ nói rằng: nếu cái "tôi" hiểu như là một hằng số xác-định đời sống của chúng ta, một thực thể trải qua những sự thay đổi của các kiếp sống, nếu cái tôi này là ảo tưởng thì lo lắng cho hạnh-phúc để là gì?
J.F. - Được, ba sẽ cắt nghĩa! Giả dụ có một tảng đá rơi xuống nhà của con, nó làm xập nhà và giết chết một phần gia-đình con. Con kêu cứu nơi làng xóm, các bác-sĩ, những người cứu trợ, nhưng người ta gởi đến nhà địa-chất học, ông ta nói với con: "Nghe đây! những gì sảy đến thì hết sức bình thường...Như anh biết, quả đất quay tròn; lúc nào cũng có những sự di chuyển đất đai, các tầng lục-địa cọ sát nhau... Chẳng có gì là bất thường cả". Điều đó đúng nếu ba đặt mình vào kích thước vài nghìn năm, một khoảng thời gian tối thiểu để ứng hợp với nhà địa chất. Nhưng hai kẻ đối nghịch ấy không nói về cùng một hiện tượng hay sự việc. Điều thứ nhất, nhà địa chất rất có lý. Nhưng không ngăn cản điều thứ hai, người xấu số có nhà bị xập với các người trong gia-đình đang trải qua một thảm cảnh cá-nhân. Hai phương cách ấy, cái này không thể thay thế cái kia. Sự việc có những người bị bão tố cuốn đi bằng những sự cắt nghĩa thuần lý của khoa khí-tượng, gió to, áp-xuất không-khí; không làm suy giảm sự nguy-hiểm và sự khổ đau dính liền việc sinh sống ở những vùng hay có bão tố. Chúng ta có hai thực-thể, cái nọ không phủ nhận cái kia. Hai mực độ kinh-nghiệm phải được xét trên bình diện khác nhau, vì chúng đều có thật..
M. - Như thế, ba đồng ý khi Phật-giáo xác-định rằng cái tôi chỉ là một thực-thể ma, không có đời sống thật, sự xác-định ấy không là bằng chứng về sự lãnh đạm với hành động, đối với hạnh-phúc hay sự khổ đau của bản thân hay của các người chung quanh?
J.F. - Ý-nghĩ chung của tất cả những sự khôn ngoan thuộc loại này có thể tóm tắt như sau: ảnh-hưởng mà ba có dựa trên sự hiểu biết rằng các sự vật chỉ là áo tưởng, điều này làm ba có những hy-vọng và tuyệt vọng to-tát, nó làm ba sống liên tiếp giữa sự vui-vẻ và sự sợ-hãi gậm nhấm nội tâm; nếu ba đi tới nhận xét rằng cái tôi không có thật, mà ba chỉ là một môi trường tạm thời của một dòng ý-thức có thật, thì ba sẽ đạt được sự an bình. Dù các sự khôn ngoan nói như thế! Tất cả lập luận của các người Khắc kỷ (Stoicien) và của Spinoza cũng nói thế! Nhưng than ôi, kinh-nghiệm sống thì chống lại cách lý-luận này.
M. - Chính sự nổi loạn của kinh-nghiệm là nguyên-nhân cho sự thảm khốc của chúng ta. Chúng ta gắn bó với cái tôi mạnh mẽ đến độ không thể hiểu được khi loại bỏ được ảo tưởng này, thì chúng ta giải quyết xong tất cả vấn-đề của chúng ta. Chúng ta giống như một người bị thương lo sợ dứt bỏ những vết khâu của vết thương khi nó đã thành sẹo. Theo con thì hình như các người Khắc kỷ tận cùng bằng sự an phận thụ-động, trong khi đó đối với một người theo đạo Phật, cái không tôi ấy là một kinh-nghiệm giải phóng.
J.F. - Không! Một người khắc kỷ thì chủ động trong việc coi thiên-nhiên đã quyết-định hành động. Đó không phải là thụ động. Người ta không nhận chịu những gì xảy đến như là số phận, người ta xác-định nguyên-nhân đầu tiên của vũ trụ, cũng chính là đấng Tạo-hóa. Spinoza cũng nhấn mạnh quan-điểm ấy khi nói "Tạo hóa hay là Thiên-nhiên". Ông ta phi tôn-giáo trong việc đạt tới sự khôn ngoan, khi không còn là một món đồ chơi thụ động của vũ-trụ, nhưng là tự đóng vai chủ động.
M. - Về tổng-quát, điều đó gần với quan-điểm về nghiệp trong Ấn-độ giáo: cách lý-tưởng để sống ở đời này là chấp nhận hoàn-toàn định-mệnh đã dành sẵn cho ta mà không nổi loạn trở lại. Quan-điểm của một người theo đạo Phật thì khác: chấp nhận những gì đến với mình vì đó là quả của các hành động trong quá khứ. Nhưng tương lai thì tùy thuộc nơi mình. Kiếp hiện tại là một giao-điểm. Chấp-nhận cái tôi không thực có không hẳn phải lựa chọn thái-độ của các nhà khắc-kỷ chấp-nhận sự việc đến với mình, nhưng là để có tự-do hoạt-động, không còn bị ràng buộc bởi cái "tôi" mà ta trân quý, nghĩ rằng cái tôi thì thường hằng, cụ thể, vân vân, mà nó lôi kéo theo một lô những sự cám dỗ và ghét bỏ. Khi được giải-phóng khỏi đầu óc vị kỷ, chúng ta sẽ có phạm vi hoạt động rộng lớn hơn. Quá khứ thì đã qua, tương-lai thì chưa tới.
J.F. - Ba hiểu rõ về giá-trị của sự khôn-ngoan này, nó giúp cho ta có thể đứng lùi ra xa với những điều đặc-biệt sảy ra, với sự ham muốn của chính mình, để có thể có những quyết-định lớn hơn là cái tôi, một thực tại rộng lớn tối đa. Đó là một sự bảo-đảm rằng sẽ làm chủ được những hành-động có tính cách phổ quát, có ý-nghĩa cho nhiều người khác, và biết rõ hơn về vũ-trụ và hành-động trở lại chính mình. Tuy thế, ba tin rằng tất cả mọi cố-gắng để làm tê-liệt cái tôi, đặng đánh thuốc mê nó mãi mãi trong những cảm giác phải đương đầu với những tình trạng nan giải, những sự khó khăn, những cảm giác khi có những lựa chọn về luân-lý, những sai lầm phải tránh, mà những hành động của con người thì không phải luôn luôn rõ ràng, can-đảm, trong sáng và hữu hiệu, tóm lại, ba nghĩ rằng những cố gắng của ý-nghĩ con người để làm chúng ta được bình an bằng cách loại bỏ sự băn khoăn, và trách-nhiệm ấy thì đều thất bại.
M. - Tây-phương hình như khó hiểu rằng sự công nhận cái tôi không thực có, không hề cản trở cho sự quyết tâm, về sức mạnh của tâm-linh và hành động, nhưng nó mở rộng đôi mắt của chúng ta về những nguyên nhân của hạnh-phúc và khổ đau. Sự công nhận ấy giúp chúng ta có những hành-động đúng. Sự quyến luyến cái "tôi" không phải là sức mạnh sống động cho sự phán xét của chúng ta, nó ngăn trở điều này. Nếu những hành động của chúng ta không luôn luôn rõ ràng, can đảm, trong sáng và hữu hiệu, như ba nói, thì chỉ vì chúng ta là món đồ chơi của sự quyến luyến cái tôi. Người ta thường nói: Tầm nhìn của các người khôn ngoan (hiền triết) thì cao hơn cả bầu trời, và sự phân biệt về các nguyên-nhân, hậu quả thì mịn màng hơn cả bột". Ta không thể nổi loạn với các điều mà ta đã gieo trồng, hay gây ra trong quá khứ, nhưng ta có thể xây dựng tương lai của mình khi phân biệt được điều gì dẫn tới khổ đau, điều gì dẫn tới giải thoát. Như thế thì không nên có thái độ cuồng tín về một tương lai không tránh được.
J.F. - Về phương diện đó, ba hoàn-toàn đồng ý, trên quan điểm của các nhà khắc-kỷ, như Spinoza, để chúng ta được bình an, chứng minh rằng những gì sảy đến thì không thể khác đi được.
M. - Chúng ta đã nói nhiều về Phật-giáo như một cách đem lại ý-nghĩa cho cuộc sống. Nhưng theo ba, cái gì đem lại ý-nghĩa cho dòng ý-thức mà con diễn tả?
J.F. - Trước hết, ba không phải là hiện thân của một dòng ý-thức nào. Ba cố-gắng hiểu những gì hiện-hữu hay đã hiện hữu, đó không phải là điều dễ. Để tìm cách trả lời con, ba muốn dùng những phương cách gián-tiếp mà một đầu óc tây-phương đã theo. Từ khi có nền văn-minh Hy-lạp, vì đó là đểm khởi đầu của nền văn-minh Tây-phương, đã có ba loại trả lời cho câu hỏi về ý-nghĩa của đời sống.
Câu trả lời đầu tiên là tôn-giáo, nhất là từ khi có những tôn-giáo độc thần như Do-thái giáo, Thiên-chúa giáo, và Hồi giáo. Đó là câu trả lời cho ý-nghĩ sau cùng về sự sống bên kia bờ sinh tử, hay là một sự thật có ý-nghĩa xuyên xuốt, và hậu quả là một lô những cách ứng sử phải chu toàn, những luật-lệ phải theo để đạt được sự cứu rỗi, linh-hồn bất tử. Những tôn-giáo này công nhận có một đời sống bất tử sau khi chết dựa trên những sự xứng đáng nơi trần-thế này. Tổng quát, trên căn bản này, và với những sự giúp đỡ của các tôn-giáo đến từ miền Trung-đông, Tây-phương đã đi trên con đường tìm hiểu về ý-nghĩa của sự hiện hữu trong nhiều nghìn năm. Điều này không hề ngăn cản mỗi cá-nhân nơi trần thế này dùng những hành động khác nhau để đạt được những thực thể của trái đất này. Từ bác nông phu tìm cách cho được mùa, cho tới nhà vua tìm sự vững bền cho ngai vàng, hay một thương-gia tìm cách làm giầu. Người ta có thể nói ngoài những người tu hành nói cho đúng, những tu sĩ khổ hạnh, mà đời sống hàng ngày gắn liền với sự cứu rỗi lý-tưởng, tất cả những người khác cũng tìm hạnh-phúc theo kinh-nghiệm, điều này không loại trừ những người mà tôn-giáo gọi là kẻ sa đọa, về một niềm hạnh-phúc vĩnh cửu bên kia bờ tử sinh. Hai mục-tiêu thì tương đồng, vì sự tìm kiếm hạnh-phúc vĩnh cửu có hàm ý tha thứ, xưng tội, xá tội, chuộc tội về những điều quấy đã làm nơi trần thế.
M. - Có nền văn-minh nào được xây dựng trên quan điểm siêu-hình về những trạng thái sống khác nhau sau khi chết và trước khi sinh ra ở cõi đời này, mà những giá-trị tâm-linh thấm nhuần toàn bộ những hành-động của đời sống thường nhật, tới độ không có những hành động có thể gọi là "bình thường"?
J.F. - Trên nguyên-tắc, đó là điều mà Thiên-chúa-giáo muốn! Nhưng khả năng của con người làm ngược lại những điều lý-tưởng mà người ta rao giảng thì vô giới hạn.
M. - Tuy thế, một tôn-giáo lâu đời không phải chỉ nhắm tới hy-vọng bên kia bờ sinh tử, nhưng cũng cho ý-nghĩa của từng hành động của đời sống hiện tại.
J.F. - Theo lý-thuyết thì đúng. Thiên-chúa giáo, trước hết là một tập hợp của những chỉ dẫn về cách làm sao để hành sử trong cõi đời này. Tùy theo cách thức một người hành xử trong cõi đời này mà người ấy được lên thiên đàng hay không.
M. - Có nên thêm vào những chỉ dẫn một viễn khải siêu hình của đời sống, nó gây cảm hứng và không giới hạn trong phạm vi của cách hành sử?
J.F. - Coi chừng! Ba đang nói cho con về những gì đã sảy ra ở Tây-phương. Ba không nói cho con chỉ vì, theo như giải pháp tôn-giáo, người ta có thể làm bất cứ điều gì trong đời sống này và vẫn xứng đáng vào nước chúa, dù đó là phần lớn các việc sảy ra! Vì những người Tây-phương đã sống một cách ngoạn mục ngược lại với những luân-lý thiên-chúa giáo trong hai nghìn năm qua. Họ giết lẫn nhau, bắt nhau làm nô-lệ, cướp của nhau, ngoại tình và sống như những kẻ tội lỗi gia trọng, mà tất cả đều nuôi hy-vọng sẽ được lên Thiên đàng; vì họ được đề nghị sự xóa tội, và tha tội, chỉ cần trước khi chết thì thú tội và làm các phép thánh. Tốt! dĩ nhiên đó không phải là những điều họ được khuyên bảo làm theo. Tòa thánh, những người hướng dẫn ý-thức, những ông cha, dành thời giờ để nhắc lại cho các con chiên điều gì là những xa đọa và việc phải sống đúng theo lời dạy của đức Chúa trời. Điều ba muốn nhấn mạnh là, những sự tìm kiếm về ý-nghĩa của đời sống trên căn bản một tôn-giáo không hề ngăn cản, trên bình diện thông thường, tìm kiếm những hạnh-phúc hàng ngày, mà đa số là phù hợp với luân-lý thiên chúa giáo: việc xây dựng một mái ấm gia-đình, có vợ con, vui hưởng một mùa gặt tốt, được phép làm giầu bằng các phương tiện hợp pháp -- tất cả những điều đó thì không hề bị cấm cản. Nhưng có những hành động khác thì hoàn toàn trái ngược với những nguyên tắc thiên-chúa giáo. Tuy vậy, vì Thiên-chúa giáo là một tôn-giáo của những người tội-lỗi, của sự ăn năn và tha tội cho các kẻ tội lỗi, nó hoạt động theo chiều hướng đó.
M. - Trong trường hợp đó, ta có thể xem xét những khá năng khác nhau của những tôn-giáo lớn, và những truyền-thống tâm-linh gợi lên một sự tương hợp giữa lý-thuyết và thực hành. Không ai chối cãi là con người rất khó thay đổi, đạt được sự hoàn hảo (phật tánh) có sẵn nơi mỗi người. Một truyền-thống tâm linh như thế có thể được phán xét, một phần sự chính xác về những quan-niệm siêu-hình và phần khác, trên sự hữu hiệu của các phương pháp mà tôn-giáo ấy cung cấp để thực hiện được sự thay đổi nội tâm, từng mỗi giây phút của sự sống.
J.F. - Phải lắm, một sự tương hợp tối thiểu giữa lời nói và hành-động là điều rất tốt!
Con đường thứ hai để đem lại ý-nghĩa cho sự hiện-hữu là đường mà ba gọi là triết-lý, theo nghĩa cổ-điển. Sự tìm kiếm điều khôn ngoan, sự an bình nội tâm, kết quả của một viễn khải mà ta thường nêu ra trong cuộc đối thoại, đó chính là sự tách rời khỏi những sự say mê và tham vọng phù phiếm; để dành năng lực cho những cao vọng to tát hơn, về tinh-thần, tâm-linh, thẩm-mỹ, triết-lý hay luân-lý, mục-đích là làm cho các tương-quan có tính cách người hơn giữa cá-nhân và cộng-đồng và sự hoạt-động của thành-phố (thời cổ-điển). Đó là khái-niệm mà ta thường thấy nơi các triết-gia thời thượng cổ; đôi khi nơi Platon, với sự nhấn mạnh có tính cách tôn-giáo, siêu-hình; đôi khi nơi nhóm của Epicure và nhóm khắc-kỷ, với sự nhấn mạnh về sự thanh tịnh vĩnh cửu và sự thăng bằng bên trong của các tài năng con người, khoảng cách lựa chọn của những tương-quan với khát-vọng về các thành-phố, chính-trị, tình yêu, các sự ngon miệng. Sự khôn ngoan này có thể tìm thấy trong Lettres à Lucilius (Những bức thơ gởi Lucilius) của Sénèque, và trong hình thức mới nơi Montaigne, nó cho ta những chỉ dẫn để chinh-phục sự tự-do bên trong, sự tách rời (khỏi cái tôi). Điều đó không ngăn cản ta hưởng những thú vui của đời sống và nhất là thú vui của trí tuệ. Con đường thứ hai về triết-lý này thì đã bị vứt bỏ cả toàn cầu kể từ thế-kỷ thứ XVII và XVIII. Triết-lý, bằng việc đối thoại với khoa-học hiện đại mà được sinh ra hồi thế-kỷ thứ XVII, đã chuyển hướng dần dần về sự hiểu biết thuần túy, diễn giải Lịch-sử, và bỏ rơi sự lo lắng về đời sống con người và sự tìm kiếm một ý-nghĩa cho đời sống.
M. - Nghĩa là về sự hiểu biết các "dữ-kiện".
J.F. - Phải. Nhờ vào sự xuất-phát của khoa-học, người ta đi tới niềm xác tín rằng có một cái gì có thể gọi là sự khách quan, một sự hiểu biết mở rộng ra cho tất cả mọi người, không phải chỉ cho một thiểu số người khôn ngoan.
M. - Sự khôn ngoan về tâm linh cũng mở rộng cho tất cả mọi người muốn chịu khó tìm hiểu. Đó là điều mà người ta trở thành một người khôn ngoan. Nếu không, một sự hiểu biết "khách quan" mà mọi người có thể tới được, không cần một cố gắng nào, thì đó chỉ có thể là mẫu số chung nhỏ nhất của sự hiểu biết. Ta có thể nói bằng phương cách định lượng hơn là phương cách định phẩm.
J.F. - Hãy nói rằng ở Tây-phương, người ta đi từ văn minh của niềm tin tới nền văn minh của các chứng cớ.
M. - Kết quả của sự tu tập tâm linh -- sự thanh khiết, sự tỉnh táo, sự trong sáng của ý-thức -- và những biểu lộ bên ngoài -- lòng tốt, sự tách rời (khỏi cái tôi), sự kiên nhẫn -- là bằng chứng hơn niềm tin. Người ta thường nói lòng vị tha và sự làm chủ được chính mình là dấu hiệu của sự hiểu biết, và vượt qua được những cảm xúc là dấu hiệu của sự tham thiền. Những đức tính ấy ăn xâu bén rễ trong chúng ta và biểu lộ một cách không dự báo trong các hành động của chúng ta.
J.F. - Theo lịch sử, kể từ thế-kỷ thứ XVIII, niềm tin vào khoa-học thay thế cho niềm tin vào sự khôn ngoan. Đó chính là chặng đầu, đó là "triết lý của ánh sáng". Đó là ánh sáng gì? Ánh sáng của sự lý luận, cho phép ta hiểu được sự vận hành của thực tại, làm ra các ảo tưởng, sự khao khát, niềm tin vô lý, sự mê tín. Từ bây giờ, sự chinh phục cho sự khôn ngoan bên trong của cá nhân đi theo con đường hiểu biết khách quan. Nếu dùng khuôn sáo của thời đại, đó là "ánh lửa của lý luận", nó sẽ soi sáng vấn đề hạnh-phúc của con người.
M. - Phật giáo nói tới "ánh lửa của sự hiểu biết"; không có sự khôn ngoan, sự lý luận chỉ phân tích chi ly hạnh-phúc con người mà không bao giờ đạt tới được.
J.F. - Nếu con muốn, có một ý-nghĩ mới được sinh ra vào thế-kỷ thứ XVIII, và còn được dùng cả ở thế-kỷ thứ XIX, đó là sự tiến-bộ -- một danh từ khái quát gồm cả sự tiến bộ luân-lý và sự tiến bộ khoa học -- tuôn ra từ sự lý-luận, nó sẽ cắt nghĩa những nơi bí ẩn của vũ trụ và sự hoạt động của con người. Khía cạnh lưỡng diện lý-luận và tiến-bộ sẽ đem lại cho chúng ta niềm hạnh-phúc. Trong một ý-nghĩa nào đó điều này không sai. Khoa-học đã giúp cải thiện đáng kể sự sinh sống của con người. Cũng không nên quên là ngay tại Pháp, cho tới năm 1830, tuổi thọ trung bình là hai mươi lăm năm! Người ta gần như không biết chữa chạy các bệnh nhân. Rất hiếm có ai còn răng ở tuổi ba mươi. Nếu còn sống đến năm ba mươi! Sự khám phá ra ở bên Anh vào thế-kỷ thứ XVIII, thuốc chủng ngừa bệnh đậu mùa, đã giết hại không biết bao nhiêu người, là một sự việc đáng kể. Voltaire đã nói rất nhiều về việc này. Sau cùng thì mọi sự đang thay đổi. Con nói: đó là định lượng. Dù sao thì những sự cải thiện về thực tế và vật chất, có tầm ảnh hưởng đến đại đa số dân chúng, làm ta nói đến: chúng ta đang bước vào kỷ-nguyên mới; thế-giới không còn như những người ngày xưa tin tưởng. Sự lập lại liên tục đối với chính nó, thế-giới có thể thay đổi, và đó là sự tiến-bộ đem lại bởi khoa-học và soi sáng các định-luật của thiên nhiên cho phép thay đổi những điều kiện con người sinh sống, và hơn hết sẽ sống.
M. - Phương cách ấy nhằm thay đổi các điều kiện sinh sống hơn là cho nó một ý-nghĩa. Nhưng tại sao một khía cạnh lại phải phát triển một cách phương hại đến khía cạnh khác?
J.F. - Nhờ vào sự thay đổi về các điều kiện sinh sống, một con người có nhiều cơ may đạt tới được sự khôn ngoan cá-nhân. Thật là một sự vô dụng khi rao giảng về triết lý khôn ngoan với một đám những nông dân mù chữ, lo bị lạnh vào mùa đông và chết như những con muỗi khi có một bệnh dịch. Nhưng để cho họ có thể hưởng được những lời chỉ dạy của Sénèque, họ cần phải còn sống tới khi họ có thể áp dụng các điều đã học! Theo ba, nếu chống lại các điều tốt lành mà sự tiến bộ của khoa-học đem lại, để hướng về các thành đạt của tâm-linh, mà mỗi người có thể chinh-phục được thì là một sự phản động. Đó là một phản đề hoàn toàn sai lầm. Khi các người của thế-kỷ thứ XVIII nói về những tiến bộ của ánh sáng, họ không hề nghĩ rằng khoa-học riêng chính nó có thể giải đáp tất cả các vấn-đề hạnh-phúc cá-nhân! Họ nghĩ rằng nó cho họ một khuôn khổ mà trong ấy họ có nhiều cơ may và thời giờ để đạt được một sự an bình nào đó. Vì chỉ có vua Marc Aurèle và vài quan lại hay các triết-gia ký-sinh trùng sống ở Triều đình mới có điều kiện đạt tới những sự khôn ngoan của phái khắc kỷ, thật vô dụng!
M. - Ta hãy trở về với các nông dân bị lạnh! Họ làm con nhớ tới các người du mục Tây-tạng, họ cũng phải gánh chịu những cơn lạnh kinh-khủng và có một đời sống hết sức đơn giản về vật chất. Và những người du mục này có một viễn khải về một đời sống đem cho họ niềm vui y như người của thành phần ưu tú. Ngay trong thời đại chúng ta, các nông dân du mục ấy đạt được sự hiểu biết khôn ngoan trong đời sống hàng ngày. Con đã trải qua nhiều tháng ở các thung lũng của xứ Bhoutan và Tây-tạng, không có đường xá, không có đèn điện, và không có gì chỉ dẫn cho biết là chúng ta đang ở thời cận đại. Nhưng phẩm chất của các sự giao-tế thì trái ngược với những gì sảy ra ở các thành phố lớn của Tây-phương. Nếu nói về thái cực đối diện, khi sự phát triển vật chất dẫn tới việc chế tạo ra các món đồ không thực dụng, người ta bị cuốn vào sự dư thừa. Không có các giá-trị tâm-linh, sự tiến bộ vật chất chỉ dẫn đến tai họa. Chúng ta không nên trở về với thiên nhiên lý-tưởng -- hay những gì còn sót lại -- nhưng là hiểu được về "mức độ của cuộc sống", theo nghĩa vật chất mà người ta hiểu bây giờ, thì quả có được cải thiện rất nhiều, nhưng phẩm chất của đời sống thì cũng bị giảm đi rất nhiều. Những kẻ du mục Tây-tạng và các nông dân Bhoutan không "được sống" tiện nghi bằng một doanh gia người Mỹ, nhưng họ biết làm sao không bị mất đời sống của họ!
J.F. - Đó là sự chỉ trích xã-hội tiêu thụ mà người ta nói từ năm 1968, việc này được nhiều người trong nền văn-minh tây-phương nói tới. Nhưng đó là một sự bàn cãi bao hàm một sự thành công từ trước. Một lần nữa, các triết-gia ở thế-kỷ thứ XVIII không hề nói rằng khoa-học sẽ giải quyết những vấn-đề về định mệnh con người hay ý-nghĩa của đời sống, vì chính họ và nhất là Rousseau, cổ võ việc trở về nguồn gốc thiên nhiên; nhưng viễn ảnh của họ kèm theo lòng tin về sự hữu hiệu của việc giảng dạy, về khả năng tìm biết về những cung cách sống khác nhau, những chủ-thuyết khác nhau, các tôn-giáo khác nhau để rồi lựa chọn hoàn toàn tự-do lấy một. Từ đó ý-nghĩ của sự rộng lượng được nảy sinh, hay ít ra tầm vóc của nó được gia tăng trong thời kỳ này. Khi con nói về các người nhà nông tây-tạng được hạnh-phúc nhờ vào Phật-giáo, vì người ta không hề cho họ biết một điều gì khác! Họ không có các thư-viện của tây-phương để có thể tự nói: "A, Tôi sẽ cải đạo thành con chiên của phái Presbytérien, hay theo triết-lý của Heidegger...". Cũng giống như Thiên-chúa-giáo đối với các nông dân tây-phương vào thời Trung cổ, đó cũng gần như sự bắt buộc. Một người dân du mục tây-tạng có thể được hạnh-phúc, ba mừng cho người ấy, nhưng ta không thể nói rằng những người ấy được tự do lựa chọn một hình thức khôn ngoan nào đó. Họ đã lựa chọn điều mà xã-hội đã đề-nghị với họ. Nếu việc ấy làm họ sung-sướng, càng tốt, nhưng đó không phải cùng trường-hợp để so sánh.
M. - Con không nghĩ là cần phải thử tất cả để hiểu được giá-trị của một sự việc gì. Hãy lấy thí-dụ nước ngọt và nước mặn của biển. Một người đã hưởng đuợc hương vị tươi mát thì không cần phải nếm nước của những ao, hồ, hay những nơi khác. Cũng thế, một người đã cảm được niềm vui trong sự thực-hành, và những giá-trị tâm-linh thì không cần những sự xác nhận khác về kinh-nghiệm của bản thân. Niềm hạnh-phúc tỏa ra có một sức mạnh và một sự chắc-chắn nội tại không chứa đựng điều gì gian dối. Con muốn trích ra đây vài lời hát của một ẩn-sĩ tây-tạng khi ông ta chứng ngộ:

Ngày hôm nay, tôi đã leo núi
Tới điểm cao nhất của cuộc sống ẩn dật hoàn-toàn:
Từ đỉnh núi, tôi ngước lên
Nhìn thấy trời xanh không gợn mây.
Nó nhắc cho tôi không gian tuyệt-đối và không giới hạn,
Và tôi nhận ra được một sự tự-do
Không vật chất, vô giới hạn
Không vướng mắc bởi các cái nhìn bị che lấp.

Cái nhìn ngay đằng trước,
Tôi thấy mặt trời của thế-giới này.
Với ánh sáng không gợn mây
Gợi cho tôi sự thiền-định,
Và tôi nhận ra được kinh-nghiệm của sự không hai
Sự không trong sáng, tự-do
Của mọi khái-niệm về thiền-định.

Tôi quay đầu về hướng nam,
Tôi trông thấy một giải cầu vồng.
Quang cảnh này gợi cho tôi rằng mọi hiện-tượng
Thì vừa trống rỗng vừa không thực,
Và tôi có được kinh-nghiệm của sự không hai:
Trong sáng tự-nhiên, hoàn toàn tự-do
Của những khái niệm về hư vô và vĩnh-viễn.

Cũng như không có điểm đen tối nào ở giữa mặt trời,
Đối với ẩn sĩ, vũ-trụ và các sự vật thì hoàn toàn,
Và đó là sự đầy đủ.
Cũng như không có một viên sỏi trên một hòn đảo bằng vàng,
Đối với ẩn-sĩ, tất cả các âm thanh đều là lời cầu nguyện,
Và đó là sự đầy đủ.
Cũng như một con chim bay trong bầu trời trong, không để lại dấu vết gì,
Với ẩn-sĩ, các ý-nghĩ là thiên nhiên tuyệt-đối,
Và đó là sự đầy đủ.

| |

---

40: Le Dalai-lama parle de Jésus (Đức Đạt-lai-lạt-ma nói về Chúa Giê-su), sách đã dẫn.