Tôi dùng quyển "Truyện Phan Trần" của nhà xuất-bản Tân-Việt (sáng lập năm 1937), tại 20 Đô-đốc Courbert Sai-gòn (quyển này in theo giấy phép số 101/T.X.B. của bộ Thông-Tin Nam-Việt. Có lẽ vì vậy mà địa chỉ khác với quyển "Lục-Vân-Tiên", in năm 1973)

Phan Trần là một truyện lấy sự tích ở bên Tàu, về đời Tĩnh-khang và Thiệu-hưng nhà Tống (1126-1147). Hai vai chính là Phan-Tất-Chánh và Trần-Kiều-Liên được cha mẹ đính-ước gả cho nhau từ lúc còn ở bào-thai. Khi khôn lớn chưa kịp thành hôn, thì gặp loạn-ly lưu-lạc, tưởng đến phải dở-dang; may có cuộc tình cờ gặp-gỡ mà đôi bên nhận được nhau. Rồi vu-qui với vinh-qui một ngày, sau kết-quả rất là mỹ-mãn.
Truyện do một tác-giả vô-danh Việt-nam diễn ra quốc-âm. Truyện gồm có 940 câu theo thể lục bát, có thể tóm-tắt chia ra làm 6 hồi:
1- Họ Phan và họ Trần Đính-hôn.
Phan-công, Trần-công cùng bằng tuổi nhau, cùng học một thầy, cùng đỗ một khoa. Cùng làm quan một triều, thấu xảo hơn nữa là hai phu-nhân lại cùng hoài thai trong một thời-gian. Bèn đính ước với nhau : Hễ một bên sinh trai, một bên sinh gái, thì gả con cho nhau. Họ Trần đưa trâm ngọc, họ Phan đưa quạt ngà làm làm vật đính hôn. Quả-nhiên họ Phan sinh trai đặt tên là Phan-Tất-Chánh (tức Phan-sinh), họ Trần sinh gái, đặt tên là Trần-Kiều-Liên. Khi hai con đã lớn dần, thì hai ông cùng xin về hưu, chăm lo việc gia-đình dạy-dỗ.
2- Phan-sinh thi hỏng, đi du-học chờ khoa sau:
Phan-sinh vâng lời phụ-huấn đi thi hương đỗ Thủ-khoa (Giải-nguyên), báo tin về rồi lên kinh thi hội luôn, nhưng bị trượt tứ-trường, chàng hổ-thẹn không chịu về, lập chí đi du học để chờ khoa sau quyết thi lấy đỗ.
3- Kiều-Liên chạy loạn, mẹ con lạc nhau:
Trong khi ấy thì Trần-công mất, Đàm-châu có giặc; Kiều-Liên cùng Tần phu-nhân đi chạy loạn, mẹ con lạc nhau mỗi người mỗi người mỗi ngả. Nàng gặp người họ Trương đưa đến tu tại một cửa chùa ở Kim-lăng lấy pháp danh là Diệu-Thường. Khi ở chùa, nàng nhớ mẹ và tưởng đến vị hôn-phu, thường ủ-rũ buồn-rầu, nhờ có sư thầy khuyên giải nên cũng nguôi dần.
4- Phan-sinh ốm tương-tư:
Phan-sinh du-học tại Thành-đô, sực nhớ có cô tu ở Kim-lăng bèn đến thăm; cô lưu ở lại chùa đọc sách. Phan-sinh thấy Diệu-thường "tầm thước trẻ trong" thì phải lòng, mượn bà vãi là Hương-công làm mối; Diệu-thường cự-tuyệt, chàng thất-vọng thành ra ốm tương-tư.
5- Phan-sinh và Diệu-thường nhận nhau:
Phan-sinh đang ốm nặng, được Diệu-thường nể sư cô tới hỏi thăm, thì mười phần bỗng khỏi đến chín.Tối hôm đó, chàng ôm bệnh đến gõ cửa phòng Kiều-Liên đòi vào tạ ơn, nàng sợ chàng quá liều, phải mở cửa cho vào hỏi chuyện. Qua mấy lời trao đổi và đem trâm, quạt ra so-sánh, thành ra hai bên nhận ra được nhau. Nhưng vẫn giữ kín, ở chùa không ai biết.
6- Phan-sinh và Kiều-Liên kết hôn:
Khoa thi ấy, Phan-sinh đỗ Thám-hoa. Đem thực tình bạch với sư cô. Sư cô bàn làm hôn-lễ tại nhà họ Trương rồi cùng nhau vinh-qui bái tổ. Trần phu-nhân sau khi chạy loạn, "trời xui khiến" lại đến nương-náu tại nhà họ Phan . Bấy giờ gặp nhau đủ mặt hai nhà, nỗi mừng tủi bút không thể tả. Rồi Phan-sinh được triệu về kinh cung chức, lại được cử đi dẹp giặc, chiến công rực-rỡ, vinh-hoa phú-quí ai bì!
Sáu hồi trên này có thể chia ra làm 23 đoạn:
1. Mối liên-lạc của họ Phan và họ Trần.
2. Họ Phan và họ Trần đính-ước gả con cho nhau từ lúc còn hoài thai.
3. Họ Phan sinh trai, họ Trần sinh gái.
4. Phan-công và Trần-công cùng về hưu-trí.
5. Phan-công dặn con trước khi đi thi.
Thơ văn đoạn trên
6. Phan-sinh thi đỗ Giải-nguyên.
Phan-sinh thi hội hỏng, lập chí đi du-học để chờ khoa sau.
8. Trần Kiều-Liên chạy loạn, mẹ con lạc nhau.
9. Kiều-Liên gặp họ Trương đưa đến ở chùa, lấy pháp danh là Diệu-Thường.
10. Nỗi buồn của Diệu-Thường trong khi ở chùa
Thơ văn đoạn trên
11. Sư già khuyên giải Diệu-Thường
12. Diệu-Thường yên tâm nương-náu cảnh chùa.
13. Phan-sinh đến Kim-lăng thăm cô.
14. Phan-sinh phải lòng Diệu-Thường, nhờ vãi Hương-Công làm mối.
15. Diệu-Thường mấy lần cự tuyệt lời vãi Hương-Công.
Thơ văn đoạn trên
16. Thất-vọng về tình, Phan-sinh ốm tương-tư.
17. Nể sư già, Diệu-Thường đến thăm bệnh Phan-sinh.
18. Phan-sinh ốm bệnh, cất lẻn đến tạ ơn Diệu-Thường.
19. Sau khi tỏ tình, đôi bê đưa trâm, quạt đối chiếu nhận nhau.
20. Phan-sinh đi thi đỗ Thám-hoa.
Thơ văn đoạn trên
21. Vinh-qui cùng với vu-qui một ngày.
22. Phan, Trần hai họ đoàn-viên một nhà.
23. Đoạn kết..

|