Saõi Vaõi vôùi Nguyeãn-Cö-Trinh

Toâi duøng quyeån "Saõi Vaõi" cuûa nhaø xuaát-baûn Taân-Vieät . Trò-söï taïm thôøi: 20 Amiral Courbert (eùtage No 2), Saigon. Saùch ñöôïc in theo giaáy pheùp soá 340/ T. X. B. cuûa boä T. T. T. T. (thoâng tin tuyeân-truyeàn ?) Nam-phaàn Vieät-Nam. Theo nhö böùc thô thay lôøi töïa cuûa Haûi Ñöôøng Chim Haûi Yeán vaø "Daãn" cuûa Leâ Ngoïc Truï, Phaïm vaên Luaät thì saùch ñöôïc taùi baûn laàn ñaàu naêm 1923. Quyeån toâi hieän coù ñöôïc in khoaûng 1950, 1951.

I- Gia-theá vaø thôøi-ñaïi Nguyeãn-Cö-Trinh

A.- Gia-theá vaø aûnh-höông gia-ñình giaùo-duïc

Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767) ngöôøi Thöøa-Thieân, teân chöõ laø Nghi, hieäu Ñaïm Am, con uùt oâng Nguyeãn Ñaêng Ñeä.
Vieãn-toå oâng laø ngöôøi huyeän Thieân-Loäc (Ngheä-An) hoï Trònh teân Cam, laøm quan nhaø Leâ ñeán chöùc Binh- boä Thöôïng-thô. Khi Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi Leâ (1527), Trònh Cam laùnh vaøo Thuaän-Hoùa, ñònh chieâu-taäp nhöõng ngöôøi trung-nghóa giuùp vua Leâ khoâi phuïc ngoâi baùu ; nhöng chöa thaønh coâng oâng ñaõ maát.
Con chaùu vaøo ôû xaõ An-Hoaø, huyeän Höông-Traø (Thöøa-Thieân ), ñôøi naøo cuõng coù ngöôøi thi ñoã, ñeán Ñaêng Ñeä laø baûy ñôøi.
OÂng Ñaêng Ñeä noåi tieáng vaên-chöông, thi ñoã sinh-ñoà, laøm chöùc huaán-ñaïo, sau thaêng leân tri-huyeän Minh-linh. OÂng coù bieät taøi veà chaùnh-söï, ñöôïc thaêng vaøo vieäc vaên-chöùc taâu-ñoái roõ-raøng, nghò-luaän thoâng-suoát. Chuùa Hieån-toâng Minh-vöông (1691-1725) yeâu meán, cho aên hoï Nguyeãn.
Sanh trong moät gia-ñình vaên-gia theá-phieät, taát nhieân luùc thieáu thôøi Cö Trinh phaûi ñöôïc thaám nhuaàn haùn-hoïc vaø giaùo-lyù Khoång-Maïnh. Söû cheùp : oâng sôùm troå thieân-taøi; möôøi moät tuoåi ñaõ bieát laøm vaên laøm thô; sau cuøng vôùi ngöôøi anh hoï, Nguyeãn Ñaêng Thònh, noåi tieáng vaên-chöông.
OÂng thi ñoã höông-coáng khoa Canh Thaân (1740), ñöôïc boå laøm Tri-phuû Trieäu-Phong (Quaûng-Trò). Sau, cuõng nhö cha (Ñaêng Ñeä), oâng ñöôïc thieân sung vaên-chöùc; coù phong-ñoä, gaëp vieäc, thì doøng maùu con nhaø nghóa-khí soâi leân trong huyeát-quaûn, daùm can ngaên, ñaùng maët moät baäc traùnh-thaàn. Khi Theá-Toân xöng vöông, naêm Giaùp Tí (1744), oâng ñöôïc uyû-nhieäm xem-xeùt vaø ñaët-ñeå taát caû coâng-vaên.
Ñoïc ñoaïn tieåu-söû naøy chuùng ta chuù yù moät ñieàu : voán doøng hoï Trònh, sôû dó gia-ñình oâng Cö Trinh phoø chuùa Nguyeãn ôû Nam-haø laø vì aûnh-höôûng cuûa gia-ñình giaùo-duïc vaø quyeàn-lôïi cuûa giai caáp só-phu. Chí caàn-vöông nghóa-khí cuûa vieãn-toå Trònh Cam : "phoø Leâ dieät Maïc" löu-truyeàn trong gia-ñình oâng Ñaêng Ñeä. Trong con maét nhaø nho chaân-chaùnh, ChuùaTrònh sau naøy, cuõng nhö hoï Maïc thuôû noï, laø boïn quaân-nhaân loäng haønh, cöôùp quyeàn vua Leâ, khoâng ñaùng toân-thôø.
Vaû laïi, töø khi Trònh Tuøng laán quyeàn vua Leâ (1570) vaø xöng Chuùa (1599), giai caáp só-phu bò thieät-thoøi raát nhieàu.
Xuaát-thaân ôû quaân binh, Chuùa Trònh lo baûo-thuû quyeàn-lôïi cuûa quaân-nhaân : naøo caáp coâng-ñieàn, naøo ban chöùc-saéc cho quaân binh. Muoán roäng vaây caùnh, Chuùa Trònh coøn taïo theâm moät ngaïch giaùm ban trong ngaïch cai-trò thôøi aáy.
Naêm 1718, muoán giaûm theá-löïc cuûa só-phu, Trònh Cöông (1709-1729) ñaët ôû phuû Chuùa moät cô-quan rieâng goïi laø Luïc-phieân. "Vieäc gì cuõng ôû beân Luïc-phieân laøm caû. Luïc-boä cuûa Trieàu-ñình (vua Leâ) khoâng coøn quyeàn gì nöõa".
Ñeán ñôøi Trònh Giang (1729-1740), "nhaø Chuùa chôi-bôøi xa-xæ, laïi coù nhieàu giaëc-giaõ, phaûi tìm caùch laáy tieàn, ñaët ra cöù töù phaåm trôû xuoáng ai noäp 600 quan thì ñöôïc thaêng moät baäc. Coøn nhöõng ngöôøi chaân traéng maø ai noäp 2800 quan thì ñöôïc boå tri-phuû, 1800 quan thì ñöôïc boå tri-huyeän". Khoâng phaûi baùn haøm nhö ñôøi Traàn Duï-Toâng hay ñôøi Leâ Thaùnh-Toâng, Chuùa Trònh ñaõ baùn chöùc thöïc cho boïn troïc-phuù. Nhö theá, giaù-trò cuûa só-phu quan-lieâu phaûi vì ñoù maø sa-suùt. Trong con maét hoï, Chuùa Trònh laø boïn loäng-quyeàn, khoâng xöùng-ñaùng cho hoï toân-thôø. Traùi laïi, ñaùng toâi trung phaûi coi boïn aáy laø quaân baát-nghóa.
Trong khi chaùnh-saùch cuûa Chuùa Trònh ñaõ laøm cho giai-caáp quan-lieâu phaûi tan raõ ôû Baéc-haø, thì trong Nam, Chuùa Nguyeãn laïi môû roäng cöûa ñeå thaâu duïng nhôn-taøi. Bò laán aùp, giaûm giaù ôû Ñaøng Ngoaøi, taát-nhieân nho-só Baéc-haø phaûi traøn vaøo Nam tìm "Minh quaân" dieät Trònh vaäy !
Nhöõng ngöôøi hoïc roäng taøi cao, coù taøi huøng-bieän, ñaùnh giaëc gioûi, phuïng-söï Chuùa Nguyeãn phaàn nhieàu laø ngöôøi Baéc-haø vaøo Nam :
Ñaøo Duy Töø (1572-1634), laøng Hoa-Trai (Thanh-hoùa);
Nguyeãn Höõu Tieán (1602-1666), laøng Vaân-Trai (Thanh-hoùa);
Nguyeãn Höõu Daät (!604-1681) laøng Gia-Mieâu, (Thanh-Hoùa).
Chính nhöõng coâng thaàn aáy ñaõ giuùp Chuùa Nguyeãn choáng quaân Trònh hôn nöûa theá-kyû (töø naêm 1617 ñeán naêm 1672) : xaây ñoàn Tröôøng-Duïc, ñaép luyõ Ñoàng-Hôùi, chaän ñöôïc quaân Cuùa Trònh ôû beân kia Soâng Gianh.
Cuøng chung soá phaän vôùi giai caáp quan-lieâu cuûa trieàu-ñình nhaø Leâ, gia-ñình Cö Trinh cuõng tìm "minh quaân" ñeå phoø Leâ dieät Maïc, roài sau dieät Trònh, vaø ñaõ töøng giuùp chuùa Nguyeãn ñaéc-löïc. Baèng-chöùng laø gia-phoå Cö Trinh goác hoï trònh ñaõ hoùa ra hoï Nguyeãn, töø oâng Nguyeãn Ñaêng Ñeä.

B- Hoaøn caûnh xaõ-hoäi ñaõ un-ñuùc tinh-thaàn saùng-taùc quyeån Saõi Vaõi

ÔÛ Baéc-haø, Chuùa Trònh vì chaùnh-saùch tham-taøn bò haõm vaøo moät tình-traïng beá-taéc : caùc taàng lôùp daân-chuùng trong xaõ-hoâi töø baàn noâng, thöông-nhôn ñeán só-phu ñeàu baát-bình, hoaëc theo caùc toân-thaát nhaø Leâ (Leâ Duy Chuùc, Leâ Duy Quyù, Leâ Duy Maät), hoaëc töï mình khôûi nghóa ñeå dieät Trònh phoø Leâ :
Nguyeãn Cöø ôû Haûi-Döông (1739),
Vuõ Ñình Dung ôû Sôn-Nam,
Nguyeãn Danh Phöông (Quaän Heûo) ôû maïn bieån Ñoà-Sôn (1743-1751).
Leâ Duy Maät thì choáng-cöï raát laâu, töø naêm 1738 ñeán naêm 1769.
Nhöng trong khi aáy, ôû Nam-haø, Chuùa Nguyeãn nhôù hieäp söùc vôùi só-phu ñi saùt vôùi thaät-teá, trôû neân cöïc thaïnh döôùi trieàu Voõ-Vöông (1738-1765). Ñeán trieàu Voõ-Vöông, hai muïc chaùnh trong chöông-trình nhaø Nguyeãn ñaõ thöïc-hieän :
1.- Choáng Trònh phöông Baéc;
2.-Toå-chöùc noäi-trò ñeå cuûng-coá quyeàn töï-chuû, vaø hoaøn-thaønh cuoäc Nam-tieán (1759).
Chính trong giai-ñoaïn naày ta seõ thaáy baät roõ vai-troø lòch-söû cuûa nho-só caáp-tieán maø oâng Nguyeãn Cö Trinh laø nhaø Laõnh-ñaïo saùng-suoát nhöùt.

a.-Trieàu Voõ-Vöông; töø 1738 ñeán 1750

Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt caûi-caùch vieäc noäi-trò. Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt laø vò chuùa thöù taùm cuûa Trieàu Nguyeãn, raát coù thanh-theá.
Baûy vò tieàn-boái cuûa Chuùa laø :
1.-Nguyeãn Hoaøng, Thaùi-Toå Gia Duõ, Chuùa Tieân (1558-1613).
2.-Nguyeãn Phuùc Nguyeân, Hy-Toâng Hieáu Vaên, Chuùa Saõi (1613-1635).
3.-Nguyeãn Phuùc Lan, Thaàn-Toâng Hieáu Chieâu, Chuùa Thöôïng (1636-1648).
4.-Nguyeãn Phuùc Taàn, Thaùi-Toâng Hieáu Trieát, Chuùa Hieàn (1648-1687).
5.-Nguyeãn Phuùc Traên, Anh-Toâng Hieáu Nghóa, Chuùa Nghóa (1687-1691).
6.-Nguyeãn Phuùc Chu, Hieån-Toâng Hieáu Minh, Quoác Chuùa (1691-1725).
7.-Nguyeãn Phuùc Chuù, Tuùc-Toâng Hieáu Ninh, Ñònh Quoác Coâng (1725-1738).
Baûy ñôøi tröôùc vaãn xöng Chuùa, Ñeán Theá-Toâng Nguyeãn Phuùc Khoaùt, mieàn Nam ñaõ ñöôïc vöõng beàn thaïnh-trò, neân sau saùu naêm trò-vì, ñeán naêm giaùp Tí (1744), chuùa laø ngöôøi thöù nhaát xöng vöông laáy hieäu Voõ-Vöông.
Chuùa sanh ngaøy 18 thaùng 8 naêm Giaùp Ngoï (nhaèm 26-9-1714), chuùa keá vò cha (ngaøy 7-6-1738), chöa ñöôïc hai möôi laêm tuoåi. Ngaøi : "söùc löïc khoeû maïnh, maët muõi khoâi-ngoâ, toùc ñeå daøi ñaõ hoa raâm, traùn roäng, tai daøi, maét to maø khoâng thoâ, raâu meùp raäm ñen, mieäng raát töôi, döôùi caèm coù ít raâu thöa-thôùt. Coå ngaøi hôi to, vai roäng vaø ngöïc nôû, hai baøn tay daøi, buïng to, ngöôøi to lôùn beä-veä, chaân vöøa phaûi vaø baøn chaân to.
"Nhöõng khi Ngaøi ngöï, aùo ñaïi trieàu thì duø ñöùng giöõa haøng traêm quan cuõng nhaän ra ñöôïc, vì khoâng ai to lôùn baèng Ngaøi"; (Chaân-dung Ngaøi taû luùc Ngaøi 35 tuoåi). Vöøa leân ngoâi (1738), Ngaøi ñaõ aân-xaù moät soá toäi-nhôn, thaêng phaåm-traät cho quaàn-thaàn, cho ñeán maáy quan coù ñaïo Thieân-Chuùa cuõng ñöôïc thaêng chöùc. Raûnh tay vôùi hoï Trònh ñaát Baéc vaø hoaøn-thaønh cuoäc an-ninh trong nöôùc, Ngaøi chæ coøn lo phoâ-tröông uy-theá vaø môû roäng laõnh-thoå vaøo Nam.
Ngaøi lo laäp dinh ñònh phuû. Cuoái naêm 1738 vaø ñaàu naêm 1739, Chuùa cho caát moät caùi ñieän theo kieåu môùi beân taû ñieän cuõ taïi ñaát Phuù-Xuaân. Thuôû aáy caùc coá-ñaïo Thieân-Chuù ñöôïc Chuùa Ninh-Vöông (1725-1738), vôùi chaùnh-saùch khoan-hoàng, cho pheùp truyeàn giaùo, neân ñaõ xaây döïng "nhaø thôø" khaép nöôùc; ngay taïi kinh-ñoâ Hueá coù ñeán naêm caûnh nhaø thôø. Kieåu kieán-truùc môùi cuûa AÂu-taây du-nhaäp vaøo trong xöù. Naêm1754 Chuùa cho xaây theâm nhöõng dinh cho caùc hieàn thaàn, laäp vöôøn Thöôïng-Uyeån vaø laøm hoà Voïng Nguyeät.
Vôùi chí laøm chuyeän lôùn, naêm Giaùp Tí (1744), Ngaøi xöng vöông hieäu, phong vöông caùc baäc tieân-ñeá, ban chöùc-töôùc cho Hoaøng-toäc. Caùc quan vaên voõ trong trieàu ñeàu coù saéc phuïc teà-chænh. Quan chia ra laøm saùu boä. Boä veà vaên-hoïc goïi laø Haøn-laâm. Ñaïo veä-binh thì ñaët teân laø Voõ-laâm.
Nöôùc chia ra laøm 12 dinh :
Phuû Quaûng-Nghóa vaø phuû Quy-Nhôn thì thuoäc veà Quaûng-Nam; ñaát haø-Tieân thì ñaët traán.
Ngaøi ra leänh cho daân-gian ñoåi y-phuïc : loái aên maëc theo Ñaøng Ngoaøi ñöôïc thay-theá baèng loái y-phuïc cuûa ngöôøi taøu.
Trong nöôùc thaùi-bình thaïnh-trò; noâng nghieäp phaùt-ñaït; thöông nghieäp phoàn-thaïnh. Caùc nöôùc ngoaøi ra vaøo buoân-baùn ôû Hoäi-An (faifoo), ñaát Nam-haø thuôû aáy ñöôïc caùc thöông nhaân ngoaïi-quoác goïi laø Quaûng-Nam Quoác.
Trong xöù xaøi tieàn ñoàng; naêm 1745, Voõ-Vöông cho mua keõm AÂu-chaâu veà cheá ra theâm thöù tieàn keõm, ñeå tieän vieäc thöông maõi.
Voõ-Vöông bieät-ñaõi giai-caáp só-phu. Naêm Canh Thaân (1740), Ngaøi ñònh laïi pheùp thi :
Ngöôøi ñaäu kyø ñeä nhöùt goïi laø nhieâu-hoïc, ñöôïc mieãn sai 5 naêm;
Ñaäu kyø ñeä nhò vaø ñeä tam ñöôïc mieãn sai chung thaân;
Ñaäu kyø ñeä töù goïi laø höông-coáng, ñöôïc boå laøm tri-phuû, tri huyeän .
Thôøi naøy xuaát-hieän vaøi quyeån haùn-vaên :

b-Cuoäc khuûng-hoaûng toân-giaùo döôùi trieàu Voõ-vöông

Söï caûi-caùch do chí lôùn cuûa Theá-Toâng Nguyeãn Phuùc Khoaùt laïi baét nguoàn vaø ñi ñoâi vôùi vieäc khuûng-hoaûng toân-giaùo thôøi baáy giôø; phong-traøo "saám truyeàn" traøn lan khaép nöôùc. Ñaïi yù nhöõng saám ñoù laø: "Ñeán taùm ñôøi thì trôû veà Kinh-ñoâ", hoaëc laø:"Ñaát Nam-haø coù taùm ñôøi Chuùa. Chöøng naøo nuùi hoùa thung-luõng, cöûa bieån bò laáp ngheït..., ngöôøi môùi xuaát-hieän ra, baáy giôø nöôùc seõ veà tay ngöôøi khaùc vaø seõ bò ngöôøi ngoaïi-quoác thoáng trò".
Caùc vò hoaø-thöôïng saün gheùt ñaïo daâng sôù xin nhaø vua choáng ñaïo Thieân-Chuùa. Hoï giaûi thích raèng söï caêm giaän cuûa Thieân-ñình ñaõ laøm phaùt hieän ra nhöõng thieân-tai thaûm khoác:
' ' '

Ñaïo Thieân-Chuùa ñaõ bò caám nhaët töø naêm 1644. Ñeán ñôøi Minh-Vöông (1691-1725), söï gieát ñaïo laïi coøn kòch-lieät, bôûi chuùa toân-suøng ñaïo Phaät.
Chuùa Ninh-Vöông (1725-1738) keá vò ban lònh aân-xaù toäi nhaân huyû tieâu saéc leänh caám Ñaïo. Nhôø nhaân-caùch ñaïo-haïnh cuûa caùc coá-ñaïo, con chieân theo veà ngaøy moät ñoâng. Thaäm chí baø phi suûng aùi cuûa vua, baø phi Töø-Maãn hoï Traàn cuõng theo Ñaïo. Nhaø thôø xaây döïng khaép xöù.

c-Moïi ñaù-Vaùch.

ÔÛ quaûng-Nghóa coù moïi Ñaù-Vaùch.vì chuùng ôû vuøng nuùi ñaù döïng nhö taám vaùch. Vuøng aáy choaùn töø thung-luõng soâng Traø-Khuùc ñeán taû ngaïn soâng An-Laõo. Ñeán trieàu Voõ-vöông, gaëp nhöõng naêm möa luït ñoùi keùm chuùng xuoáng quaáy-nhieãu, quan quaân ñaùnh maõi khoâng ñöôïc. Naêm Canh Ngoï (1750), Voõ -Vöông boå Nguyeãn Cö Trinh laøm Tuaàn-phuû Quaûng-Nghóa lo vieäc phuû-duï quaân Moïi aáy.
Nhaän thaáy taâm-lyù suy-ñoài cuûa quan quaân vaø quaàn chuùng, oâng bieát khoâng theå ñoät ngoät cöû binh. Nhôn cô-hoäi "Moïi Ñaù-Vaùch" oâng doïn ñöôøng ñeå tuyeân-truyeàn kin-ñaùo cho cuoäc Nam-Tieán hoaøn-thaønh :
"Neáu khoâng ñaùnh ñeå sau sanh teä",
cho ñuùng vôùi caâu : "Nhung Ñòch thò öng"
bôûi :
"Ñöôøng Nam phöông thaáy ñoù chaúng xa".
Vôùi maáy caâu keát-thuùc trong truyeän Saõi Vaõi, oâng ñaõ boäc-loä tö-töôûng caáp-tieán cuûa mình ñeå haáp daãn daân-tình baèng gioïng vaên noâm bieán caùch : vaên veø cuûa bình-daân. Duøng loái vaán-ñaùp, oâng toû yù raên baûo vaø kích -thích töôùng-taù.
Chí cöông-quyeát cuûa oâng ñaõ ñöôïc ban-thöôûng baèng söï thaønh-coâng. OÂng tieán quaân : moät ñaïo binh keùo ñeán nôi thì boïn moïi ñaõ boû saøo-huyeät troán heát. OÂng chaúng voäi ruùt binh. OÂng cho laäp "Quaûng-Ngaõi ñoàn dinh" vôùi saùu "ñaïo" lo nghieâm vieäc canh-phoøng. OÂng cho caát traïi, môû ñoàn-ñieàn, laøm keá nhö ôû laâu. Giaëc Moïi thaáy theá hoaûng sôï ra ñaàu thuù.

' ' '

Nguyeãn Cö Trinh tha-thieát vôùi quan-nieäm : trò quoác bình thieân-haï baèng caùch aùp-duïng thuyeát " tri haønh hieäp nhaát" cuûa Vöông Döông Minh. Khi bình ñònh Moïi Ñaù Vaùch, oâng khoâng duøng loái ñaøn-aùp baèng quaân-söï hay tuyeân-truyeàn suoâng. Roõ bieát chuùng vì naïn möa luït ñoùi reùt maø laøm lieàu, phaù quaáy cöôùp giöït, neân vieäc ñaàu tieân cuûa oâng laø lo giaûi-quyeát vaán-ñeà sanh-keá cuûa chuùng baèng caùch toå-chöùc laäp ñoàn-ñieàn. Voâ tình hay coá yù, oâng thieát laäp moät giai-caáp taân-ñòa-chuû. Chính giai-caáp aáy seõ baûo-veä hoaø-bình ñeå an-cö laïc-nghieäp. Muøa ñoâng naêm 1751, oâng laøm sôù daâng vua, baøy toû noãi khoå sôû cuûa thoå daân vaø yeâu caàu Trieàu-ñình neân tuyø thôøi ñeå giöõ loøng daân, vì daân laø goác cuûa nöôùc. Sôù aáy taâu leân, khoâng coâng-hieäu gì oâng beøn xin töø chöùc. Vua môùi trieäu veà, boå oâng sang laøm chöùc kyù-luïc dinh Boá-Chính. Nôi ñaây oâng toû ra saùng-suoát. Vöøa ñeán laø oâng lo ñaët theâm ñoàn-luyõ, canh-phoøng caån-maät.. Luùc baáy giôø, Chuùa Trònh gôûi thô xin möôïn ñöôøng Traán-Ninh ñeå ñi ñaùnh Leâ Duy Maät. OÂng vieát thô traû lôøi khoâng cho. Beân Trònh bieát raèng oâng coù phoøng-bò neân thoâi.
' ' '

II- Dö-ba quyeån Saõi Vaõi hay laø söï hoaøn-thaønh cuoäc Nam-Tieán

Nhôø soaïn quyeån Saõi Vaõi ñeå can khuyeân quan quaân vaø kích-thích töôùng-só maø oâng Nguyeãn Cö Trinh tieán binh ñöôïc vaø bình-ñònh Moïi Ñaø-Vaùch. Cuoäc thaéng traän aáy Khieán trieàu-ñình ñeå yù ñeán taøi thao-löôïc vaø oùc toå-chöùc cai-trò cuûa oâng, khi oâng vöøa ba möôi laêm tuoåi.
Taøi kinh-bang cuûa oâng coøn thaáy khi ñöôïc boå laøm kyù-luïc Boá-Chính dinh laø oâng lo cuûng-coá cuoäc phoøng-thuû, neân quaân Trònh chaúng daùm laøm ngang.
Nhaän roõ chaân-taøi aáy, neân naêm 1753, khi vua Chaân-Laïp Naëc OÂng Nguyeân laán hieáp ngöôøi Coân-Man ôû trong Nam, Trieàu-ñình beøn cöû oâng laøm tham-möu lo vieäc ñaùnh deïp. OÂng ba phen thaéng giaëc, hieán "Keá taøm thöïc" vaø sau möôøi naêm ôû coõi ngoaøi, hoaøn thaønh cuoäc Nam-tieán : nöôùc Thuûy Chaân-Laïp hoaøn-toaøn thuoäc veà chuùa Nguyeãn Ñaøng Trong.
' ' '

Maáy ñôøi Chuùa tröôùc chæ chieám mieàn Ñoâng, vaø phía taây, thaâu phuïc Haø-Tieân. Baáy giôø, mieàn röøng saùt hoang-vu cöïc nam laø vuøng Loâi-Laïp (Goø-Coâng), Taàm-Boân (Taân-An) vaø vuøng caùc cöûa soâng Cöûu-Long laø Ba-Thaéc (Soùc-Traêng, Baëc-Lieâu) vaø Traø-Vang (Traø-Vinh, Beán-Tre) vaãn thuoäc cuûa vua Chaân-Laïp.
' ' '

Ñoàng thôøi vôùi vieäc thoân-tính nöôùc Chieâm eo-heïp (1611-1692), Chuùa Nguyeãn ñaõ tieán laàn xuoáng mieàn Ñoàng-Nai, phì-nhieâu. Hôn moät theå-kyû (1623-1739) do vieäc giaønh ngoâi laãn nhau cuûa maáy vua Mieân maø Chuùa Nguyeân laàn hoài thaâu-phuïc ñaát-ñai: Moâ-Xoaøi (Baø-Ròa, Bieân-Hoøa: 1658), Saøi-Coân (Gia-Ñònh: 1698), Ñònh-Töôøng (Myõ-Tho) vaø Long-Hoà (Vónh-Long: 1731). Phía vònh Xieâm-La, Maïc-Cöûu daâng ñaát Haø-tieân vaø hoøn Phuù-Quoác cho Chuùa Nguyeãn töø naêm1714, vaø sau, con laø Maïc Thieân Töù môû theâm boán huyeän (1739): Long-xuyeân (mieàn Caø-Maâu), Kieân-Giang (Raïch-Giaù), Traán-Giang (mieàn Caàn-Thô) vaø Traán-Di (mieàn baéc Baëc-Lieâu).
' ' '

Ñeán Trieàu Voõ-Vöông, vua Chaân-Laïp Naëc OÂng Tha (Sothea) nhôø chuùa Nguyeãn maø giöõ ngoâi baùu ôû La-Bích (Lovek)(1736-1748). Sau Naëc OÂng Thaâm (Thomea), chuù cuûa Tha, thua chaïy troán beân Xieâm töø naêm 1715, laïi trôû veà ñaùnh ñuoåi Naëc OÂng Tha vaø cöôùp ngoâi (1748), song chaúng bao laâu, maát.
Maáy ngöôøi con cuûa Thaâm tranh ngoâi, Voõ-Vöông sai Nguyeãn Höõu Doaõn laøm thoáng-suaát ñaùnh deïp vaø laäp Naëc OÂng tha laøm vua trôû laïi. Ñöôïc vaøi thaùng, Tha bò con cuûa Thaâm laø Naëc Nguyeân (Ang Snguoân) ñem quaân Xieâm veà ñaùnh ñuoåi (1750). Tha thua, chaïy sang Gia-Ñònh caàu cöùu, nhöng cheát ôû ñaáy.
Naëc Nguyeân tranh ñöôïc ngoâi vua laïi thöôøng ñem binh laán-hieáp ngöôøi Coân-Man laø taøn-tích daân Chieâm sang truù-nguï töø naêm 1693. Maët Baéc, Naëc Nguyeân laïi thoâng-söù vôùi Chuùa Trònh Doanh (1740-1767) ñeå laäp möu ñaùnh Chuùa Nguyeãn maø giaønh laïi Thuûy chaân-Laïp.
' ' '

Tình theá nghieâm-troïng.

Baáy giôø trong nöôùc noâng-nghieäp môû-mang: thöông-maõi vôùi ngoaïi-quoác ñöôïc thaïnh-vöôïng; ngheà khai moû ( moû vaøng ôû thuaän-Hoùa vaø Quaûng-nam, moû baïc ôû Quaûng-Nghóa, moû saét ôû Boá-Chaùnh) ñöôïc phaùt-ñaït. Nhaø nöôùc thaâu thueá ñöôïc nhieàu "Tính ñoå ñoàng töø naêm 1746 ñeán naêm 1752, soá vaøng, thaâu ñöôïc hôn naêm ngaøn löôïng, soá baïc, thaâu troùt vaïn löôïng..."
Vaäy phaûi lo ngöøa giaëc tröôùc; vaû laïi, ñoù cuõng laø cô-hoäi, khi nöôùc giaøu maïnh, cho Voõ-Vöông lo môû roäng bieân-cöông... Neân muøa ñoâng naêm Quyù Daäu 1753, Voõ-Vöông sai oâng Thieän-Chính (khuyeát teân) (1) laøm thoáng-suaát vaø oâng Nguyeãn Cö Trinh, kyù-luïc Boá-Chaùnh dinh laøm tham-möu, ñieàu-khieån töôùng-só naêm dinh(1) ñi ñaùnh Naëc Nguyeân. Quaân tieán ñeán Ngö-Chöû(Beán-Ngheù), laäp dinh-traïi, keùn só-toát, tröø-bò cho nhieàu, ñeå laøm keá khai-thaùc.
Muøa haï naêm Giaùp Tuaát (1754), oâng Cö -Trinh vôùi oâng thoáng-suaát chia quaân tieán leân. OÂng Cö Trinh ñeán ñaâu, giaëc ñeàu quy-phuïc; ñi qua ñaát Taàn Leâ (?) ra ñeán soâng Lôùn cuøng hoäi quaân vôùi oâng Thieän-Chính ôû ñoàn Loâ-yeâm(?). Töø ñoù tieán binh :phuû Loâi-Laïp (Soi-Rap:Goø-Coâng), phuû Taàm-Boân(Taân-An), phuû Caàu-Nam(Ba-Nam), phuû Nam-Vinh(Nam-Vang; Phnom-Penh), boán phuû haøng caû. Roài chieâu-phuïc ngöôøi Coân-Man ñeå laøm thanh-theá.
Naëc Nguyeân chaïy troán gaàn Vónh-Long; gaëp muøa nöôùc noåi, phaûi ngöng ñaùnh phaù. Ñeán muøa xuaân naêm AÁt Hôïi(1755), oâng Thoáng-suaát veà ñoàn Myõ-Tho, daãn theo hôn vaïn ngöôøi Coân-Man môùi chieâu-phuïc. Ñeán ñaát Voâ-Taø-AÂn(?) bò quaân cuûa Naëc Nguyeân ñoå ra ñaùnh uùp. Quaân cuûa oâng Thoáng-suaát ñi haäu taäp bò maéc buïi raäm vuõng laày, khoâng theå ñeán cöùu-vieän. OÂng Nguyeãn Cö Trinh môùi ñem quaân cuûa oâng ñeán cöùu ñöôïc hôn naêm ngaøn ngöôøi Coân-Man, vöøa trai vöøa gaùi, roài ñem veà truù ôû nuùi Baø Ñinh(Baø Ñen).
Nhaân oâng haïch taáu oâng Thieän-Chính veà toäi ñeå maát cô-nghi maø boû daân môùi phuï-haøng, Vua giaùng oâng aáy xuoáng laøm chöùc cai-ñoäi, cho oâng Tröông Phuùc Du thay theá. OÂng Cö Trinh vôùi oâng Phuùc Du baét ngöôøi Coân-Man ñi tieân-phong ñeán ñaùnh hai phuû Caàu-Nam vaø Nam-Vinh.
Naëc Nguyeân thua, chaïy troán sang Haø-Tieân nöông theo Maïc Thieân Töù, nhôø Töù xin hoä vôùi Chuùa Nguyeãn, hieán hai phuû Taàm-Boân, Loâi-Laïp ñeå chuoäc toäi, vaø boå vaøo leä trieàu-coáng ñaõ boû ba naêm veà tröôùc, cuøng ñeå xin cho veà nöôùc. Vua khoâng cho. OÂng Cö trinh môùi daâng soù taâu raèng :
"Töø xöa, sôû dó duøng ñeán binh, chaúng qua laø muoán gieát ñöùa cöø-khoâi, môû-mang bôø coõi maø thoâi. Nay Naëc Nguyeân ñaõ hoái-quaù, bieát noäp ñaát hieán cuûa. Neáu khoâng cho noù haøng, thì noù seõ chaïy troán; maø töø Gia-Ñònh ñeán La-Bích, ñöôøng-saù xa-xoâi, khoâng tieän ñuoåi ñaùnh. Vaäy muoán môû mang bôø coõi, chi baèng haõy laáy hai phuû aáy, giöõ chaët phía sau cho hai dinh(Phieân-Traán vaø Traán-Bieân). Naêm xöa, ñi môû phuû Gia-Ñònh, tröôùc phaûi môû phuû Höng-Phuùc(Bieân-Hoøa), roài môû ñeán phuû Loäc-Daõ (Ñoàng-Nai) ñeå quan-daân hoaøn-tuï, roài sau môùi môû ñaát Saøi-Coân. Ñoù laø caùi keá "taèm aên daâu" ñoù.