Troâng gioøng soâng Vò
(Vaên-chöông vaø thaân-theá Traàn-Teá-Xöông)

XIV- Nhöõng ñoaïn cuoái cuûa ñôøi moät thi-só

OÂm moät chöùc tuù-taøi voâ-duïng, moät caùi hö-danh noù vuøi laáp nhaø thi-só vaøo caûnh khoán-ñoán nhö chuùng ta vöøa thaáy, oâng Tuù Xöông chæ môùi chòu coù nöûa phaàn trong caùi hình-aùn cay-nghieät kia! OÂng coøn phaûi ñau-khoå nöõa.
Thì baø Tuù, trong khoaûng möôøi maáy naêm trôøi, heát sinh ñöùa naøy, laïi coù thai ñöùa khaùc. Moãi laàn ôû cöõ thì coâng-vieäc buoân-baùn laïi phaûi boû dôû. Roài ñeå cho baø ñöôïc chaïy ngöôïc chaïy xuoâi, oâng Tuù phaûi chaêm-nom ñeá caû baày con daïi. Gia-chi-dó coøn moät chieác nhaø tranh nho-nhoû, vaøi ba thöôùc vöôøn hoang, bôûi vì quaù tin moät ngöôøi baïn, oâng Tuù Xöông ñöùng baûo-lónh moät moùn nôï maø ngöôøi kia khoâng theå traû ñöôïc, hay laø khoâng muoán traû, vöôøn nhaø oâng bò chuû nôï tòch-bieân :

Than oâi! Coøn ñaâu laø nhöõng khi ngaát-ngöôûng ôû Haøng Thao, Phoá Môùi, ôû nhöõng töûu-ñieám cao-laâu ?Thôøi-gian coù ñi, nhöng caûnh gia-ñình cuûa thi-só caøng ngaøy caøng boái roái, theâ-thaûm. Vaøo khoaûng naêm 1900, ta khoâng coøn thaáy caùi anh chaøng xinh trai vui-veû hay rong chôi, haøo-phoùng ngoâng-cuoàng nhö loái xöa nöõa!Tuy thi-só chæ vaøo ñoä ba möôi, nhöng nhöõng veát phong-traàn ñaõ in leân traùn thoâng-minh maãn-tieäp kia nhieàu ñöôøng nhaên, laøm maát caû veû voâ tö böôùng bænh cuûa tuoåi thanh-nieân. Nhöõng baøi thô sau naøy laø nhöõng tieáng than-thôû thieát-tha, ñau-ñôùn cuûa moät keû lôõ thôøi, baây giôø chæ caàu laáy moät cuoäc ñôøi taàm-thöôøng, haåm-huùt, coù ñuû mieáng aên nuoâi nhau, chöù ñaâu daùm öôùc mong nhöõng ñòa vò phong-löu sang-troïng ?
Noùi laø than-thôû, nghóa laø ta hieåu theá, ta nghe gioïng vaên, ta caûm thaáy nhö theá, chôù nhöõng tieáng than-thôû aáy khoâng phaûi thi-só noùi ra ñeå caàu cho ai thöông-haïi ñeán mình. Ñaïi-tröôïng-phu khoâng khinh-deã gì baèng söï mình phaûi laøm caùi vaät ñeå ngöôøi ta thöông-haïi. Nhöng ñaõ laø moät vaên-haøo, coù thieân-chöùc bieåu-dieãn nhöõng tö-töôûng cuûa taâm-hoàn, laøm tay nhaïc-só gaén leân daây Ly-tao nhöõng aâm-ñieäu reùo-raét trong coõi loøng cuûa moãi vaät coù tri-giaùc vaãn coù; heã ñaõ coù moät moái caûm khaùi xuùc-ñoäng taâm-can, töùc laø phaûi thoá-loä ra ngoaøi, ñoù laø moät söï caàn. Nhö theá ta phaûi thaáy roõ raèng nhöõng caâu vaên thoáng-thieát caûm-ñoäng kia khoâng phaûi laø nhöõng lôøi keâu gaøo ñeâ-tieän cuûa moät keû van-lôn ngöôøi ta ñeán cöùu giuùp mình .
Trong nhöõng luùc quaãn-baùch, veà loái sau naøy, noù cöù ñeo-ñuoåi hoaøi con nhaø thi-só cho ñeán ngaøy laâm-chung, oâng Tuù Xöông tònh khoâng leân tieáng oaùn trôøi, traùch ngöôøi, vaãn nhìn caûnh ngoä baèng moät con maét thaûn-nhieân, ñieàm-tónh, nhaãn-naïi, nhö moät khaéc-kyû trieát-gia. Hoïa chaêng, ngöôøi ngoaøi cuoäc coù bieát ñöôïc ñoâi ba ñieàu, nhöõng ñieàu oâng chòu ñeå cho bieát, nhöõng ñieàu aáy, oâng noùi ra baèng nhöõng gioïng traøo-phuùng, khoâi-haøi, nhö ñeå nhaïo-baùng hay ñeå che laáp veû thaûm-thieát aûo-naõo cuûa taâm-hoàn ñau-ñôùn. Nhöõng caâu thô sau naøy chæ muoán cho ta, cuøng oâng, nheách moät moät nuï cöôøi gaèn. Nhöng than oâi! cho daãu chöa ñöôïc laø tri-kyû cuûa thi-nhaân, chuùng ta cuõng khoâng ñeán noãi khoâng thaáu roõ caùi choã khoå taâm chan-chöùa aáy. Laém luùc ñeâm ñoâng, canh taøn gioù laïnh, nhöõng côn "chôùp beå möa nguoàn", nhöõng khi mình caûm thaáy mình nhö hiu-quaïnh, bò löøa boû treân coõi ñaát naøy, maø aâm thaàm ngaâm moät vaøi caâu trong baøi "than ngheøo" hay "ñau maét", taám loøng ta chæ thaáy xoùt-xa raàu raàu vaø gioït leä caûm-tình nhö saép traøn leân hai mí!
Ai ñaõ töøng chuû-tröông gia-ñình; ai ñaõ ñi möa veà gioù, laøm-luïng ñeå kieám cho ñaøn con caùi mieáng aên khoâng theå boû qua ; ai ñaõ töøng maéc phaûi caùi naïn vay laõi "moät voán boán lôøi" ñeán kyø öôùc heïn, tieàn khoâng coù maø chuû nôï cöù ñoøi, van ñöùt cuoáng coå, laïy gaãy ñaàu goái, maø chuùng chaúng muûi loøng; nhöõng ngöôøi aáy haún thaáu caùi hay cuûa maáy caâu thô giaûn-dò, taàm thöôøng naøy :
Thaät laø nhöõng caâu thô ngaâm leân thaáy "traøn nöôùc maét" ra ñöôïc. Nhaø cöûa caàm; vöôøn ñaát baùn; thi moãi khoaù moãi hoûng; vôï moãi naêm moãi ñeû; baây giôø neáu coù phaûi löu-laïc giang-hoà, chæ vì ñeå kieám keá tha phöông caàu thöïc maø thoâi, chôù khoâng phaûi ñeå aên chôi phaù taùn nhö ngaøy xöa nöõa; caùi ñoaïn ñôøi sau cuøng cuûa moät nhaø vaên-haøo nöôùc Vieät-nam thaät ñaõ chua cay!
Baây giôø hình nhö moãi naêm laø oâng laøm moät baøi thô töï thaùn, ñeå ñaùnh daáu trong quaõng ñôøi taân-khoå. Baøi treân naøy laø oâng laøm veà tieát laäp ñoâng naêm taân-söûu (1901). Naêm quí-maõo (1903) oâng laïi coù baøi:
Caùch vaøi naêm sau laïi coù baøi:
Thöùc aên cuûa nhaø thi-só thì raët nhöõng:
Coøn caùch maëc thì ba muøa taùm kieáp vaãn moät taám aùo "laïnh laøm meàn, nöïc laøm goái " maø thoâi :
Noùi ñeán gia-ñình thì:
Theâ ñaáy! caùi ngheøo aáy laø caùi ngheøo ñaëc, ngheøo khoâng coøn choã maø noùi boùng gioù, noùi "khaåu-khí" nöõa. Noù khoâng nhö caùi ngheøo cuûa oâng Nguyeãn coâng tröø than-thôû keâu reâu ñuû ñieàu, roát cuïc tính ra coøn coù caû röôïu uoáng, coù caû baøi chôi, muøa-maøng coøn ñeå daønh, thaäm-chí coøn caû lôïn nuoâi trong maùng.

XV- Caùi cheát cuûa Tuù Xöông

Naêm bính-ngoï, Thaønh-thaùi thöù 18 (1906) oâng Traàn teá Xöông hoûng khoa thi choùt. Maáy naêm tröôùc, ngöôøi ta ñaõ baûo oâng ñoåi teân ñi, ñeå thöû thôøi vaän, nhö ngöôøi thua baïc ñoåi choã ngoài. Tuy veà vieäc thi-cöû, taøi hoïc cuûa mình vaãn coù keå, nhöng caùi ngaãu nhieân, caùi ñen ñoû vaãn chieám moät phaàn quan-troïng ôû trong. Cuõng khoâng nghe haún, nhöng cuõng khoâng boû haún, oâng ñoåi chöõ "Teá" loùt ôû giöõa teân ra chöõ "Cao". Nhöng maø vaän xui laïi hoaøn xui, khi coøn Teá Xöông ñaõ hoûng, khi thaønh Cao Xöông cuõng hoûng noát. Nhöõng baøi thô döôùi ñaây thaät laø nhöõng tieáng goïi naõo nuøng thaûm-thieát cuûa moät ngöôøi tuyeät voâ hy-voïng, ñaønh ñeå cho chuùt naêng-löïc cuoái cuøng taûn-maùc bay. Theá thì roài caùi cheát phaûi ñeán, caùi cheát noù ñaõ chöïc saün ñaâu ñaáy, voäi-vaøng cuoán taám thaân taøn!...

Söï hoûng thi ñoái vôùi oâng Tuù nhö laø caùi vieäc ñaõ ñònh roài, noù khoâng coøn laøm laï oâng nöõa, maø hình nhö oâng ñaõ bieát chaéc-chaén tröôùc. Cho neân khi baûng chöa yeát, oâng ñaõ daën vôï con roài ; oâng daën raèng :
Traàn teá Xöông maát ngaøy raèm thaùng chaïp naêm bính-ngoï - Thaønh-thaùi thöù 18 (29-1-1907) thoï ñöôïc 37 tuoåi.
Ngaøy aáy, nhaø queâ ngoaïi ôû laøng Ñeä-töù, huyeän Myõ-loäc coù gioã. Trôøi möa, tieát laïnh. OÂng Tuù phaûi ñi boä töø Nam-ñònh veà. Ñöôøng xa söùc yeáu - tuy oâng môùi 37 tuoåi, - caùi tuoåi bình thöôøng huøng-duõng löïc-löôõng trong quaõng ñôøi ngöôøi, nhöng oâng thì thaät laø suy-nhöôïc, vì traêm nghìn noãi cay-ñaéng chòu ñaõ baáy chaày, vaû laïi coù leõ oâng maéc phaûi beänh ñau tim, sinh ra töø buoåi chôi-bôøi leâu-loûng :
Neân khi ñeán nôi nhaø gioã, sau nhöõng caâu chuyeän haøn-huyeân laáy leä, trao-ñoåi vôùi baø con xa gaàn cuøng hoïp ôû ñaáy ñeå döï leã, sau khi uoáng moät vaøi cheùn röôïu cho aám buïng, oâng xin leân töø-ñöôøng, taïm nghæ löng trong khi ñôïi giôø cuùng. Ai hay ñoù laø caùi ñieàm nhöõng con vaät kyø-linh, bieát giôø taän soá, lui vaøo choán thanh-tònh, uy-nghieâm, thaâm-bí, ñeå cheát cho yeân, ñeå che con maét keû phaøm-traàn thaáy ñöôïc caùi maàu-nhieäm cuûa linh-hoàn khi rôøi nôi gioù-buïi! Luùc ngöôøi nhaø vaøo goïi daäy, thì Tuù Xöông ñaõ maát töï bao giôø!
Ai naáy chaéc coù caûm-ñoäng vì caùi cheát baát ngôø. Nhöng khoâng ai caûm-ñoäng buoàn-raàu, ñau-ñôùn, khoâng ai khoùc vì maát moät nhaø ñaïi-thi-haøo, vì nöôùc Vieät-nam thieät moät baäc vó-nhaân ñaõ toâ-boài cho neàn vaên-hoïc theâm tinh-hoa, theâm röïc-rôõ!
Caùi söï nghieäp vaên-chöông cuûa oâng ñeå laïi cho chuùng ta, cho nöôùc Vieät-nam, laø moät caùi di-saûn quí-baùu voâ ngaàn. Caùi chöùc-vuï cuûa ngöôøi daân Vieät-nam, ñaõ ñöôïc haïnh-phuùc höôûng laáy, laø phaûi toân-suøng, phaûi phuïng-söï ñaáng vó-nhaân quaù vaõng ñaõ cho mình caùi phaàn höông-hoûa voâ giaù kia, nhö keû thöøa töï phaûi toân-suøng, phuïng-söï toå-tieân vaäy.
Theá maø, treân, nhöõng ngöôøi caàm quyeàn-chính khoâng bao giôø theøm ñeå yù ñeán nhöõng thöù quoác-baûo aáy - caùi aáy ñaõ ñaønh - nhöng, döôùi, só-thöù cuõng tònh khoâng coù chuùt gì ñeå toû loøng kính-meán, khaâm-phuïc, haâm-moä caùi thieân-taøi cuûa moät ngöôøi xuaát chuùng, sieâu quaàn, hoaëc ñeå toû raèng chuùng ta khoâng phaûi toaøn laø nhöõng keû vong aân boäi nghóa! Khoâng, chuùng ta khoâng laøm gì heát!
Hoaëc-giaû coù ngöôøi muoán beû, chæ cho toâi caùi mieáu thôø ôû laøng Böôûi, vaø baûo ñoïc caùi linh-vò Thaønh-hoaøng ôû trong . Toâi xin ñaùp raèng : söï cung-hieán ñeàn thôø laøng Böôûi cho vong-linh nhaø thi-só Traàn teá Xöông, chaúng qua laø moät söï ngaãu-nhieân, do moät nguyeân nhaân huyeàn-hoaëc, voâ-lyù, khoâng quan heä gì ñeá caùi chaân giaù-trò cuûa thi-nhaân.
Laøng Böôûi gaàn Haø-noäi coù xaûy ra vieäc chaúng laønh - theo loái noùi cuûa boïn dò-ñoan ngu-loã, ngöôøi ta goïi laø laøng aáy ñoäng. Tình côø theá naøo laïi coù oâng tieân-chæ, yù haún cuõng coù ñoâi chuùt duyeân vaên-töï ñoái vôùi nhaø thi-só Vò-xuyeân, mô moäng laøm sao laïi thaáy oâng naøy hieän hoàn veà baùo cho bieát phaûi laøm nhaø thôø oâng ta thì laøng môùi ñöôïc yeân . Boïn haøo-muïc tin chuyeän chieâm-bao aáy, beøn laäp ñeàn thôø .
Xem theá, thì chæ vì muïc-ñích ích-kyû, nhoû-moïn maø ngöôøi ta thôø oâng, thôø ñeå ñöôïc bình an voâ söï, chôù khoâng phaûi vì nieäm caùi coâng-ôn cuûa oâng ñoái vôùi vaên-chöông! Phöông chi, laøm nhö theá laø hoï ñaõ huûy-baùng oâng moät caùch thaäm teä : hoï cho oâng cuõng ñoàng moät taâm-ñòa nhö hoï, khoâng ñôøi naøo hieåu ñöôïc chöõ xaû thaân, hy-sinh, hoï töôûng coù laøm lôïi cho oâng (laäp ñeàn thôø) thôøi ñaùp laïi ôn, oâng môùi cho yeân-oån! Than oâi! Neáu oâng coù linh-thieâng, chaéc oâng phaûi hoå-theïn, moãi khi troâng thaáy caùi ñeàn thôø mình, vaø ngaäm nguøi cho ñoàng-baøo oâng laém! Neáu oâng haún coù pheùp thaàn-thoâng laøm cho laøng heát ñoäng, toâi chaéc raèng oâng seõ duøng ngay pheùp aáy maø phaù-hoaïi caùi bieåu-hieäu cuûa söï suøng-baùi vò-kyû, ñeâ-heøn aáy tröôùc ñaõ.

Coâng-vieäc cuûa nhaø pheâ-bình ñeán ñaây ñaõ gaàn heát. Toâi chæ mong-öôùc hai ñieàu :
Rieâng veà phaàn Tuù Xöông, ñaõ saün coù ñeàn ôû laøng Böôûi, neáu ta laáy ñoù duøng laøm cô-sôû cho "hoäi ngöôøi yeâu chuoäng oâng Tuù Xöông" cho vieäc thôø-phuïng kia - thôø-phuïng moät caùch khaùc kia, chôù khoâng phaûi thôø vì caùi thuû lôïn, mieáng phao caâu vaø maâm xoâi ñaäu, - laø cöù haøng naêm ñeán ngaøy kî-gioã, hoaëc chính ngaøy laøng thöôøng laøm leã teá oâng, phaûi toå-chöùc nhöõng cuoäc dieãn-thuyeát, noùi veà thaân-theá, veà vaên-chöông, veà tö-töôûng cuûa oâng, ñeå khuyeán-khích loøng yeâu vaên - cuõng laø moät caùch yeâu nöôùc; thôø-phuïng caùi nhaø thi-só, chôù khoâng phaûi laø thôø-phuïng caùi oâng thaønh-hoaøng coù taøi huyeàn-hoaëc laøm cho laøng khoûi ñoäng.
Trong khi ñôïi nhöõng ñieàu nguyeän-voïng kia ñöôïc thaønh-hieäu, toâi xin trình caùc baïn taäp pheâ-bình naøy, maø toâi ñaõ traân-troïng kính taëng cho vong-linh nhaø thi-só toâi yeâu; moät taùc-phaåm sô-saøi, heøn-moïn, caøng sô-saøi, caøng heøn-moïn, khi ñem so-saùnh vôùi caùi vaên-nghieäp quí-giaù cuûa Tuù Xöông, nhöng ñoù laø moät tang-chöùng ñeå toû taám loøng bieát ôn cuûa moät keû haäu sinh ñoái vôùi tieàn-boái .

|
Chuù thích: