Toâi duøng quyeån "Hoa tieân" cuûa nhaø xuaát-baûn Löûa thieâng , Quang-Minh daãn giaûi. Saùch ñöôïc in xong ngaøy 5, thaùng 6, naêm 1958.
Taùc-giaû hoï Nguyeãn Huy, teân Töï (laïi coù teân thöù hai laø Yeân töï laø Höõu Chi hieäu laø Uaån Trai) quaùn laøng Tröôøng-löu, xaõ Lai-thaïch, toång Lai-thaïch, huyeän La-sôn (töùc Can-loäc ngaøy nay) tænh Haø-tónh. Sinh naêm quí-hôïi nieân-hieäu Caûnh-höng thö tö ñôøi Haäu-Leâ (1743), maát naêm canh-tuaát (1790) höôûng thoï 48 tuoåi.
Doøng-doõi hoï Nguyeãn, tò-toå laø Nguyeãn uyeân Haäu thi ñoã khoa Nguõ-kinh Baùc-só ñôøi Tieàn-Leâ, tieáp veà sau nhieàu ñôøi khoa-giaùp, só-hoïan. Thaân-phuï laø Nguyeãn huy Oaùnh, thi ñoã Thaùm-hoa, laøm quan Hoä-boä Thöôïng-thö, töøng ñi söù Trung-hoa. Khi nhoû thoâng-minh, coù chí ñoïc saùch, ñoïc nhôù hôn ngöôøi, 17 tuoåi ñoã Höông-thí, veà sau thi Hoäi, lieân truùng tam tröôøng; 36 tuoåi ñöôïc aân rieâng, vua ban Tieán-trieàu öùng-vuï, vaø sai sung chöùc Hieäp-lyù löông-höôùng caùc ñaïo binh Sôn-taây, Tuyeân-quang, Höng-hoùa; laïi phaùi laøm chöùc Ñoác-ñoàng Höng-hoùa, laäp ñöôïc chieán-coâng, ñöôïc thaêng thöôûng chöùc Kieåm Ñoác-ñoàng caùc tænh Sôn-taây, Höng-hoùa; ñöôïc caûi-boå chöùc Thanh-bình Hieán-saùt-söù ôû Sôn-taây, deïp loaïn an daân, chaùnh-thanh löøng-laãy.
Naêm 1783, veà cö-tang nhaïc-maãu ôû laøng, nhaân khi thaân-phuï veà höu, tieân-sinh xin ôû laïi haàu-haï thaàn-hoân khoâng ra laøm quan nöõa.
Tröôùc-thuaät nhieàu taùc-phaåm, song chæ coù taäp "Hoa-Tieân kyù", nguyeân-vaên dieãn ôû moät ca-baûn "Ñeä-baùt taøi-töû Hoa-Tieân kyù" cuûa Tónh tònh Trai tieân-sinh ñôøi Minh laø ñöôïc löu-truyeàn ñeán nay.
Coõi Toâ-chaâu coù nhaø hoï Löông, Löông töôùng-coâng teân chöõ AÁn Ba, laøm quan taïi trieàu ñeán chöùc Bình-chöông (Teå-töôùng); vôï laø Dieâu-thò, chò ruoät cuûa Dieâu-coâng hieän laø Ñoâ-ngöï-söû taïi trieàu. Hai oâng baø haï sinh ñöôïc moät trai, ñaët teân Phöông Chaâu, töï Dieäc Thöông. Ñöôïc 20 tuoåi, Löông-sinh dieän-maïo khoâi ngoâ, taøi ba xuaát chuùng; sinh xin pheùp meï ñi du hoïc beân queâ ngoaïi ôû Traøng-chaâu. Phu-nhaân cho vaø daën nhaân tieän ñi möøng sinh-nhaät cuûa Dieâu phu-nhaân, môï daâu Löông-sinh. Trong leã sinh-nhaät, ñeâm ñeán Löông-sinh ra vöôøn daïo traêng, tình côø gaëp hai myõ-nhaân ñang chôi côø, nhan-saéc loäng-laãy; sinh ñeå yù quyeán-luyeán coâ maëc xieâm traéng laø naøng Döông Giao Tieân, con quan Döông tham-ñoâ, em ruoät Dieâu phu-nhaân. Sinh doø la thaêm hoûi, roài mua moät caên nhaø ôû caïnh Döông-phuû, cho söûa-sang doïn veà ôû ñoù, ñeå hoøng tieän beà laân-la. Thöøa-öa Döông-töôùng laïi laø baïn thaân cuûa Löông-coâng, thaønh-thöû vieäc vaõng lai thuø taïc giöõa Döông-coâng vaø Löông-sinh cuõng ñöôïc deã daøng mau-leï. Döôøng nhö trôøi cuõng chieàu ngöôøi, moät maët Döông-coâng meán taøi Löông-sinh, quyeát taâm keùn caøng laøm reå; moät maët, nhôø kheùo mua loøng Vaân Höông, Bích Nguyeät, Löông-sinh nhôø söùc hai ñöùa noù giuùp tay trong, neân chi tröôùc khi ñöôïc Döông-coâng ngoû lôøi höùa gaû con cho, Löông-sinh ñaõ coù dòp gaëp Giao Tieân, cuøng nhau laøm leã döôùi traêng, heïn non theà bieån.
Chôït Löông phu-nhaân sai ngöôøi sang röôùc Löông-sinh veà. Ñeán nhaø Sinh chöa kòp noùi chi veà vieäc ñính hoân cuûa mình thì phu-nhaân cho hay raèng oâng baø ñaõ ñính hoân Sinh cuøng Löu Ngoïc Khang, con gaùi Lö Laïi-boä. Caùi tin seùt ñaùnh aáy laøm cho Löông-sinh lôõ khoùc lôõ cöôøi !
Beân kia, Dieâu-sinh trong dòp ñi möøng sinh nhaât Döông-coâng, cho oâng hay vieäc ñính hoân cuûa Löông-sinh vôùi Löu tieåu-thö. Moät traän thoáng khoå cho Giao Tieân, khi tin aáy loït ñeán tai naøng. Döông-coâng thaêng chöùc veà kinh, keá laïi vaâng chieáu ra bieân quan ngaên giaëc Hoà. Gia-quyeán oâng taïm naùu nöông nôi nhaø Tieàn Haøn-laâm, em hoï Döông phu-nhaân.
Löông-sinh trôû qua Traøng-chaâu, tìm nôi vöôøn cuõ, thì hôõi oâi! caàu ñaù reâu phong, loái thôm tuyeát phuû, ngöôøi quen coøn bieát veà ñaâu ? Vì quaù si tình, Sinh ñaõ toan boû pheá caû vieäc saùch-ñeøn khoa-cöû. Dieâu-sinh kheùo lôøi khuyeân-giaûi, Löông-sinh cuõng nguoâi daàn.
Taïi kinh, Giao Tieân ñöôïc tin cha bò giaëc Hoà vaây, noãi khoå vì tình laïi taêng theâm noãi ñau vì hieáu. Löông-sinh vaø Dieâu-sinh ñoàng xuoáng kinh öùng cöû, caû hai ñeàu truùng tuyeån, keû Thaùm-hoa ngöôøi Hoaøng-giaùp. Dieâu boå ñi ngoaøi coõi, Löông thì vaøo Haøn-laâm. Thöøa-öa choán troï cuûa Löông laïi lieàn töôøng vôùi Tieàn-nha. Moät ñeâm kia, luùc daïo traêng sau vöôøn, Löông-sinh tình-côø gaëp Giao Tieân, ñoâi beân möøng möøng tuûi tuûi, heát caâu hôøn-roãi, ñeán chuyeän nhôù mong. Hoâm sau, Löông-sinh daâng bieåu xin ra giaûi vaây cho Döông-töôùng. Chaúng ngôø ra ñeán bieân-thuøy, Sinh laàm keá phuïc binh, bò khoån ngoaøi aáy. Tin ñoàn veà raèng Sinh ñaõ lieàu mình trong quaân roài. Giao Tieân nghe tin döõ toan töï-töû, nhôø Vaân Höông kheùo can-giaùn neân taïm thoâi. Beân nhaø Löu-coâng nghe tin Löông-sinh töû tieát, Löu phu-nhaân ñònh ñem Löu Ngoïc Khanh gaû eùp nôi khaùc; naøng moät möïc khoâng vaâng lôøi, nhaân ñeâm troán ra soâng töï-vaãn. Thôøi may, thuyeàn Long Ñeà-hoïc veà kinh vöøa ñeán ngang ñoù, vôùt ñöôïc naøng, vaø sau khi hoûi roõ nguyeân-do, nhaän naøng laøm döôõng nöõ.
Dieâu-sinh theo ñaïi-quaân phaù giaëc; hay tin Löông-sinh coøn soáng caû möøng. Cuøng thoâng tin nhau, duøng möu noäi-öùng ngoaïi-hieäp, giaùp-coâng phaù vôõ ñòch-quaân, luoân dòp giaûi vaây cho Döông-töôùng; thaéng traän ban sö.
Ngoaøi vieäc thöôûng coâng phong töôùc, Löông-sinh laïi ñöôïc vua töù-hoân cho. Lieàn sau ñoù, thuyeàn Long Ñeà-hoïc ñeán kinh, oâng ñem vieäc Löu ngoïc Khanh taâu leân vua; vua töù-hoân luoân Ngoïc Khanh cho Löông-sinh, ñoàng baäc vôùi Giao tieân. Nghó coâng tröôùc cuûa Bích Nguyeät, Vaân höông, Löông-sinh thaâu naïp hai naøng laøm tieåu-tinh.
