Toâi duøng quyeån "Truyeän trinh thöû" cuûa nhaø xuaát-baûn Taân-Vieät (saùng laäp naêm 1937), taïi 235 Phan thanh Giaûn Sai-goøn (quyeån naøy in theo giaáy pheùp soá 126/T.X.B. cuûa boä Thoâng-Tin Nam-Phaàn naêm 1954). Quyeån naøy do Traàn trieàu xöû-só Hoà-huyeàn-Qui bieân soaïn vaø Öu-thieân Buøi-Kyû hieäu-ñính.

Con chuoät baïch goùa choàng nuoâi moät ñaøn con thô, ôû nhaø oâng Hoà Huyeàn-Qui laø moät aån-só veà cuoái ñôøi Traàn, moät hoâm vì ñi kieám moài bò choù ñuoåi, chaïy vaøo moät caùi hang ôû goùc vöôøn nhaø beân laùng gieàng, nhaø aáy laø nhaø thuû-töôùng Hoà Quí-ly. Trong hang naøy, voán coù moät ñoâi chuoät, hoâm aáy chuoät caùi ñi vaéng, chuoät ñöïc moät mình ôû nhaø, chôït thaáy chuoät baïch chaïy vaøo, hoûi roõ caên do, beøn coá quyeán-doã cho kyø ñöôïc. Naøo laø keå nhöõng caûnh vaát-vaû meï goùa con coâi, naøo laø taû nhöõng noãi laïnh luøng chaên ñôn goái chieác, naøo laø taùn-döông söï phuù-quí vinh-hoa cuûa nhaø thuû-töôùng, naøo laø cöôøi-dieãu söï baàn-haøn cuøng-quaãn cuûa keû thö-sinh, sau cuøng laïi maït-saùt nhöõng ngöôøi troïng luaân-lyù, chuoäng tieát nghóa ôû treân ñôøi, ñeàu laø nhöõng ngöôøi chæ bieát chuoäng hö danh maø khoâng boå-ích cho söï thöïc chuùt naøo. Song chuoät baïch khaêng khaêng cöï-tuyeät, heã chuoät ñöïc vieän ra ñöôïc moät lyù, thì chuoät baïch laïi daãn ñöôïc moät lyù khaùc ñeå baùc ñi. Khi giaûi nghóa theá naøo laø luaân-lyù, khi laäp-luaän theá naøo laø luaân-lyù, khi laäp-luaän theá naøo laø tieát-nghóa, khi cheâ cuoäc phuù-quí laø aùng phuø-vaân, khi khen thanh-cao laø neàn chính-khí, khi coâng-kích boïn trieâu Taàn moä Sôû laø tuoàng heøn-haï ñaùng khinh, sau cuøng laïi noùi neáu bò aùp-baùch quaù, thì quyeát theo nghóa "saùt thaân thaønh nhaân" Ñeå baûo-toaøn laáy hai chöõ trinh-tieát. Chuoät ñöïc thaáy chuoät baïch lôøi-leõ nghieâm-chænh vaø khaûng-khaùi, ñaønh phaûi kieám lôøi töø taï, ñeå cho chuoät baïch baèng loøng. Ñang khi aáy, chuoät caùi chôït ôû ñaâu veà, thaáy chuoät ñöïc ñang noùi chuyeän vôùi chuoät baïch, ngôø raèng hai beân coù tình-yù gì, toû ra veû baát-bình laém. Chuoät baïch beøn thuaät laïi ñaàu ñuoâi, vì söï tò naïn, baát-ñaéc-dó maø khoâng traùnh khoûi ñöôïc noãi hieàm-nghi, lôøi leõ oân-toàn uyeån-chuyeån, tröôùc laø ñeå bieän-baïch taâm-söï cuûa mình; sau laø muoán gôõ cho chuoät ñöïc, ñeå giöõ söï eâm thaém trong choã laùng gieàng, roài töø-bieät thung-dung trôû veà. Nhöng sau ñoù, chuoät caùi khoâng tin lôøi chuoät baïch laø thaät, khoâng nhöõng ray-röùt chuoät ñöïc, keå-leå con caø con keâ, laïi coøn ñeán taän nhaø cuûa chuoät baïch ñeå reâu-rao tieáng noï tieáng kia. Ñang khi aáy, moät con meøo thình-lình ôû ñaâu nhaûy ñeán, chuoät caùi hoaûng hoát chaïy ngaõ xuoáng ao. Hoà tieân-sinh troâng thaáy laáy laøm aùi-ngaïi, beøn ñuoåi meøo ñi, vôùt chuoät caùi leân, laáy leõ phaûi chaêng, giaûng-giaûi ñaïo cö-xöû ôû trong gia-ñình cho chuoät caùi nghe, vaø keå roõ ñaàu ñuoâi cho chuoät caùi bieát chuoät baïch voán moät nieàm chính-ñính. Vì Hoà-sinh laø ngöôøi hieåu bieát tieáng caùc loaøi vaät, cuõng nhö Coâng Daõ-Traøng ñôøi xöa, ñaõ töøng vì tính hieáu-kyø, ñöùng nghe ôû cöûa hang chuoät ñöïc, töø ñaàu ñeán cuoái, cho neân bieát roõ heát caû. Xong roài, Hoà tieân-sinh veà thö-phoøng cheùp ra truyeän naøy, ñaët teân laø Trinh thöû, nghóa laø con chuoät trinh-tieát.
2. Tieåu-söû cuûa taùc-gæa.
Caùc baûn in cuõ, ngoaøi bìa quyeån truyeän Trinh thöû ñeàu ñeà laø "Traàn trieàu xöû-só Hoà Huyeàn-Qui tieân-sinh soaïn", Nay xeùt trong nhaân-vaät söû ñôøi Traàn, khoâng thaáy choã naøo noùi ñeán truyeän Hoà tieân-sinh. Trong caùc muïc Kinh-tòch chí, vaên-tòch chí cuûa oâng Leâ Quí-Ñoân vaø Phan Huy-Chuù khoâng thaáy keâ teân cuoán truyeän Trinh thöû vaø cuõng khoâng noùi gì ñeán oâng Hoà Huyeàn-Qui.
Taùc-giaû truyeän Trinh thöû duøng ñöôïc nhieàu tieáng phöông-ngoân ngaïn-ngöõ cuûa nöôùc nhaø vaø oâng Hoà Huyeàn-Qui taát laø moät baäc aån-daät raát coù ñöùc-voïng ôû thôøi baáy giôø, maø bình nhaät Hoà Quí-Ly vaãn phaûi toân-suøng kính-troïng nhö haøng toân-tröôûng, cho neân trong cuoán truyeän Trinh thöû, oâng Hoà Huyeàn-Qui môùi daùm coâng-nhieân möôïn caâu vaên ñeå nguï yù traøo-phuùng. Thieát-töôûng ñoù laø nhöõng lôøi öùc-ñoaùn, song cuõng coù phaàn ñuùng. Nay xem ôû trong truyeän coù nhöõng caâu sau naøy :

Nguï mieàn Loäc-ñoãng caûnh thanh,
Coù Hoà-sinh voán hieån danh ñöông thì.
Chaúng maøng ñuoåi thoû saên höôu,
Roàng coøn uoán khuùc ôû ao ñôïi thì.

thì bieát taùc-giaû khoâng phaûi laø moät ngöôøi baõo-phuï taàm thöôøng vaäy. Tieác raèng saùch vôû ñôøi Traàn, traûi qua cuoäc binh-hoûa giaëc Minh, taøn-phaù gaàn heát, ñeán nay söu-taàm raát khoù, mong raèng caùc nhaø löu taâm ñeán vaên-söû cuûa nöôùc nhaø ra coâng thu-thaäp laáy nhieàu taøi-lieäu ñeå boå-chính theâm vaøo.

3. Caùch keát-caáu trong truyeän.
Cuoán truyeän coù theå chia laøm ba ñoaïn :
Ñoaïn thöù nhaát: Chuoät ñöïc vaø chuoät baïch thuyeát lyù vôùi nhau, chuoät ñöïc doã chuoät baïch möôøi moät laàn, chuoät baïch baùc laïi möôøi moät laàn.
Ñoaïn thöù nhì: Chuoät caùi veà nhaø sinh söï vôùi chuoät ñöïc vaø chuoät baïch, roài bò meøo ñuoåi, laïi ñöôïc Hoà tieân-sinh vôùt leân vaø vaâng nghe nhöõng lôøi daãn-duï.
Ñoaïn thöù ba: laø ñoaïn keát-luaän, cho thoùi gian taø laø ñaùng cheâ, loøng chính-tröïc laø ñaùng kính vaø nguï yù khuyeân ñôøi.
Caû cuoán ñaët theo loái luïc-baùt, coäng laø 848 caâu.

4. Vaên-phaùp vaø taâm-lyù trong truyeän.
a) veà caùch ñaët caâu, ta nhaän thaáy chöõ thöù nhì caâu luïc, coù maáy choã duøng tieáng traéc, nhö caâu :

Chaøng nghó ñaøn ñaõ eâm tai,
Tin nhaïn, thö caù, göûi ñi.

Loái naøy veà sau caùc nhaø vaên cho laø khoå-ñoäc, ít khi ñaët caâu nhö theá, tröø phi khi naøo caâu luïc ñaët theo loái tieåu ñoái, nghóa laø ba tieáng tröôùc ñoái vôùi ba tieáng sau vaø ôû giöõa caâu luïc coù theå chaám ngaét ra laøm ñoâi ñöôïc (chaám ñaäu) nhö caâu " treân gaùc phöôïng, döôùi saân roàng " hay laø caâu "khi tænh röôïu, luùc taøn canh ", thì chöõ thöù nhì ôû caâu luïc môùi coù theå duøng chöõ traéc, ñoù laø moät choã khaùc nhau veà caùch ñaët caâu ôû töøng thôøi-ñaïi moät, tuy laø thuoäc veà maët hình-thöùc, song cuõng coù theå giuùp cho nhaø khaûo-cöùu veà vaên-söû ñöôïc moät vaøi phaàn.
b) veà caùch duøng chöõ, ta nhaän thaáy trong truyeän coù nhieàu tieáng coå, nhö tieáng "khöùng" tieáng "taùch" tieáng "chöng" tieáng "thöûa", ñeán baây giôø ít duøng, vaø coù ngöôøi laïi cho laø tieáng noâm-na quaù, ñoù cuõng laø nhöõng taøi-lieäu raát caàn veà coå hoïc cho nhöõng baïn ham ñoïc quoác-vaên, maø thöù nhaát laø quoác-vaên cuõ. Trong truyeän cuõng coù duøng chöõ Haùn, nhöng duøng toaøn chöõ thoâng thöôøng, bôûi theá ta coù theå nhaän raèng kho quoác-aâm ta sôû-dó ñöôïc phong-phuù nhö ngaøy nay, taát laø ñaõ phaûi chöùa goùp bao nhieâu thôøi-kyø, luùc ñaàu coøn duøng nhöõng chöõ phoå-thoâng, roài daàn daàn duøng ñeán nhöõng chöõ khoù, trình-ñoä tieán-hoùa ôû trong quoác-vaên ñaõ qua ñöôïc moät baäc, thì laïi böôùc leân moät baäc; nhö cuoán truyeän Trinh thöû naøy, môùi laø nhöõng böôùc ñaàu duøng chöõ Haùn ôû trong quoác-vaên vaäy.
c) Veà caùch vieát vaên thì thaät laø giaûn-dò vaø minh-baïch, chaát-phaùc vaø hoàn-haäu, taû caûnh moät caùch töï-nhieân, taû tình moät caùch laâm-ly thoáng-thieát..Nhö ñoaïn taû thaày ñoà ngheøo :

Khoù-khaên nhaø xaùc nhö vôø,
Nöôùc soâng, gaïo chôï, cuûi mua cuûi ñoàng.
Thòt chaúng coù, caù thì khoâng,
Choán naèm chaúng coù maøn muøng che thaân.
Gaø veà bôùi naùt coû saân,
Meøo buoàn laïi chaïy kieám aên coõi ngoaøi.
Choù naèm heø gaäm voû khoai,
Lôïn ngoài duõi ñaát ngaäm hôi gaày goø.

Laïi nhö ñoaïn taû ngöôøi goùa buïa:

Raép toan naùt ngoïc chìm chaâu,
Laàu cao chaúng quaûn, gieáng saâu chaúng töø.
Baän vì moät luõ con thô,
Mong khi caû lôùn baáy giôø seõ hay.
Ví ñeo tính nöôùc loøng maây,
Thì chi chim Vieät ñoã raøy caønh nam.
Maáy thu nöôùc maét chan côm,
Löng canh ñóa muoái, quaûi ñôm thöôøng leà.

Coøn veà caùch traøo-phuùng thì thaät laø eâm-dòu maø cay-chua, maùt-meû maø ñau-xoùt; xem nhö choã chuoät ñöïc so-saùnh loaøi vaät vôùi loaøi ngöôøi:

"Thöû coi laáy ñaáy maø suy,
Ngöôøi thieâng hôn vaät naøo nghì ôû ñaâu.
Ngöôøi thôøi ñaéc theá-gian giaøu,
Coøn caàu thích chí coøn caàu hö danh.
Huoáng chi vaät moïn quaàn-sinh,
Giöõ sao cho troïn tieát-trinh maø bì ."

Xöa nay chæ ngöôøi laïi khen cheâ ngöôøi, ñaây laïi bôûi mieäng con chuoät noùi ra, thaät laø moät kyø-töù cuûa vaên-gia.
Khoâng nhöõng theá, töø-lyù laïi raát laø sung-thieäm, nhö choã chuoät ñöïc keå caû moät ñoaïn tình söû ñeå doã chuoät baïch, keå töø Laõ-haäu, Hoà-phi, Ñieâu-thuyeàn, Vuõ-taéc-Thieân, Traùc Vaên-Quaân, cho ñeán truyeän Löu Nguyeãn, Baïch Vieân, muoán cho laø daàu phaøm-traàn, daàu thaàn-tieân, cuõng ñeàu vöôùng-víu baän-bòu ôû trong tình-tröôøng. Roài laïi cöïc-löïc baøi-xích caû ñeán baøi vaên luaän thöû cho nhöõng phöôøng baïch-dieän thö-sinh toaøn laø noùi leùm. Coù theå cho laø moät tay huøng-bieän
Laïi nhö choã chuoät baïch baùc laïi keå töø luùc môùi ñaët leã leä-bì, cho ñeán luùc coù giaùo-hoùa, coù chính-trò, theá naøo laø nghóa taïo-ñoan, theá naøo laø neàn phong-hoùa, laïi maït-saùt ñeán caû nhöõng boïn tham danh vuï lôïi, bieán tieát khuaát thaân, thaät laø töø tröïc, lyù trang, coù theå duøng laøm baøi hoïc luaân-lyù ôû ñôøi ñöôïc.
Choã ñaëc-saéc nhaát ôû trong truyeän naøy laø duøng ñöôïc nhieàu caâu phöông-ngoân vaø tuïc-ngöõ, nhö nhöõng caâu:

Kình ngheâ vui thuù kình ngheâ,
Teùp toâm thì laïi vui beà teùp toâm.
Thaø aên caùy ngaùy o o,
Coøn hôn ngay ngaùy aên boø laøm chi.

Khoâng nhöõng töùc caûnh sinh tình, vöøa thieát-thöïc vöøa coù nhieàu thanh-thuù, maø laïi choïn ñöôïc nhöõng caâu toaøn coù teân con gioáng ñeå laøm cho caâu vaên maøu-meõ theâm leân.
b) Xem suoát caû cuoán vaên naøy, ta nhaän thaáy taùc-giaû muoán möôïn chuyeän con chuoät ñöïc vaø con choät baïch ñeå vaïch roõ hai con ñöôøng ñôøi, laø ñöôøng taø vaø ñöôøng chính. Hai con ñöôøng naøy khoâng bao giôø hôïp laøm moät ñöôïc, nhöng vaãn coù loái thoâng sang vôùi nhau. Nhöõng ngöôøi ñi treân hai con ñöôøng naøy coù luùc beân noï ñoâng hôn beân kia, cuõng coù ngöôøi troïn ñôøi theo moät con ñöôøng, cuõng coù ngöôøi ñang ôû con ñöôøng naøy ñi sang con ñöôøng noï. Vì theá maø coõi ñôøi luùc naøo cuõng coù ngöôøi taø, ngöôøi chính, luùc naøo cuõng coù ngöôøi ñang chính hoùa ra taø, ñang taø hoùa ra chính. Song xeùt cho kyõ, taø vaø chính bôûi ñaâu maø sinh ra. Taø vaø chính chaúng qua laø hai caùi danh hieäu töông-ñoái. Neáu haún laø khoâng coù taø, thì chính cuõng khoâng caàn phaûi goïi teân leân nöõa. Vì nhöõng noãi thieân-tö cuûa nhaân-duïc ngöôøi ta môùi phaïm vaøo ñöôøng taø: kyø thöïc, ngöôøi ta baåm sinh ra coù phaûi ai cuõng laø baát-chính ñaâu. Daàu ít hay nhieàu, ngöôøi ta ai cuõng coù löông-taâm, töùc laø caùi maàm, caùi reã cuûa ñieàu thieän, maø thieän töùc laø chính vaäy. Vì theá coå-nhaân môùi laáy boán chöõ tu oá vaø traéc aån, ñeå xeùt veà taâm-tính ngöôøi. Ai cuõng coù loøng tu oá vaø traéc aån, taát laø ai cuõng coù loøng laønh, giöõ ñöôïc loøng aáy maø khoaùng-sung maõi ra thì trôû neân hieàn-nhaân quaân-töû, coøn nhöõng keû gian-aùc tieåu-nhaân, baåm-nhieân vaãn coù loøng laønh, chæ vì bò vaät-duïc chöôùng-teá maø ñeán noãi laïc loái laàm ñöôøng. Taø vaø chính khoâng phaûi chæ quan-heä veà tö-caùch caù-nhaân, maø laïi coù theå laøm haïi hay laøm lôïi cho loaøi ngöôøi raát to, vì xöa nay traêm ñieàu toäi-aùc laøm nhieãu-loaïn, trong töø gia-ñình, ngoaøi ñeán toäc ñaûng, höông-aáp, quaän-quoác, roài caû ñeán theá-giôùi, ñeàu bôûi moät chöõ taø caû. Vaû chaêng ñôøi naøo chính thònh taát laø ñôøi thònh, ñôøi naøo chính suy taát laø ñôøi suy, bôûi theá ai coù con maét nhaän roõ veà caùi hieåm-töôïng cuûa loaøi ngöôøi, hoaëc veà hieän-taïi, hoaëc veà töông-lai, ñeàu phaûi laáy hai ñieàu phuø chính öùc taø laø hai vaán-ñeà raát quan-troïng. Taùc-giaû sinh ôû cuoái Traàn, vaøo hoài khí-dieãm hoï Hoà ñang maïnh, maø caû trieàu ñeàu a-phuï moät huøa, nhaän thaáy thoùi ñôøi xu vieâm phuï nhieät thaùi quaù, coù khi caû nhöõng ngöôøi coù hoïc-thöùc cuõng khoâng bieát leã-nghóa lieâm-sæ laø gì, môùi ñoäng loøng trung-phaãn maø vieát ra truyeän naøy, noùi con chuoät ñöïc, töùc laø aùm-chæ nhöõng ñaûng Quí-Ly, noùi con chuoät baïch töùc aùm-chæ nhöõng baäc trung-thaàn luùc baáy giôø.
Song than oâi! ôû ñôøi ngöôøi chính vaãn coøn vaø keû taø khoâng bao giôø heát; heát boïn Hoà Quyù-Ly naøy ñeán boïn Quyù-Ly khaùc, cuoán truyeän trinh thöû naøy coù phaûi chæ vì ñôøi Traàn môùi xuaát-hieän ra ñôøi ñaâu. Ta coù theå nhaän ôû ñoaïn keát-luaän coù nhöõng caâu sau naøy :

Naøo ngôø vi-vaät chính-chuyeân,
Raèng cheâ, maø cuõng ñaùng khen leä gì.
Cuõng hay trinh-tieát giöõ nghì,
Vaät coøn döôøng aáy huoáng chi laø ngöôøi.
Ai hay ñen baïc bieán rôøi,
Daãu ngöôøi chaúng bieát nhöng trôøi ñaõ hay.
Nhöõng ngöôøi maët daïn maøy daøy,
So xem aét cuõng chaúng taøy muoâng kia.

Neáu ngaãm-nghó cho kyõ, thì ta neân lieät cuoán vaên naøy vaøo taäp vaên nguï-ngoân, vaø neân coâng-nhaän cuoán vaên naøy raát coù giaù-trò caû veà vaên-chöông vaø veà luaân-lyù vaäy. Sau khi ñoïc ñi ñoïc laïi nhieàu laàn, toâi xin laïm ñeà vaøo cuoán truyeän Trinh thöû maáy caâu ñeå giaûi theâm caùi thaâm-yù cuûa taùc-giaû:

Khen thay chuoät baïch chính-chuyeân,
Ngaùn thay ñen traéng ñaûo-ñieân troø ñôøi,
Gaëp côn daâu beå ñoåi dôøi,
Ñaõ thieâng hôn vaät laø ngöôøi tính sao ?
Ngaãm xem ñaát thaáp trôøi cao,
Theá naøo laø troïc, theá naøo laø thanh ?
Quyeån vaøng dôõ tröôùc ñeøn xanh,
Löu phöông, löu xuù raønh raønh coøn ghi.

Theá môùi bieát

Thoùi taø-phong tan choùng,
Muøi chính-khí thôm laâu,
Ngöôøi maãn theá ñoäng loøng ñau-xoùt
Vaên nguï-ngoân giaõi yù cao saâu.

Traùch ai haéc baïch thay loøng, vì naám lôïi, moà danh maø laån quaát;
Ñeå khaùch thanh-cao ngöùa maét, nghó tình ñôøi, thoùi tuïc laïi aâu-saàu.
Ngaùn thay chieác maët phong traàn, soùng vuøi-daäp cuõng thöøa moät kieáp;
Kheùo bôõn-côït caùi moàm nguyeät ñaùn, lôøi mæa-mai ñeå laïi ngaøn thaâu.

Buøi Öu Thieân

|