Troâng gioøng soâng Vò
(Vaên-chöông vaø thaân-theá Traàn-Teá-Xöông)

IX- Vaên-chöông Tuù Xöông

Tröôùc moät caûnh ngoä khoå naõo thöông taâm, ngöôøi ta coù ba cöû-chæ khaùc nhau :
1/- Moät laø phaùt töùc noåi ñieân, muoán laáy caùi söùc lau-saäy cuûa mình maø ñaùnh ñoå caùnh ngoä, duø ñaõ bieát söùc mình chaúng laøm gì noù ñöôïc;
2/- Hai laø ñaønh boù tay chòu thua, maø keâu-gaøo han khoùc, nhö ñeå caàu cöùu moät maõnh löïc uy-linh gì khoâng bao giôø ñeán;
3/- Ba laø hieåu thaáu taát caû caùi hö voâ cuûa taøi löïc mình, cuûa söï khoùc loùc than van, nhìn caûnh-ngoä baèng con maét nhaãn naïi, khaéc-kyû, hoaëc hôn nöõa, chæ laø ngöôøi duøng moät gioïng cöôøi ñeå cheá nhaïo caûnh-ngoä maø chôi.
Ngöôøi ta ñoïc vaên Tuù Xöông, thaáy oâng chuyeân duøng moät gioïng khoâi-haøi traøo-phuùng, coù theå töôûng laàm oâng laø moät ngöôøi sung-söôùng phong-löu. Nhöng söï thöïc thì oâng chæ laø ngöôøi ñöùng vaøo "caùi ca" thöù ba ñaõ keå treân maø thoâi vaäy.
OÂng Tuù Xöông suoát ñôøi lao-ñao laän-ñaän, buoàn-raàu vì thaân-phaän voâ duyeân, ñau-ñôùn vì nhaân-tình baïc-beõo. Xem nhö

Laïi vôùi
Caùi khoå taâm cuûa oâng eâ-cheà nhö theá thì nhöõng caâu haøi-höôùc, nhöõng gioïng phong-löu ñaõ chieám phaàn quan-troïng nhaát trong vaên-nghieäp cuûa oâng, chaúng qua laø nhöõng tieáng cöôøi gaèn, "cöôøi ra nöôùc maét", ñeå che laáp caùi "khoùc sôï theâm hoå ngöôi" ñoù maø thoâi!
Nhöõng quang-caûnh ruoäng daâu beå bieác, vaät ñoåi sao dôøi thöôøng khieán cho ngöôøi coù taâm-huyeát, cho keû öu thôøi hay lo-phieàn buoàn-böïc, maëc daàu nhöõng quang-caûnh aáy khoâng coù moät tí aûnh-höôûng naøo ñoái vôùi mình, maëc daàu ñoù chæ laø nhöõng ñieàu troâng maø thoâi
Nhaân thuôû aáy, moät khuùc cuûa con soâng Nam-ñònh, vì coù ñaát boài, hoa caën daàn, gaëp luùc thaønh-phoá ñang môû-mang, nhaø nöôùc cho ñoå caùt döïng nhaø cöûa leân ôû ngay choã xöa kia laø beán ñoø ngang. Chæ coù töøng aáy vieäc maø ñuû laøm cho nhaø thô ngaäm-nguøi than-thôû, tieác moái söï-theá ñaõ qua! Boán caâu thô sau ñaây roõ laø moät tieáng keâu thoáng-thieát!:
Baïn ñoïc xem qua nhöõng baøi thô cheùp treân cuõng ñuû thaáy raèng thô Tuù Xöông nheï-nhaøng löu-loaùt, ngaâm leân coù moät nhaïc-ñieäu eâm-aùi du-döông. Thô Tuù Xöông khoâng coù veû ñaøi-caùc nhö thô cuûa baø Huyeän Thanh-quan, veû huøng traùng nhö thô Nguyeãn Coâng Tröù, khoâng goø-gaãm nhö cuûa Leâ Thaùnh-Toâng, hay yeâu quaùi nhö cuûa Hoà xuaân Höông. Nhöng caùi maø Tuù Xöông coù, maø ít ai coù, laø caùi bình-dò, caùi töï-nhieân. Trong thô oâng, khoâng bao giôø oâng ñeå cho ngöôøi ta thaáy söï duïng coâng cuûa oâng, maëc ñaàu nhieàu choã ta bieát raèng khoâng duïng coâng thì khoâng bao giôø neân ñöôïc theá; caùi taøi laø ôû choã kín-ñaùo aáy. Thô Vò-xuyeân laø moät loái thô caåu-thaû, hay noùi cho ñuùng laø coù caùi daùng-daáp caåu-thaû.
Thô Vò-xuyeân laø moät loái thô caåu-thaû. Lôøi noùi aáy khoâng phaûi laø moät lôøi chæ-trích coù theå di-haïi ñeán danh-tieáng oâng, maø chính laø moät lôøi khen. Trong vaên-giôùi Vieät-nam, phi moät ngöôøi coù bieät taøi, Tam-nguyeân Yeân Ñoå, toâi chaéc khoâng coøn ai coù loái vaên caåu thaû thaàn tình aáy. Ñoái vôùi Traàn teá Xöông, cuõng nhö Nguyeãn Khuyeán, tö-töôûng trong oùc ra theá naøo ñöôïc duøng ngay theá aáy, lanh-leï, töôi-taén, khoâng trau-chuoát, khoâng goït-ñeõo : khoâng duïng coâng. Hôi vaên ñi ra nhö moät luoàng nöôùc chaûy xuoâi gioøng, eâm, khoûe, mau. Ta thöû nhaém maét laáy ñaïi moät baøi, baøi "Göûi oâng AÁm Ñieàn" chaúng haïn :
Thaät laø töï-nhieân, töôi vaø kheùo. Baøi "laáy leõ" sau naøy cuõng vaäy, maø ôû ñaây, ta laïi caøng ñöôïc thöôûng-thöùc loái traøo-phuùng thaâm-traàm kín-ñaùo, noù laø caùi bieät-taøi cuûa oâng Tuù Vò-xuyeân :
Caùch ñaët caâu xuoâi, eâm nhö vaäy, maø caùc veá ñoái laïi chænh, raát chænh, ñoù laø choã xuaát chuùng cuûa nhaø thi-só Nam-thaønh. Xem nhö baøi "coâ Taây ñi tu"
Ta thaáy hôi vaên löu-loaùt, ñi luoân moät giaây töø ñaàu ñeán cuoái, nhö keå chuyeän, nhö vaên xuoâi! Ñeán hai caâu 5,6, thì thaät laø taøi-tình. Noùi theo caùch Taây, oâng Tuù Xöông duøng chöõ cuõng nhö anh phöôøng-xieác vöùt-ba-quaû duøng nhö quaû cuûa mình.
Luoân trong moät hôi, thaûnh-thôi, töï-nhieân, nhö voâ tình maø noùi, oâng ñaõ kheùo duøng chöõ Kinh, Keä, Saéc, Khoâng cuûa nhaø Phaät ñeå choïi nhau.
Giaù-trò baøi sau naøy cuõng khoâng keùm gì baøi "coâ Taây ñi tu " ôû treân. Nhaân caùi tình hình quan-töôùc ôû ta, oâng Tuù Vò-xuyeân göûi moät baøi thi khuyeân bôõn moät oâng baïn xuaát thaân phoù-baûng, huaán-ñaïo ôû moät huyeän nhoû, neân boû giaùo-giôùi maø vaän-ñoäng ra haønh chính! Lôøi leõ traøo-höôùc ñuû chöùng-toû caùc caùch teä-laïm cuûa quan-tröôøng noù nhö ñaõ thaønh nhöõng leä aùn, nhöõng phong-tuïc aên saâu vaøo cuoäc sinh-hoaït cuûa moät daân-toäc, ai ai naáy phaûi laáy laøm thöôøng :
Hay nhaát laø choã thi-nhaân ñaõ tìm ra hai tieáng tónh-töï "nhò" vaø "noàng" ñoái choïi vôùi nhau, maø chính hai tieáng aáy laïi laø hai teân ñòa-dö, ñeå chæ nuùi Nuøng, soâng Nhò, maø thöôøng caùc baäc thi-haøo naêng duøng ñeå ñoái vôùi nhau, töùc laø oâng Tuù Xöông ñaõ ñoái caû chöõ laãn nghóa, caû tieáng vaø caû yù!
Cuõng nhö trong baøi "oâng Coø" trong aáy chaâm-chích caùc oâng Caåm quaù nghieâm-khaéc vaø nhöõng luaät vi-caûnh cuûa thaønh-phoá :
Môùi ñoïc qua moät daïo, thaáy caâu naøo nghóa xuoâi caâu naáy, khoâng coù chöõ gì laét-leùo, ta coù theå boû qua khoâng caàn nghó-ngôïi gì caû. Ta coù ngôø ñaâu hai chöõ "troáng tung" duøng ñeå chæ söï hö-hoûng ñoå naùt cuûa maùi nhaø tranh, laïi choïi vôùi hai chöõ "chuoâng ñaùnh" chæ luaät thaønh-phoá, taùm giôø toái, nghe hieäu chuoâng laø khoâng ai ñöôïc ra ñöôøng choïi xang-xaùc nhö hai löôõi göôm cuûa nhöõng tay thaày voõ. Thaät laø kín-ñaùo. Thaät laø ñoät-nhieân.Thaät laø thaàn-dieäu.
Trong vaên-nghieäp Tuù Xöông veà caùch ñoái mau maø chænh thì ta thaáy nhaûn-nhaûn nhöõng caâu thaàn-tình khoâng keùm gì maáy caâu treân :
Theá maø chöa thaàn-tình baèng hai caâu sau naøy, trong baøi phuù : "Thaày Ñoà" :
Nhaø thi-só ñaõ kheùo tìm ra boán chöõ "khoá ñoû khoá xanh" laïi taû ñöôïc caùi tình-traïng cuûa nöôùc ta veà phöông dieän quaân bò. Töôûng laø voõ gioûi ñeå ra laøm nguyeân-soaùi, thoáng-cheá, binh-boä, toång-tröôûng, ñeå tröù-taùc nhöõng boä quaân-phaùp, binh-thö, ai ngôø gioûi cho laém cuõng chæ ñeå sung vaøo nhöõng ngaïch lính khoá xanh, khoá ñoû! Thaät töï-nhieân, chaâm-phuùng, vaø nhaát laø xaùc ñaùng, hôïp vôùi söï thöïc! Caùi hay khoâng theå naøo taû heát!
Veà loái thô luïc-baùt, loái haùt aû-ñaøo, caâu vaên naøo cuõng löu loaùt, eâm-ñeàm, tieâu-tao. Ta haõy nghe baøi haùt sau naøy :
Hôi vaên nheï-nhaøng khoeû-khoaén, cuõng gioáng nhö baøi haùt "chuù Maùn" :
Maùn ñaây khoâng phaûi chæ ngöôøi Maùn, ngöôøi Möôøng. AÁy laø teân moät anh ñaõ töøng soáng ôû Nam-ñònh, ñoàng thôøi vôùi Tuù Xöông, hình nhö laøm ngheà haï heo, hoaïn heo gì ñaáy thì phaûi. Maùn coù tính khôø daïi, thaät-thaø, töï-nhieân, vui-veû, vaø thuoäc veà haïng ngöôøi "voâ söï" nhö ta thöôøng gaëp ôû caáp haï löu, trieát-lyù maø khoâng töï bieát, vaø ñaïo-ñöùc moät caùch voâ tình.

X- Moät nhaø traøo-phuùng

Nhöng maø caùi öu-ñieåm cuûa Tuù Xöông chính laø ôû nôi trí maãn-tieäp, taøi traøo-phuùng cuûa oâng nhö trong taäp naøy ñaõ nhieàu laàn nhaéc ñeán.
Chuùng ta coù theå noùi raèng do tính öa traøo-phuùng cuûa moät daân-toäc maø bieát caùi trình-ñoä vaên-minh cuûa daân-toäc aáy. Hay noùi caùch khaùc, moät nöôùc caøng coù ngöôøi baûo lôøi toâi noùi laø quaù ñaùng, toâi xin hoï ñôïi ñeán khi trong nöôùc ñeàu bieát traøo-phuùng, hay ít ra ñeàu coù theå laõnh-hoäi heát thaûy nhöõng caâu noùi, nhöõng böùc tranh traøo phuùng, khi aáy haõy neân traùch cuøng khoâng.
Phaàn ñoâng ngöôøi Vieät-nam chöa bieát yeâu, bieát chuoäng loái haøi-höôùc maø hoï cho laø traùi vôùi tính caùch ngöôøi lôùn. Chaúng qua laø khoái oùc hoï chöa môû môû mang ñeå laõnh-ngoä noåi caùi thaâm-thuùy, caùi thöôùt-tha cuûa moät lôøi noùi khoâi-haøi. Chæ coù nhöõng teân pha troø treân saân-khaáu tuoàng coå, noùi leân nhöõng caâu khoâng nghóa hay dieãn laïi nhöõng lôùp boâng-lôn rôûm maø cha anh chuùng noù ñaõ dieãn töø moät theá kyû nay vaø ngöôøi nghe cuõng ñaõ nghe töø nhoû ñeán lôùn; chæ nhöõng teân haùt boäi saém vai quaân canh, giaû say röôïu vaø giaû ñi tieåu tieän ngay treân ñaàu baïn, hay nhöõng thaèng heà ñoùng troø trìa hoûi vôï naèm nôi ñeû ñöôïc maáy con; chæ coù nhöõng caùi voâ yù-thöùc aáy, hoï môùi khoâng cho laø treû con, vaø môùi laøm cho hoï cöôøi vôõ buïng! Hoï chaúng qua laïi nhö con eách trong nguï-ngoân bao giôø chöa ra khoûi gieáng, thì coøn töôûng trôøi baèng ñóa, vaø vaãn vui loøng chòu nhö vaäy. Baây giôø ta khoâng coøn laï gì maø thaáy taøi oâng Tuù Xöông khoâng ñöôïc maáy ai thöôûng-thöùc.
Nhöõng naêm-möôi-naêm veà tröôùc, chuùng ta ñaõ coù moät nhaø thi-só traøo-phuùng thaâm-thuùy nhö Tuù Xöông, thaät laø moät vieäc vinh-döï haïnh-phuùc cho quoác-vaên. Theá maø luùc baáy giôø chaúng ai bieát theo göông noái goùt, ñeå môû-mang oùc thoâng-minh, trí maãn-tueä, maø söï ích-lôïi laø laøm cho daân-trí theâm vui-töôi, theâm lanh-leï, theâm yeâu ñôøi, yeâu söï soáng, theâm deã haáp-thuï vaên-minh ôû ngoaøi : theâm mau tieán-hoùa!
Nhöõng caâu chuyeän coûn-con ñaõ xaûy ra trong ñôøi Tuù Xöông do taøi haøi-höôùc cuûa oâng, nhöõng caâu öùng-ñoái thaàn-tình trong thôøi giao-du raát roäng cuûa oâng, chaéc haún laø nhieàu laém, maø moät phaàn ñaõ bò ngöôøi ta khoâng hieåu, neân khoâng truyeàn tuïng ñöôïc; coøn moät phaàn laïi bò hoï boû qua, khoâng ñeå yù, vì hoï khoâng yeâu-chuoäng traøo-phuùng khoâi-haøi! Ngaøy xöa, quaân Moïi ôû Nam Phi-chaâu, tình-côø naém ñöôïc moät vieân ngoïc-thaïch trong tay, lieàn vöùt phaêng giöõa sa-maïc maø ñi!
Hoïa chaêng trong aùng thi-vaên coøn soùt laïi moät ñoâi baøi ñeå chöùng-toû caùi söï-nghieäp maø vì ngu-daïi nhö luõ moïi Nam phi kia chuùng ta ñaõ laøm laøm mai-moät ñi nhieàu. Ñoïc nhöõng baøi aáy, ta coù theå töôûng-töôïng ra nhöõng caûnh, nhöõng "xen" raát linh-hoaït, raát hoaøn-toaøn veà caùc ngoùn chôi khaêm, veà taøi maãn-tueä cuûa nhaø thi-só Nam-thaønh.
Moät oâng huaán-ñaïo ôû Myõ-Loäc (Nam-ñònh) cuøng leân Haø-noäi chôi vôùi hai oâng baïn ñeàu laø khoa-giaùp xuaát-thaân, ruû nhau chuïp moät böùc aûnh ñeå laøm kyû nieäm. Veà Nam, caùc oâng tìm Vò-xuyeân, keùo nhau ra quaùn ñaùnh cheùn vaø coát ñeå caäy nhaø thi-haøo ñeà cho moät baøi vaøo aûnh. Caïn cheùn ñaàu, oâng huaán Myõ-loäc môû khaên vaûi ñieàu laáy ra taám hình maø oâng ñaõ kính caån vaø kyõ-löôõng goùi vaøo nhö aûnh cuûa baø Cöûu-thieân huyeàn-nöõ hay cuûa ba oâng töôùng taøu : Quan coâng, Quan Bình vaø Chaâu Xöông. Vò-xuyeân nhìn thaáy ba baïn khaên aùo chænh-teà, beä-veä ngoài ngang nhau, ngöôøi naøo cuõng löng thaúng, ngöïc phoàng ñuû caû hai tay, möôøi ngoùn, troâng raát chaêm-chæ nghieâm-trang. Boãng oâng nheách moät nuï cöôøi. Ba oâng ñoà baáy giôø môùi giaät mình. Khoâng noùi ra, ai naáy ñeàu hieåu laø mình vöøa laøm moät chuyeän hôù! Caäy Tuù Xöông ñeà aûnh, chæ toå laøm caùi ñích cho oâng baén nhöõng muõi teân ñoäc kia. Ba oâng muoán ruùt lui, nhöng ñaõ chaäm quaù roài. Lanh nhö con hoå voà moài oâng Tuø ñaõ caàm buùt vaïch ngay sau löng boán haøng chöõ noâm. Ba oâng baïn chaâu ñaàu laïi, lo-laéng maø toïc-maïch, ñoïc leân nhö theá naøy :
Tuù xöông thöôøng hay lieàu-lónh; khoâng tieàn maø vaãn veà chôi xoùm aû ñaøo. Ngöôøi ta troïng ñaõi oâng, vì oâng laø moät nhaø thi-só tao-nhaõ, aên noùi vui veû, laïi hay cho chò em nhieàu baøi haùt yù-vò thaâm-traàm. Nhöng maø haùt chòu maõi thì cuõng baát tieän cho chò em, vì baø chuû; baø chuû haún khoâng öa laém. Moái tình cuûa khaùch giang hoà coù chaêng chæ ñoái vôùi baïn hoàng nhan, thöøa ñaâu ñeán baø chuû, ñeå baét baø chòu nhöõng thieät thoøi aáy, tình laø caùi moài ñeå caâu moät thöù khaùc, keâu hôn, naëng hôn kia : tieàn. Cho neân ngöôøi ta ñaõ queát-ñònh phaûi ñeán löôït oâng Tuù chòu thieät moät böõa. Böõa aáy laø böõa oâng maát caùi oâ taây :
Hay nhaát laø söï oâng ñaõ hieåu vì sao oâ maát, vaø ai laáy maát oâ. Nhöõng cöû chæ khaû nghi cuûa ngöôøi baïn moät ñeâm :
Vôùi laïi :
Ñuû chöùng cho oâng roõ. Nhöng nhaø thi-só khoâng caàn ñeå yù ñeán chuyeän nhoû-nhaët aáy ; thöông-tieác, töùc-giaän, sôï baø Tuù hay chaêng ? Naøo ai bieát! Nhaø thi-só chæ than moät caâu, noù tình-töù bieát bao ? yù-vò bieát bao ?
Thaät laø cöùu ñöôïc caû só-dieän, maø toû ra moät ngöôøi si, ngoaøi chöõ tình, khoâng theøm keå moät vaät gì, duø laø moät caùi oâ taây cuõng vaäy!
Laàn khaùc, ñeå cheá-dieãu oâng Ñoác-hoïc trong tænh, chính oâng Ñoác coù nhöõng veát lang ôû coå ñaõ ñöôïc noùi ñeán ôû moät trang treân, thi-nhaân chæ lô-löûng taëng cho moät baøi thaát-ngoân töù-tuyeät, vaên-khí khoan-hoøa, tö-töôûng tao-nhaõ, maø nghieäm ra thaät "ñau quaù ñoøn thuø, raùt hôn löûa boûng" nöõa :
Laïi xem baøi sau naøy laøm taëng moät oâng phoøng-thaønh teân Phaùo, oâng Phoøng "Thaønh ñen kòt" aáy, môùi bieát raèng veà nhöõng moùn tieåu-xaûo, oâng Tuù xöông chaúng thieáu moùn naøo :
Ai thaïo côø tam cuùc, ñoïc leân ñuû hieåu oâng noùi caùi gì roài! Thaät laø moät baøi ñoá ngoä-nghónh maø oâng Thaønh Phaùo giaù coù xem ñeán, taát phaûi phuïc laên caùi trí xaûo-quyeät cuûa vò thi-só Nam-thaønh.
Tam-nguyeân Yeân Ñoå laø baäc cöï-phaùch trong laøng thô thuûa baáy giôø, ñoïc ñeán baøi naøy cuõng phaûi thaùn-phuïc laéc ñaàu maø than raèng :
"Vò-xuyeân thaät coù thi-taøi quaùn thieân-haï, tieác vì khoâng coù phaän maø thoâi!"
 Laïi xem nhö hai caâu roát cuûa baøi "oâng coø" ñaõ cheùp ôû muïc treân, thaät laø chaâm-phuùng moät caùch cay nghieät ñoäc-ñòa coù theå laøm cheát ñieáng ngöôøi ñi :
Hoaëc hai caâu roát cuûa baøi "göûi oâng AÁm Ñieàn" sau khi ñaõ heát söùc ca tuïng caûnh-ngoä phong-löu cuûa baïn, naøo laø :
Cuøng laø :
Maø oâng laïi coøn haï moät caâu aùc haïi nhö theá naøy, noù caøng coù theâm veû töï-nhieân bao nhieâu, caøng thaønh-thaät, moäc-maïc bao nhieâu, laïi caøng cay-chua thaám-thía baáy nhieâu :
Vò-xuyeân coøn coù taøi haï nhöõng caâu thô khoâng tuïc moät tí naøo ñeå dieãn nhöõng yù-nhó heát söùc tuïc.Thí-duï nhö baøi cheá caäu coâng-töû kia ôû Nam-thaønh, ñoàng thôøi vôùi oâng, maëc daàu cha ñaõ qua ñôøi roài, maø caäu vaãn cöù leân maët, thöôøng thöôøng ñi ñaâu cuõng coù traùp, ñieáu, lính haàu veânh-vang töï-ñaéc. Coù baø meï caäu hay ñi leã-baùi ôû chuøa Phuø-löông maø laïi dan-díu tö-tình cuøng chuù tieåu chuøa aáy. Gheùt maët, Vò-xuyeân laøm hai caâu thô cheá caäu AÁm kieâu-caêng noï :
Thaät laø kín-ñaùo maø maïnh-meõ, tao-nhaõ maø cay-ñoäc gôùm-gheâ! Ngöôøi ta khoâng theå thaàn-tình hôn nöõa!
Ngoùt nöûa theá-kyû sau, chuùng ta hoïa chaêng môùi coù moät ngöôøi, moät thoâi, theo ñoøi "tröôøng traøo-phuùng" cuûa Traàn teá Xöông ñaõ thieát laäp ra : toâi muoán noùi ñeán taùc-giaû cuoán Gioøng Nöôùc Ngöôïc, Tuù Môõ! Theá laø chöa keå raèng chuùng ta ngaøy nay ñöôïc bao nhieâu khoa hoïc aâu-taây môû-mang trí-naõo, caùch laäp ngoân theo phöông-phaùp luaän-lyù khoân-kheùo ra theá naøo, nhöõng tö-töôûng môùi meû sinh theo luoàng soùng vaên-minh môùi, roäng-raõi, cao-xaõ, thaâm-thuùy, phöùc-taïp ñeán theá naøo ? Xem theá, ta phaûi phuïc taøi oâng Vò-xuyeân, moät ngöôøi soáng ôû theá-kyû tröôùc!

XI- Loái thô khaåu-khí

Caùc nhaø vaên-haøo ta xöa nay hay baét chöôùc nhau laøm moät theå thô goïi laø thô khaåu-khí, nghóa laø trong aáy hôi vaên, lôøi noùi toû raèng taùc-giaû coù khí-töôïng lôùn-lao. Ñeán phaûi vònh moät vaät gì, duø laø vaät ñeâ-tieän toài taøn, hoï coá tìm ra nhöõng caâu boùng-baûy cao-xa, laøm theá naøo cho vaät aáy hoùa ra uy-linh cao-quí. Nhaân theá boïn vaên-nhaân xöa coù caùch pheâ bình raát haøm-hoà,voâ-lyù : chæ nghe gioïng vaên, hoï töï-phuï ñoaùn bieát töông-lai soá-meänh ngöôøi laøm ra vaên. Ngöôøi ta ñaõ bieát Cao baù Quaùt bò cheùm cheát. Theá laø nhöõng vieäc oâng ta laøm khi coøn hoïc-troø, hay khi ñaõ laøm quan ôû Trieàu-ñình Hueá, nhaát nhaát ñeàu bò hoï daán cho caùi khaåu-khí laøm giaëc. Sau khi oâng vaø Cao baù Ñaït chia nhau ñoã ñaàu vaø thöù nhì khoa thi Höông naêm 1831, vua Minh-meänh ra moät caâu ñoái :

OÂng Quaùt öùng khaåu ñoái :
"Caùc quan trong trieàu ñeàu baèng vaøo caùi khaåu-khí ôû treân maø ñoaùn tröôùc raèng sau naøy oâng seõ laø moät tay ñaùo ñeå". Hay ít ra, oâng Nguyeãn töôøng Phöôïng khaûo-cöùu thaáy vaäy, roài dieãn-thuyeát ôû Haø-noäi, oâng noùi laïi nhö vaäy. Phaàn toâi trong veá ñoái aáy, toâi khoâng thaáy choã naøo laø coù khaåu-khí toû ra "moät tay ñaùo ñeå" caû. traùi laïi, toâi töôûng raèng ñoù laø moät lôøi nònh raát khoân-kheùo, raát thaàn tình, raát "maãn tieäp", toû yù muoán laøm ñeïp loøng vua, khaùc naøo nhöõng caâu nònh hoùt cuûa nhöõng caän-thaàn trieàu vua Louis XIV. Baèng-chöùng ôû choã oâng Quaùt söûa caâu ñoái ôû ñieän Thaùi-hoøa :
Maø oâng ñoåi laøm
Thì oâng roõ laø moät ngöôøi heát söùc giöõ gìn thöôïng-haï toân-ti, yeâu traät-töï, kính troïng leà cuõ loái xöa, nhaát thieát trung thaønh vôùi chính-theå quaân-chuû, ñaâu laø khaåu-khí cuûa moät keû phaûn-nghòch Trieàu-ñình ? Caäp-kyø oâng daáy loaïn bò baét, nhoát trong cuõi, oâng coù ngaâm hai caâu
Hai caâu aáy, toâi ñoá ai daùm khen laø coù khaåu-khí ñeá-vöông, tuy ai cuõng ñaõ thaáy roõ-raøng nhöõng "Ñeá" cuøng "Vöông" caû ñaáy? Vì sao? Laø vì ai cuõng bieát raèng chæ maáy phuùt sau laø oâng ta ñaõ bò "moät laùt göôm ñöa boû meï ñôøi "!
 Laïi nhö hai caâu ngöôøi ta baûo cuûa Lyù coâng Uaån ñaõ öùng khaåu, khi coøn nhoû, bò thaày hoïc troùi co chön suoát ñeâm, ñeå phaït toäi löôøi
ÔÛ ñaây, ngöôøi ta laïi quaû quyeát laø gioïng vaên coù khí töôïng Ñeá-vöông! Keå cuõng khoâng laï, vì ngöôøi ta bieát nhaø Lyù ñaõ leân ngoâi Nam-ñeá. Neáu Lyù coâng Uaån chæ laø moät anh saõi noái nghieäp thaày Vaïn Haïnh, haún khoâng ai ñeám-xæa ñeán laøm chi, hoaëc khoâng bao giôø coù caâu aáy nöõa. Nhöng ôû choã naøo ? Sôn-haø xaõ-taéc laø caùi gì ôû ñaáy maø sôï duoãi chön ñoå xieâu ñi ? ÔÛ trong moät phoøng hoïc, baát quaù chieác gheá, boä ngöïa caùi yeân, maáy choàng saùch laø cuøng. Hoaëc nöõa, noùi cho heát lyù, giaû söû troø Uaån löôøi kia bò buoäc gaàn moät non-boä, coù ñuû nuùi, ñuû soâng, nhö nhöõng vaät aáy sao daùm goïi laø xaõ-taéc ? Neáu cöù theá maø goïi laø khaåu-khí, thì anh hay toâi ñeàu coù theå noùi nghìn vaïn caùi khaåu-khí hôn.
Treân kia laø chuyeän khaåu-khí ñeá-vöông. Baây giôø laïi coù thöù khaåu-khí khieâm-toán thöïc-thaø hôn : ngöôøi laøm thô chæ mong giaät laáy caùi baèng Höông-coáng (cöû-nhaân) coûn-con, laøm moät vieân quan nho-nhoû, roài daàn daàn, nhôø thôøi gian, nhôø vaän ñoû, leân ñeán chöùc troïng quyeàn cao. Vònh baøi thô "meøo baét chuoät" anh ta noùi:
Nhöng chín möôi phaàn traêm baøi thô khaåu-khí ñeàu thoå-loä ra gioïng moät baäc trung-thaàn, suoát ñôøi chæ mong ñem taøi thao-löôïc baùo ñeàn ôn vua nôï nöôùc, vaø moät con choù ñaù, thi-nhaân cuõng coá sao cho ra khí-töôïng moät oâng quan doác loøng thôø chuùa! ta xem ñaây :
Caùc baïn coù bieát vì sao maø nhö vaäy khoâng? Nhöõng baøi thô aáy ñích laø cuûa maáy anh ñoà kieát-xaùc, rieâng mình ñaõ khoâng coù tö-töôûng töï-do, cao-thöôïng, laïi soáng vaøo moät thôøi-ñaïi quaân-chuû chuyeân-cheá, phi caùch xu-nònh chính-phuû ñöông thôøi, thì khoù mong chen chön vaøo tröôøng danh-lôïi. Maø caùi nguyeän-voïng duy-nhaát cuûa keû nho-só laø moät oâng quan. Cho neân, tröôùc khi laøm ñöôïc, hoï ñua nhau laøm thô khaåu-khí, ñeå coù dòp traûi maät phôi gan cho ngöôøi ta bieát, ñeå rao to caû boán phöông trôøi laø mình moät loøng trung-thaønh, bình-sinh quyeát chí giuùp nöôùc phoø vua.
Söï nònh hoùt voâ côù aáy ñaõ thaønh moät caùi leä, moät caùi phong-tuïc. Trong khoa-cöû, nhö veà moùn vaên-saùch chaúng haïn, baát-luaän ñaàu ñeà ra theá naøo, cho daãu tröôùc muoán noùi trôøi ñaát gì gì, vaên baøi cuûa hoïc troø sau heát phaûi keát-luaän baèng lôøi khen-ngôïi nhöõng trieàu vua hieän-taïi, maø bao giôø cuõng phaûi cho laø thònh-trò thaùi-bình. Cuõng nhö caùc veø, caùc truyeän, ñoaïn ñaàu phaûi ñeå daønh cho vieäc taùn-tuïng nhaø vua.
Toâi laïi nhôù ñeán loái haùt tuoàng coå cuûa ta, trong aáy caùc taøi-töû, moãi khi ôû giöõa saân-khaáu, haùt ñeán chöõ gì hình-daùng veà vua chuùa, thì phaûi chaáp hai tay ñöa leân ngang maøy, toû yù suøng-thöôïng, kính-caån, thaäm chí noùi ñeán nhöõng chöõ Hoaøng-gia, Traøo-ca, Nhaø vaøng, Beä ngoïc v.v... hoï ñeàu phaûi chaép tay ñöa leân caû.
Nay haõy nhaéc laïi maáy nhaø thi-só coù tieáng xöa kia : nhö Leâ Thaùnh-toâng chaúng haïn. OÂng naøy ñaõ noåi tieáng thô hay vì nhöõng khí-töôïng ñeá-vöông ñaøi-caùc. Nhöng tieáng aáy, toâi töôûng laø laïm-höôûng maø thoâi, vì caùc caùch khaåu-khí nhö treân ñaõ giaûi, ñaõ laø nhöõng ñieàu caàn phaûi vöùt boû ñi, thì coøn gì trong thi-vaên Hoàng-ñöùc nöõa ? Ta thöû laáy vaøi caâu trong baøi vònh "Boà nhìn". Sau khi môû ñaàu baèng moät gioïng dieäu vuõ giöông uy, moät caâu xöôùng cuûa anh töôùng phieân hay keùp nuùi trong tuoàng coå :
Taùc-giaû taû hình-dung, noùi roõ taøi tieãu-tröø muoâng chim, tính khinh-thò ngöôøi, goïi chaúng theøm thöa (goïi maø thöa ñöôïc, hoïa chaêng coù taùc giaû ñoäi noùn mang tôi, thaân haønh ra ñöùng laøm con boà-nhìn) roài taùc-giaû keát luaän moät caùch voâ yù-thöùc :
Thaät laø saùo! Saùo ñaëc! Toâi seõ noùi ra theá naøo ôû muïc sau. Coøn nhö taû moät thaèng aên-maøy maø noù thaønh ra moät nhaø trieäu-phuù, ngao-du khaép thieân-haï ñeå thöôûng ngoaïn phong caûnh ; ra moät ngöôøi, maø veà caûnh-ngoä, ai nghe cuõng chæ mong ñöôïc ñeán nhö theá laø cuøng, thì coøn chaân-lyù ôû ñaâu, nhaân-ñaïo ôû ñaâu nöõa ? Leâ Thaùnh-toâng haù laïi aùc-nghieät taøn-baïo ñeán theá ö ? Toâi khoâng quaù lôøi, ta xem ñaây :
Phong-löu taøi ñôûm nhö vaäy thì khoâng hieåu caùi anh daân nöôùc Teà trong saùch Maïnh-töû kia ñieân gì laïi khoâng chòu noùi thaät quaùch vôùi hai chò vôï raèng mình laøm ñöôïc ñeán aên maøy, chaúng oai hôn laø cöù haèng ngaøy xaùch bò ñi xin, toái veà noùi doái laø ñi thaêm oâng Coâng noï, aên ôû nhaø oâng Khanh kia cho heøn chöùc-phaän mình ñi ? Neáu ta ñem baøi thô aáy ñoïc cho boïn aên maøy nghe, phoûng nhö hieåu ñöôïc, hoï khoâng khoûi maéng cho. Hoï seõ gaân coå baûo :
- Noùi baäy! Naøy caùc oâng xem : da boïc xöông, suoát ñôøi khoâng aên ñöôïc moät böõa no, trôøi reùt laïnh ñöùt ruoät, naèm ôû ñaàu caàu xoù chôï, khoâng chieáu, khoâng chaên, khoâng aùo! Nam, baéc, ñoâng, taây phaûi ñi moøn chön moûi goái, chæ ñeå xin laáy mìeáng chaùo thöøa,, maûnh gieû raùch. Treû giaø trai gaùi coù kieâng, chæ vì hoï gôùm, hoï raãy-ruoäng, hoï coi chuùng toâi nhö nhöõng teân phong, teân huûi; hoï sôï thoái, sôï tanh. Hay laø hoï sôï troäm maát cuûa hoï ñi. Caùc oâng giaøu-sang ôû trong cöûa kín laàu cao, ñaõ heát thöùc chôi ñaâu maø ñem chuùng toâi ra nhaïo-baùng, laøm troø cöôøi ? Voâ nhaân-ñaïo! Voâ löông-taâm!
Neáu trong caû nöôùc, ai naáy ñeàu boû ñòa-vò mình ñeå giaønh cho kyø ñöôïc caùi ñòa-vò sang-trong, ñaùng ganh nhö ñòa-vò ngöôøi aên maøy maø LeâThaùnh-toâng ñaõ taû, thì khoâng bieát laø oâng seõ laø oâng vua gì trong caùi giang-sôn hieån-haùch cuûa vò anh-huøng ñaát Lam-sôn ñaõ ñeå laïi cho ?
Noùi toùm laïi, loái vaên khaåu-khí laø moät loái vaên giaû-doái, vaø ngöôøi laøm ra noù ñaõ lôïi-duïng moät ñôøi ngu-ñoän, khôø-khaïo, deã löôøng-gaït, ñeå loøe baèng nhöõng caùi traù-nguïy, ñeå ngöôøi ta phaûi kieâng-neå mình, kính-troïng mình khi nghó ñeán ñòa-vò, ñeán caûnh-ngoä boâng-loâng bòa-ñaët sau naøy cuûa mình! Loái vaên khaåu-khí che laáp söï thöïc, boâi loï chaân-lyù moät caùch xaác-xöôïc, taøn-baïo, caåu-haïnh. Traàn teá Xöông, moät nhaø thi-só töï-do, maø cuõng rôi vaøo caùi teä aáy. Tieác thay!

XII- Nhöõng veát baån treân böùc tô

Tuù Xöông, moät keû haøn-nho, suoát ñôøi ñau khoå, coù khi cuõng laáy gioïng ñaøi-caùc, khaåu-khí. Caùi aáy khoâng hay gì caû, nhaát laø khoâng hay cho danh tieáng, cho vinh-döï oâng. Trong baøi " gôûi cho baïn ôû tuø ", oâng ñaõ rôi vaøi loái taàm thöôøng, oâng ñaõ baét-chöôùc ngöôøi ta noùi khoaùc, oâng laøm maát caùi chaân-töôùng cuûa oâng, chaân-töôùng töï-do, cöôøng-tröïc :

Toâi muoán eùp-uoång töï baûo raèng baøi aáy chaúng qua ñeå dieãu moät ngöôøi baïn, vaø Tuù Xöông xöa nay vaãn coù tình khoâi-haøi, oâng muoán boâng-ñuøa vôùi baïn, mong giaûi khuaây noãi buoàn ngöôøi tuø trong khaùm, thì baøi aáy, neáu chaúng coù ích, cuõng khoâng ñeán noãi haïi.
Nhöng khoâng! Chuùng ta khoâng neân tha thöù nhöõng caùi saùo ñaëc, nhöõng ñieàu nhoû-nhen, ñeâ-heøn, tieåu-nhaân, nhaát laø khi noù saûn-xuaát do moät keû noåi tieáng tröôïng-phu ngang taøng. Thì coøn chaùn gì baèng nghe nhöõng yù-töôûng trong hai caâu :
Noù chöùa raët nhöõng yù-töôûng tröôûng-giaû, luôøi bieáng, ty tieän, nguyeän-voïng bình sinh cuûa ngöôøi heøn-nhaùt!
Laïi nhö :
Thì coù vinh quang gì söï quan treân bieát maët! Caùi taâm-ñòa aáy, ta phaûi ñaùnh ñoå ñeán cuøng. Coøn duøng maáy chöõ :
Toâi raát phieàn loøng maø thaáy nhöõng veát nhô-baån aáy trong söï-nghieäp hieån-haùch cuûa Traàn teá Xöông! Trong lòch-söû vaên-hoïc, ta khoâng caàn coù nhöõng hai Leâ Thaùnh-toâng, nhöõng thi-vaên khaåu-khí nhö taäp Hoàng-ñöùc, noù ñöông nhieân ñaõ baøy ra moät theå vaên ngoä-nhónh, ñaëc-bieät cho vaên-giôùi nöôùc nhaø, khoâng coù nöôùc naøo coù nöõa. Nhöng chöøng aáy vöøa ñuû, ñaõ ñuû laém.
Nhö treân kia ñaõ noùi, heã moät ngöôøi laøm maát baûn-töôùng maø rôi vaøo choã vi-tieän thöôøng tình thieân-haï, töùc laø ngöôøi aáy laøm maát luoân caùi chaân giaù-trò cuûa mình, vì bao giôø cuõng vaäy, caùi hay, caùi quí chæ vì hieám, vì khaùc taát caû moïi vaät, môùi laø hay laø quí.
Vònh baøi thô "taùt nöôùc", Traàn teá Xöông ñaõ ñeø deïp caùi chaân-töôùng ngang taøng cuûa oâng maø duøng moät ñieäu vaên ngaøn vaïn anh ñoà huû ñeàu duøng. Thoaït môùi vaøo ñaõ laø maáy caâu saùo :
Taû nhöõng caûnh khoâng nhaát-ñònh, trong nhöõng thôøi-kyø khoâng nhaát ñònh, ñöông ôû moät caûnh yeân-vui, maø phoùc ngay qua chuyeän gioâng-toá, saám-seùt, ñeå nhaûy veà moät choã maùt-meû eâm ñeàm :
roõ laø caùch ñoùng tieáng gheùp vaàn cho ñuû aâm-ñieäu, khoâng keå gì ñeán yù-nghóa, ñeán luaän-lyù. Hai caâu sau naøy môùi thaät laø saùo ñaëc :
Caû baøi, tröø caâu thöù baûy ra khoâng noùi gì ñeán vieäc taùt nöôùc, vaø ñeàu thích-hôïp cho taát caû caùc vieäc laøm ñeâm ngoaøi ñoàng-noäi nhö chaên traâu, soi eách, canh döa, chôm caù, vaân vaân...Caùi kheùo vaët trong baøi naøy, laø ôû nôi chöõ Nöôùc duøng hai nghóa, nghóa boùng vaø nghóa ñen : cuøng laø khaåu-khí ñaáy! Treân kia chuùng ta ñaõ thaáy caâu cuûa Leâ Thaùnh-toâng, trong baøi "boà nhìn" :
Neáu dö coâng tìm-toøi, ta seõ thaáy haøng vaïn caâu duøng chöõ Nöôùc moät caùch ñieám-ñaøng nhö theá.
Laïi coøn caâu chuyeän ñaõi tieäc cuûa oâng Ích Khieâm ai laïi khoâng nhôù. Hoài aáy quoác-söï roái tung, bieán ôû trong, loïan ôû ngoaøi, ngöôøi chí-só nhìn thôøi-cuoäc phaûi caêm-giaän ñau phieàn . Moät hoâm noï, oâng Ích Khieâm laøm tieäc ñaõi caû baù quan vaên voõ . Ñoà aên raát maën. Tieäc xong, ai naáy ñeàu goïi uoáng nöôùc. Nhöng ñôïi maõi cuõng khoâng coù. Thì ra oâng Khieâm ñaõ ra leänh caám doïn nöôùc, ñeå oâng coù côù maéng ngöôøi nhaø :
Chuùng ta vöøa thaáy moãi moät chöõ Nöôùc maø ngöôøi ta duøng traøn-ñìa nhö vaäy, thì phoûng caùch duøng coøn giaù-trò gì ? Baøi thô "taùt nöôùc" thaät khoâng xöùng ñaùng chuùt naøo vôùi thieân-taøi loâng-laãy cuûa nhaø thi-só Vò-xuyeân.

XIII- Moät caùi aùn naëng chöa töøng coù trong caùc hình-luaät

Toâi khoâng nhôù ñoïc ôû saùch naøo, hay nghe moät ngöôøi naøo keå laïi caùi caâu chuyeän hình-phaït döôùi aâm-ty, caâu chuyeän tuy khoâi haøi, huyeàn-hoaëc nhöng cuõng ñuû moâ-taû caùi thöïc-traïng moät caùch xaùc-ñaùng roõ-raøng. Caâu chuyeän aáy nhö heá naøy :
Anh chaøng noï luùc sinh thôøi phaïm nhieàu toäi aùc. Sau khi cheát, phaûi ra ñoái-naïi tröôùc Toaø-aùn Dieâm-vöông. Taäp hoà-sô naëng-neà, traàm-troïng laém. Cöa xöông, roùc thòt, nung loø löûa, thaû vaïc daàu, cho ñeán taát caû caùc thöù gia-hình gheâ-gôùm nhaát maø ta coù theå töôûng-töôïng, thaûy coøn nheï ñoái vôùi nhöõng toäi aùc anh ta ñaõ gaây neân . Baét anh ta phaûi cheát laïi moät laàn nöõa, chaúng hoùa ra laøm cho anh ta sung-söôùng ñi maát! Caùc oâng maët saét ñöông coøn bôùi oùc suy-nghó, thì coù moät oâng ñöùng daäy taâu raèng : Haï-thaàn coù caùch naøy môùi xöùng-ñaùng toäi-traïng cuûa bò caùo-nhaân: laø cho haén soáng laïi ,
Ñeán ñaây thì caû cöû-toïa, töø quan Chaùnh-aùn laø vua Dieâm-vöông, cho ñeán teân lính haàu laø thaèng Quæ-söù ñeàu cöôøi roä leân ñeå nhaïo-baùng oâng quan ñaõ tuyeân caùi aùn kyø-quaëc aáy. OÂng ta phaûi giaûng raèng treân nöôùc Vieät-nam, ñoã tuù-taøi vaãn chöa ñöôïc boå-duïng, maø danh-voïng moät oâng Tuù ñuû baét oâng ta khoâng ñöôïc laøm moät vieäc lao-ñoäng coûn-con naøo; theâm noãi ñoâng con thì taát caû nhaø phaûi oâm nhau nhòn ñoùi. Luùc baáy giôø ai naáy môùi hieåu roõ, ñaâm ra cöôøi ruõ-röôïi. Laàn naøy haún caùi cöôøi vui-söôùng taùn ñoàng .
Traàn teá Xöông cuõng laø moät oâng Tuù-taøi thaát-nghieäp, cuõng phaûi caùi naïn ñoâng con, suoát ñôøi chæ lao-ñao laän-ñaän, ñau-khoå nhö ñang chòu caùi hình-aùn vöøa keå ôû treân. Vaø toâi chaéc raèng caùc baïn cuõng nhö toâi, heã ñaõ bieát qua ñôøi oâng Vò-xuyeân, haún ñeàu coù caùi hoäi-yù baát kính aáy .
Laø moät nhaø nho-só, laáy bình-thöôøng maø noùi, caùi hy-voïng toái-cao, caùi hy-voïng duy nhaát laø söï thi ñoã laøm quan. Theá maø oâng Tuù Xöông, trong hôn hai möôi naêm trôøi, luoân taùm khoa, ñeàu hoûng caû, hoïa chaêng chæ ñöôïc moät caùi baèng Tuù-taøi nho-nhoû, noù caøng haïi oâng, ngaên-trôû oâng trong vieäc sinh-nhai lao-ñoäng. Haún coù ngöôøi cho theá laø heøn nhaùt, traùch oâng ñaõ mang taám thaân tu-mi nam-töû, chaúng nuoâi vôï con thì chôù, laïi coøn laøm con kyù-sinh-truøng, aên-chôi phaù-hoaïi. Toâi töôûng lôøi quôû-traùch aáy khí quaù ñaùng, vaø coù oan cho keû löu-laïc giang-hoà.
Sinh ra trong moät xaõ hoäi maø bao nhieâu coâng vieäc lao-ñoäng ñeàu veà phaàn ñaøn-baø vaø boïn ñaøn-oâng ngu loã, trong moät thôøi -ñaïi maø ngöôøi ta raát troïng, chæ troïng moät caùi nho hoïc, ai ñaõ lôõ laøm nho-sinh, töùc laø ñaõ nhaän ngaàm caùi ñòa-vò "aên laïi naèm"; khoâng ñöôïc kieám tieàn baèng caùch duøng quaûn buùt vaø hoïc-löïc cuûa mình. Söï ôû neå, thaønh-thöû ñaõ thaønh moät caùi vinh-döï. Ai ra laøm vieäc lao-ñoäng, töùc laø ñaõ nhaän laáy tieáng ñeâ nhuïc veà mình, ñaõ chòu ñoùn röôùc nhöõng söï khinh-deå vì ngu-xuaån, vì doát-naùt, vì u-meâ. Con nhaø nho khoâng ñöôïc naém caùi caøy, caùi cuoác. Dö-luaän ñoái vôùi hoï raát laø cay-nghieät, nghieâm-khaéc. Trong luùc ñòa-vò quan vaø daân phaân bieät nhau nhö trôøi vôùi vöïc, dö-luaän khoâng chòu ñeå cho moät ngöôøi hoâm qua coøn ñaåy con traâu ngoaøi ñoàng ruoäng, maø hoâm nay leân caàm caân phaùp-luaät, laøm chuùa teå cho haøng nghìn, vaïn, öùc ngöôøi. Caùi thôøi-kyø Y Doaõn, Ñieàn Ñang ñaõ xa laéc, xa lô,tòt muø trong lòch-söû.
Ra giöõ moät ñòa-vò danh-voïng, phaûi laø moät ngöôøi ñaõ saün coù danh voïng. Caùi tình theá aáy ñaõ baét buoäc boïn vaên-nhaân phaûi maëc aùo luïng-thuïng, ñeå buùi toùc, cho moùng tay ra daøi cuoán ñuoâi heo. Thaäm chí coù keû khoâng bieát laøm gì, phaûi töï troàng leân da gioáng beänh gheû, ñeå gaõi cho qua ngaøy thaùng. Caùc baïn cöôøi, vì caùc baïn khoâng ñoàng soáng moät thôøi-kyø vôùi hoï. Hoï ñaõ daønh caùi beänh maø chuùng ta cho laø gheâ tôûm aáy, laøm vaät sôû höõu, quí-baùu, toát ñeïp cuûa mình. Cho neân duø oâng Tuù Xöông coù lieàu chòu chön buøn tay laám maø laøm aên, tröôùc dö-luaän bao giôø cuõng chöïc saün ñeå mæa mai, daøy voø, vuøi laáp nhöõng ngöôøi khoán naïn; oâng cuõng chaúng coù gan naøo. Daãu cho oâng coù phaùt caùu töï baûo:
Chaúng qua laø trong luùc böïc chí maø noùi vaäy thoâi, chôù bieát khoå, nhaø thi-só cuõng ñaønh boù tay chòu khoå. Caûnh ngoä naøy cuõng gioáng nhö caûnh-ngoä cuûa nhieàu nhaø quí-phaùi Phaùp veà theá-kyû thöù XVII, XVIII. OÂm nhöõng böùc töôøng ñoå naùt cuûa caùi laâu ñaøi thieân-coå maø cha oâng ñeå laïi töø maáy möôi ñôøi vaø moät caùi danh nhaø to-taùt laãy-löøng, nhöõng ngöôøi khoán naïn aáy ñaønh nhòn ñoùi, chôø cheát, chôù khoâng theå ra giaønh vôùi daùm thöôøng daân nhöõng coâng vieäc baèng tay!

| |
Chuù thích: