Saùu hôi chuû khí chaúng dôøi,
Naêm naøo theo naáy, taïi trôøi ôû an.
485- Moãi naêm töø tieát Ñaïi haøn,
Chính trong ngaøy aáy giao sang khí ñaàu.
Hôi bình chaúng tröôùc, chaúng sau,
"Teà thieân" hai chöõ, saùch Taøu roõ bieân.
Keâu raèng "binh khí chi nieân",
490- Cho hay hôi chuû, chính chuyeân giöõ phoøng.
Keå töø saùu caëp ñoái xung,
Ñònh ngoâi khaùch khí, xaây doøng chia ra.
Tyù ñoái vôùi Ngoï moät toaø,
Laøm ngoâi quaân hoûa, ôû nhaø Thieáu aâm.
495- Söûu, Muøi caëp ñoái Thaùi aâm.
Laøm ngoâi thaáp thoå, thaám daàm naêm phöông.
Daàn, Thaân caëp ñoái Thieáu döông,
Laøm ngoâi töôùng hoûa, söû ñöông vieäc mình.
Maõo, Daäu caëp ñoái Döông minh,
500- Laøm ngoâi haøn thuûy, baêng söông traàm traàm.
Tî, Hôïi caëp ñoái Quyeát aâm,
Laøm ngoâi phong moäc, raàm raàm gioù caây.
505- Saùu ngoâi khaùch khí ñoåi xaây,
Giöõ trôøi giöõ ñaát, töø ñaây chia mieàn,
Giaû nhö Tyù, Ngoï chi nieân.
Thaät ngoâi quaân hoaû, vieäc chuyeân giöõ trôøi,
Laáy hai naêm aáy laøm lôøi,
510- Coøn möôøi naêm nöõa, cuõng dôøi nhö nhau.

XIV- Khaùch khí thi
(Baøi thô veà khaùch khí)
Dòch nghóa :
Naêm Tyù, naêm Ngoï, khí Thieáu aâm quaân hoûa giöõ trôøi,
Coøn khí Döông minh taùo kim giöõ ñaát.
Naêm Söûu, naêm muøi, khí Thaùi aâm thaáp thoå giöõ trôøi,
Coøn khí Thaùi döông haøn thuûy giöõ ñaát, möa lieân mieân.
Naêm Daàn, naêm Thaân, khí Thieáu döông töôùng hoûa giöõ trôøi,
Coøn khí Quyeát aâm phong moäc truyeàn ôû trong ñaát
Naêm Maõo, naêm Daäu thì ngöôïc laïi vôùi naêm Tyù, naêm Ngoï,
Caùc naêm Thìn, Tuaát, Tî, Hôïi, cuõng vaäy.
(Thìn Tuaát ngöôïc laïi vôùi Söûu Muøi ; Tî Hôïi ngöôïc laïi vôùi Daàn Thaân).

Cho hay quaân hoûa giöõ trôøi,
Taùo kim giöõ ñaát, hai nôi caàm quyeàn.
Moät khí ôû treân tö thieân,
Hai khí taû höõu xen lieàn theo beân...
515- Moät khí ôû döôùi tö tuyeàn,
Hai khí taû höõu xen lieàn theo beân.
Treân döôùi saùu khí chia mieàn,
Maët nam, maët baéc, caàm quyeàn moät nieân.
Giaû nhö Tyù, Ngoï chi nieân.
520- Ñaát xen beân taû, laøm truyeàn khí sô,
Trôøi xen beân höõu, khí nhì,
Tö thieân, ngoâi chính, aáy thì khí ba,
Trôøi xen beân taû, tö ra,
Ñaát xen beân höõu thaät laø khí naêm,
525- Tö tuyeàn laøm khí saùu chung,
Boán muøa hôi khaùch thay doøng ñoåi xaây.
Moät khí laø saùu möôi ngaøy,
Taùm möôi baûy khaéc nöûa raøy höõu cô.
Ta neâu hôi khaùch ñaàu bôø,
530- Kìa lôøi yeáu quyeát xöa thôø raát vui.
Moãi nieân thoaùi laïi hai ngoâi,
Nhaän laøm laøng khaùch, cöù xuoâi ñeán lieàn.
Loaïi nhö ngoâi Tyù tö thieân,
Thoaùi veà ngoâi Tuaát, aáy bieân khí ñaàu.
535- Hai heo, ba chuoät, boán traâu,
Naêm huøm, saùu thoû, troïn xaâu tö tuyeàn.
Laïi nhö ngoâi Maõo tö thieân,
Thoaùi veà ngoâi Söûu, daáy truyeàn khí sô.
Hai huøm, ba thoû, boán roàng,
540- Naêm raén, saùu ngöïa, troïn coâng tö tuyeàn.
Laáy hai naêm aáy leä bieân,
Bao nhieâu naêm nöõa, cuõng truyeàn coù phieân.
Nhö naêm thaáp thoå tö thieân,
Thôøi ngoâi haøn thuûy tö tuyeàn, laø phieân,
545- Nhö naêm haøn thuûy tö thieân,
Thôøi ngoâi thaáp thoå tö tuyeàn, ñoâi phieân,
Nhö naêm töôùng hoaû tö thieân,
Thôøi ngoâi phong moäc tö tuyeàn, ñeán phieân,
Nhö naêm phong moäc tö thieân,
550- Thôøi ngoâi töôùng hoûa tö tuyeàn troïn nieân.
Laïi coi khaùch khí döôùi treân,
Chính hoaù, ñoái hoaù, hai beân chaúng ñoàng.
Saùu naêm chính hoùa goác troàng,
Ngöïa, deâ, gaø, coïp, heo, roàng lung tung,
555- Saùu naêm ñoái hoùa ngoïn duoàng,
Chuoät, traâu, khæ, thoû, raén, muoâng ñua giaønh.
Chính hoùa theo goác, soá sinh,
Ñoái hoùa theo ngoïn, soá thaønh, thöïc, hö.
Cho hay chöõ "thöïc", chöõ "hö",
560- Raèng "tieâu", raèng "baûn" ñeàu töø aáy ra.
Sau roài dôû saùch y tra,
Tieàm taâm môùi thaáy lôøi ta toû baøy.

Tieàu raèng : Trôøi ñaát maùy xaây,
Naêm vaän, saùu khí, nghe nay toû töôøng.
565- Coøn e khaùch, chuû hai ñöôøng,
Theo nieân choän roän, khoù toan reõ roøi.

Daãn raèng : Vaän laáy vaän coi,
Khí theo khí xeùt, coù moøi saùch bieân.
Giaû nhö Giaùp tyù chi nieân,
570- Khaùch vaän, khaùch khí, chia quyeàn moät naêm.
Giaùp laøm thoå vaän moái caàm,
Tyù laøm quaân hoûa, khí thaàm xaây ñi.
Khaùch gia treân chuû, chaúng vì,
Chuû loøn döôùi khaùch, hoùa khi ngöng taø.
575- Thôøi trôøi bôûi aáy chaúng hoøa,
Traùi theo hôn thieät, môùi ra baát teà.
Muøa xuaân hôi aám chaúng veà,
Laïi theâm hôi gioù theâ theâ, ôùn mình.
Muøa heø hôi noùng chaúng laønh,
580- Khí aâm nuùp ôû, noùng giaønh ngoâi döông.
Muøa thu chaúng troïn khí löông,
Daàm deà möa khoå, ñi ñöôøng keâu than.
Muøa ñoâng chaúng veïn khí haøn,
Xen hôi noùng röïc, giaù tan keo hình.
585- Phong hôn thôøi ñaát reâm mình,
Hoûa hôn thôøi ñaát quaùnh hình söôïng caâm,
Thöû hôn thôøi ñaát noùng haàm,
Thaáp hôn thôøi ñaát öôùt daàm buøn oâ,
Taùo hôn thôøi ñaát raùo khoâ,
590- Haøn hôn thôøi ñaát nöùt moâ, lôû veà.
Nhôù caâu: "khí haäu baát teà",
Nhieàu hôi ñoäc aùc, ñoå veà daân ñau.
Cho hay chuû khaùch sinh nhau,
Goïi raèng "töông ñaéc", tröôùc sau hoøa laønh.
595- Chæn e khaùch khí khaéc giaønh,
Raèng "khoâng töông ñaéc", môùi sinh beänh taø.
Nguõ haønh con soaùn ngoâi cha,
Goïi raèng "baát ñaùng" môùi ra leõ ngaày.

Tieàu raèng : Khí vaän bieán vaày,
600- Maáy naêm thuaän, nghòch, xin thaày chia rieâng,

Daãn raèng : Y hoïc roõ bieân,
Naêm naøo vaän khaéc tö thieân, nghòch taàm,
Tö thieân sinh vaän, thuaän taàm,
Vaän ñoàng vôùi khí, raèng naêm thieân phuø.
605- Saùu möôi naêm giaùp moät chu,
Möôøi hai naêm goïi thieân phuø roõ phaân.
Loaïi nhö Maäu tyù, Maäu daàn,
Maäu thaân, Maäu ngoï, Bính Thaàn, Tuaát chi.
Cuøng naêm Kyû söûu, Kyû vì,
610- Maõo Daäu hai AÁt; Hôïi, Tyø hai Ñinh,
Cho hay vaän khí ñoàng tình,
Möôøi hai naêm aáy thaät danh thieân phuø.
Vaän leân ngoâi khí ôû sau,
Goïi raèng tueá hoäi, ñeám ñaàu taùm chi.
615- Loaïi nhö Kyû söûu, Kyû vì,
Giaùp thìn, Giaùp tuaát, thoå vi thoå laøm.
Ñinh maõo moäc, AÁt daäu caâm (kim),
Bính tyù, Maäu ngoï, nöôùc ngaâm löûa daàu.
Thieân phuø, tueá hoäi hôïp nhau,
620- Goïi raèng thaùi aát thieân phuø, boán chi.
Loaïi nhö Kyû söûu, Kyû vi,
AÁt daäu, Maäu ngoï, hôi ñi moät bôø.
Laáy naêm coi thaùng, ngaøy, giôø,
Thaùng, ngaøy, giôø cuõng coù côø tö thieân.
625- Giaû nhö Maäu ngoï ngaøy kieân (kieán),
Vaän ñoàng vôùi khí, laø duyeân thieân phuø.
Cho hay tueá hoäi, thieân phuø,
Gaëp ngaøy naêm aáy, beänh ñau khoù laønh.
Ta nay öôùc noùi vieäc Kinh,
630- Maùy trôøi laém choã gaäp gheành saâu xa.
Möôøi hai naêm goïi baát hoøa,
Bôûi vaän khaéc khí, môùi ra baát bình.
Möôøi hai naêm goïi thieân hình,
Bôûi khí khaéc vaän, ñua giaønh tai nguy.
635- Vaän maø sinh khí, loãi nghi,
Goïi raèng tieåu nghòch thò phi nhoän nhaøng.
Khí maø sinh vaän thôøi an,
Goïi raèng thuaän hoùa, muoân ngaøn coõi vui.
Nhieäm maàu chaúng nhöõng vaäy thoâi,
640- Can chi coøn coù hai ngoâi ñöùc phuø.
Laïi ñoàng tueá hoäi, thieân phuø.
Vaän ñi suy tî phaûi aâu xeùt baøn.
Noäi kinh caâu chöõ roõ raøng :
"Cang haïi, thöøa cheá", khuyeân chaøng gaéng coi.
645- Höõu dö, baát tuùc reõ roøi,
Xuaát, nhaäp, thaêng, giaùng, haún hoøi chaúng ngoa.
Moãi naêm tröôùc veõ ñoà ra,
Xeùt so vaän khí chính, taø thôøi hay.
Nhö vaày môùi phaûi goïi thaày,
650- Giuùp coâng hoùa duïc, nuoâi baày daân ñen.
E ngöôøi hoïc ñaïo chaúng chuyeân,
Vaøo tai ra mieäng, luoáng phieàn loøng ta.

Tieàu raèng : Kinh nghóa kín, xa,
Moät caâu "cang haïi..." nghe qua chöa töôøng.

655- Daãn raèng : Ñaây gaëp giöõa ñöôøng,
Noùi phoâ kinh saùch, mang tröông khoù loøng.
Muoán cho bieát leõ tinh thoâng,
Laàn vaøo cöûa ñaïo, hoûi oâng Ñan Kyø.
Hoïc cho thaáy choã u vi,
660- Pheùp maàu yù nhieäm, roäng suy giuùp ñôøi.

Ngö raèng : Xin daïy caïn lôøi,
Trong röøng Baûn thaûo nhieàu nôi chöa töôøng.
Kìa möôøi hai boä ñan phöông,
Maáy muøi, maáy tính, môû ñöôøng töø ai ?

665- Daãn raèng : Baûn thaûo nhieàu loaøi,
Keå ra cho heát chuyeän naøy vaû laâu.
Moät boä kim thaïch ôû ñaàu,
Traêm ba möôi taùm gioáng söu ñaù vaøng.
Moät boä thaûo thöôïng giaøu sang,
670- Chín möôi laêm gioáng, roõ raøng hoät hoa.
Moät boä thaûo trung noái ra,
Chín möôi baûy gioáng goác, chaø, laù caây.
Moät boä thaûo haï roäng xaây,
Traêm hai möôi coù ba loaøi cuû caên.
675- Moät boä moäc thuï giaêng giaêng,
Moät traêm saùu chuïc baûy, raèng gioáng caây.
Moät boä nhaân aáy thuoác vaày,
Coù hai chuïc vò ñuû xaây ra duøng.
Moät boä thuù vaät thuoác sung,
680- Chín möôi moát gioáng maät, loøng, da, xöông.
Moät boä caàm ñieåu thuoác thöôøng,
Ba möôi boán gioáng, ñeàu döôøng caùnh loâng.
Moät boä truøng ngö thuoác chung,
Chín möôi chín gioáng, non soâng khaép vôøi.
685- Moät boä meã coác nuoâi ñôøi,
Ba möôi taùm gioáng, nôi nôi vun troàng.
Moät boä quaû phaåm thanh phong,
Coù boán möôi gioáng traùi noàng hôi höông.
Moät boä sô thaùi khaép phöông,
690- Saùu möôi hai gioáng, laù vöôøn thôm tho.
Coäng möôøi hai boä toaùn cho,
Moät nghìn boán vò, ñeàu loø hoùa coâng.
Töø xöa coù hoïThaàn Noâng,
Thay trôøi trò vaät, taám loøng yeâu daân.
695- Traûi ñi neám vò khoå taân,
Moät ngaøy hôn baûy möôi laàn truùng thöông.
Thöû roài muoân vaät aâm döông,
Doïn laøm Baûn thaûo ñeå phöông cöùu ñôøi.
Thuoác tuy nhieàu vò, khaùc hôi,
700- Chaúng qua saùu tính, ôû nôi naêm muøi.
Naêm muøi döôùi ñaát neân hình,
Treân trôøi cho tính, roäng vinh theo muøa,
Ñaéng, cay, ngoït, laït, maën, chua,
Naêm muøi hôi giuùp, khaù tua chia baøn.
705- Cay thôøi hay nhoùm hay tan,
Chua hay thaâu goùp, maën aên nhuyeãn beàn.
Ñaéng thôøi hay doäi noùng leân,
Ngoït hay lôi chaäm, laït neân loïc löôøng.
Vò cay, ngoït, laït thuoäc döông,
710- Vò chua, ñaéng maën toû töôøng thuoäc aâm.
Coù vò döông ôû trong aâm,
AÂm trong döông, aáy maùy caàm nhieäm thay,
Khaùc nhau hôi moûng, hôi daøy,
Hôi trong, hôi ñuïc, choã thay chaúng ñoàng.
715- Troïn gìn saùu tính linh thoâng,
Goïi raèng "thaêng, giaùng" aáy cuøng "oân, löông",
Boå hö, taû thöïc moïi giöôøng,
Cho hay tính thuoác nhieàu ñöôøng saâu xa.
Xöa chia naêm vò aáy ra,
720- Laøm binh saùu cöûa, ngaên taø saùu daâm.
Phong moøn caøy gioù aàm aàm.
Coù muøi cay maùt giöõ caàm nöûa phong.
Löûa höøng cöûa nhieät noùng hung.
Coù muøi maën laïnh, choã phoøng nhieät moân.
725- Ñaát trong cöûa thaáp öôùt doàn,
Coù muøi cay noùng giöõ doàn thaáp quan.
Vaøng naèm cöûa taùo khoâ khan,
Coù muøi ñaéng aám giöõ ñaøng taùo höông.
Nöôùc laø cöûa laïnh baêng söông,
730- Coù muøi cay noùng giöõ ñöôøng haøn moân.
Laïi theâm sang ñoäc moät moân,
Nhoùm muøi thuoác gheû, ñoùng doàn ngoaïi khoa.
Phaûi coi naêm vò aáy ra,
Goïi laø uyù oá, goïi laø phaûn nhau.
735- Coù möôøi taùm vò phaûn nhau,
Laïi möôøi chín vò uùy nhau chaúng hieàn.
Saùch y xöa coù lôøi bieân,
Phaûn cuøng uùy oá nhaø truyeàn lôøi ca.

XV.- Thaäp baùt phaûn ca
(Baøi ca veà möôøi taùm vò thuoác traùi nhau)
Dòch nghóa :
Baûn thaûo noùi roõ möôøi taùm vò thuoác traùi nhau :
Baùn haï, Qua laâu, Boái maãu, Baïch lieãm, Baïch caäp ñeàu traùi vôùi OÂ ñaàu.
Haûi taûo, Ñaïi kích, Cam toaïi, Nguyeân hoa ñeàu traùi vôùi Cam thaûo.
Caùc loaïi saâm (Nhaân saâm, Huyeàn saâm, Ñan saâm, Khoå saâm...), Teá taân, Baïch thöôïc ñeàu traùi vôùi Leâ loâ.

XVI.- Thaäp cöûu uyù ca
(Baøi ca veà möôøi chín vò thuoác sôï nhau)
Dòch nghóa :
Lö hoaøng voán laø tinh tuyù cuûa löûa,
Moät khi gaëp Phaùc tieâu lieàn tranh nhau.
Thuûy ngaân chôù ñeå gaëp Tyø söông.
Lang ñoäc raát sôï Maät ñaø taêng.

Ba ñaäu laø vò tính döõ nhaát,
Rieâng khoâng thuaän tình cuøng Khieân ngöu,
Ñinh höông chôù ñeå gaëp Uaát kim.
Nha tieâu khoù hôïp cuøng Kinh tam laêng.
Xuyeân oâ, Thaûo oâ khoâng thuaän vôùi teâ giaùc.
Nhaân saâm raát sôï Nguõ linh chi.
Quan queá ñieàu hoøa khí laïnh raát hay,
Nhöng neáu gaëp Thaïch chi seõ maát coâng hieäu.

Phaøm cheá thuoác phaûi xem tính thuaän nghòch cuûa caùc vò.
Neáu nghòch thì baøo cheá ñöøng ñeå laãn vôùi nhau.

Ngö raèng : Xin caïn lôøi trao,
740- Leä xöa duøng thuoác döôøng naøo ñaëng tinh ?

Daãn raèng : Gaéng söùc hoïc haønh,
Roäng xem saùch thuoác, gaãm tình duøng phöông.
Nhôù caâu ñoái chöùng laäp phöông,
Quaân, thaàn, taù, söù ño löôøng chôù sai.
745- Vua toâi hoaø hôïp theo loaøi,
Ñöøng cho phaûn uyù laøm tai haïi ngöôøi.
Môû ra maáy cöûa chæ ngöôi,
Baûy phöông ñaõ saün, laïi möôøi teã dö.
Phöông laø ñaïi, tieåu, ngaãu, cô,
750- Phöùc, cuøng hoaõn, caáp, sôø sôø khaù troâng.
Teã laø boå, taû, tuyeân, thoâng,
Troïng, khinh, hoaït, saùp, taùo cuøng thaáp thoâi.
Baûy phöông, möôøi teã bieát roài,
Maëc trau thang, taùn, maëc doài hoaøn, ñan.
755- Laøm thang, laøm taùn, laøm hoaøn,
Ít nhieàu caân löôïng doùn baøn phaân minh.
Phaûi coi vò thuoác cho raønh,
Gaïn maøu thaät, giaû, xeùt hình môùi, laâu.
Laïi xem baøo cheá pheùp maàu,
760- Khuyeân ñöøng loãi tính, naøo caàu kheùo tay.
Saün duøng muoái maën, göøng cay,
Daám chua, maät ngoït, röôïu say, ñoàng tieàn (tieän).
Coi theo vò thuoác cheá lieàn,
Hoaëc sao, hoaëc nöôùng, hoaëc chuyeân naáu daàm.
765- Chôù cho vò ñoäc haïi thaàm,
Khieán vaøo kinh laïc chaúng laàm môùi hay.
Maät ong vaøo pheá laø thaày,
Muoái kia vaøo thaän, daám naøy vaøo can.
Nöôùc göøng vaøo choã tyø quan,
770- Röôïu cuøng nöôùc ñaùi vaøo ñaøng taâm kinh.
Cho hay maáy vò daãn kinh.
Muoán neân coâng hieäu, phaûi tinh cheá duøng.
Vò naøo duøng soáng, saïch tinh,
Vò naøo duøng chín toát hình môùi neân.
775- Laïi gìn naêm caám chôù queân,
Raên ngöôøi uoáng thuoác cho beàn cöõ aên.
Maën thôøi maùu chaïy laøm nhaêng,
Hôõi oâi beänh huyeát chôù aên maën moøi.
Cay thôøi hôi chaïy chaúng thoâi,
780- Hôõi oâi beänh khí chôù gioài aên cay.
Ñaéng thôøi hay chaïy xöông ngay,
Hôõi oâi coát beänh ñaéng raøy chôù aên,
Chua thôøi hay chaïy gaøn saên,
Hôõi oâi caân beänh chôù aên chua nhieàu.
785- Ngoït thôøi thòt chaïy coù chieàu,
Hôõi oâi nhuïc beänh chôù nhieàu ngoït aên.
Thaùnh xöa caën keõ baûo raên,
Heã böng thuoác uoáng, vaät aên phaûi deø.
Vaät aên nhieàu moùn khaét khe,
790- Mieäng theøm chaúng nhòn, thôøi e haïi mình.
Giaû nhö thuoác coù Truaät, Linh,
Thaáy muøi toûi, daám thaät tình chaúng öa.
Uoáng traø thôøi chôù aên döa,
Hoaøng lieân, Caùt caùnh phaûi chöøa thòt heo.
795- Thöôøng sôn, haønh soáng chaúng theo,
Ñòa hoaøng, cuû caûi, laïi cheøo nhau ra.
Thòt traâu, Ngöu taát traùnh xa,
Xöông boà, Baùn haï chaúng hoaø thòt deâ.
Vaät aên khaéc thuoác boän beà,
800- Môõ, daàu, thòt, caù eâ heà...noi dai.
Traùi caây rau soáng nhieàu loaøi,
Cöõ kieâng thôøi khaù, keøo naøi thôøi ñau.
Ta xin ñoùn noùi moät caâu :
"Beänh toøng khaåu nhaäp", phaûi aâu giöõ mình.
805- Pheùp duøng thuoác muoán cho tinh,
Hôïp theo nöôùc, löûa, sinh, thaønh soá döông.
Nhö vaày môùi thaät tieân phöông,
Môùi raèng taâm phaùp roäng ñöôøng xöa nay,
Sau roài coi saùch thôøi hay,
810- Lôøi ca thi quyeát ta nay truyeàn loøng :

XVII.- Duïng döôïc toång quyeát
(Toång quyeát veà pheùp duøng thuoác)
Dòch nghóa :
Caùc vò laøm quaân, laøm thaàn phaûi hoøa hôïp, khoâng traùi nghòch.
Baûy phöông möôøi teã ñeàu coù pheùp taéc,
Hoaëc saéc thaønh thang, vieân laøm hoaøn, taùn laøm boät, luyeän laøm ñan, lieäu maø chaâm chöôùc.
Caùc vò thuoác thöïc, giaû, môùi, cuõ phaûi xem xeùt tæ mæ.
Theo pheùp taéc maø baøo cheá, chôù caäy kheùo leùo,
Vò chín thì thaêng, vò soáng thì giaùng, pheùp cuõ ñònh roài.
Cho uoáng kòp thôøi, laïi phaûi bieát nhöõng ñieàu kieâng kî,
Duøng cho ñuùng vaø hôïp, khoâng sô soùt, ñoù laø thuoác tieân .

XVIII.- Cheá döôïc yeáu phöông
(Nhöõng ñieàu quan troïng trong vieäc cheá thuoác)
Dòch nghóa :
Nguyeân hoa voán lôïi thuûy, nhöng khoâng sao daám khoâng thoâng.
Ñaäu xanh voán giaûi ñoäc, nhöng ñeå nguyeân voû khoâng coâng hieäu,
Thaûo quaû chöõa ñaày buïng, nhöng ñeå voû laïi sinh töùc ngöïc,
Haéc söûu ñeå soáng lôïi thuûy, gaëp Vieãn chí thaønh coù ñoäc,
Boà hoaøng ñeå soáng thoâng huyeát, duøng chín thì boå huyeát.
Ñòa du laø thuoác caàm huyeát, nhöng duøng ngoïn thì huyeát khoâng caàm.
Traàn bì chuyeân chöõa khí, neáu ñeå caû maøng traéng thì boå vò.
Phuï töû laø vò cöùu döông, neáu duøng soáng thì chöõa ñöôïc beänh phong ngöùa.
Thaûo oâ chöõa phong teâ, nhöng duøng soáng laïi gaây beänh.
Nhaân ngoân ñoát qua haõy duøng.
Caùc loaïi ñaù thì phaûi nung,
Ngaâm daám thì môùi taùn nhoû ñöôïc,
Leà loái phaûi cho kheùo.
Xuyeân khung phaûi sao boû chaát daàu, vì duøng soáng sinh teâ ñau.

XIX.- Döôïc höõu cöûu traàn ca
(Baøi ca veà kinh nghieäm duøng chín vò thuoác )
Dòch nghóa :
Traàn bì, Baùn haï vôùi Höông nhu,
Chæ thöïc, Chæ xaùc, Ngoâ thuø du,
Kinh giôùi, Ma hoaøng cuøng Lang ñoäc,
Muoán hay, caàn phaûi ñeå cho laâu.

Tieàu raèng : Xuaân, haï, thu, ñoâng,
Boán muøa duøng thuoác chöõa thoâng ñaïo thöôøng.

Daãn raèng : Trôøi boán khí thöôøng,
Xuaân oân haï nhieät, thu löông, ñoâng haøn.
815- Theo muøa duøng thuoác thôøi an,
Muøa naøo khí naáy, phaûi toan nhôù doài.
Muøa xuaân thôøi khí noùng boài,
Hoát trong thang thuoác gia muøi thanh löông.
Muøa heø thôøi khí noùng thöông,
820- Hoát trong thang thuoác theâm löông cho nhieàu,
Muøa thu khí maùt hiu hiu,
Gia vaøo vò aám môùi ñieàu hôi döông.
Muøa ñoâng khí laïnh thaáu xöông,
Gia vaøo vò noùng ngaên ñöôøng taø aâm,
825- Naøo lo trò beänh, thuoác laàm,
Boán muøa tay thöôùc ñeàu caàm ôû ta.
Kinh raèng : "Vaät phaït thieân hoøa,
Taát tieân tueá khí" aáy laø lôøi ngay.
Ñaïo thöôøng giöõ vaäy thôøi hay,
830- Duø nhaèm beänh bieán maëc tay duøng quyeàn.
Laøm thaày haù deã moät thieân,
Loøng hay cheá bieán cho chuyeân môùi roøng.

Tieàu raèng : Tinh thuoác baèng thoâng,
Cöù theo Baûn thaûo xaây duøng neân chaêng ?

835- Daãn raèng : Baûn thaûo coù ngaèn,
Coi kinh Toá vaán beänh caên môùi töôøng :
Bieát ñau bôûi khí naøo thöông,
Thöøa theo tính thuoác, döïng phöông ra duøng.
Hôõi oâi hoïc thuoác daøy coâng,
840- Coøn nhieàu pheùp bí ôû oâng Ñan Kyø.

Ngö raèng : Moái ñaïo röøng Y,
Noái qua môû laïi, teân gì xin nghe ?

Daãn raèng : Ta chaúng noùi khoe,
Lôùn thay ñaïo thuoác choáng beø hoùa coâng.
845- Vieâm Hoaøng laø hoï Thaàn Noâng,
Doïn ra Baûn thaûo, thaät coâng môû ñaàu.
Coù vua Hoaøng Ñeá raùp sau,
Cuøng oâng Kyø Baù hoûi nhau naïn ñôøi.
Noäi kinh töø aáy neân lôøi,
850- Vaên trôøi, lyù ñaát, beänh ngöôøi ñuû bieân.
Nhôø caâu "y ñaïo ñaïi nguyeân",
Moät pho Toá vaán löu truyeàn xöa nay.
Hai möôi boán quyeån roõ baøy,
Trong chia taùm chuïc moät raøy thieân danh.
855- Maáy lôøi ñaïi luaän raát tinh.
Pheùp maøu, yù nhieäm maùy linh khoâng cuøng.
Veõ ñöôøng kinh laïc ngoaøi trong,
Xaây naêm vaän khí, caùch choàng theo naêm,
Trò ngoaøi coù pheùp bieám chaâm,
860- Trong thôøi thang dòch söûa caàm maïng daân.
Töø Hieân, Kyø thò xuoáng laàn,
Ñôøi naøo cuõng coù baäc thaàn thaùnh ra.
Nhö oâng Bieån Thöôùc nhaø ta,
Taùm möôi moát quyeån goïi laø Naïn kinh .
865- Nhö oâng Hoaøng Phuû taøi laønh,
Doïn Kinh Giaùp AÁt ñeå danh thôm ñôøi,
Haùn, Ñöôøng nhaãn xuoáng nhieàu ñôøi,
OÂng Tröông Troïng Caûnh maáy ngöôøi daùm tham ?
Coi pho Kim quyõ ngoïc haøm
870- Trong, ngoaøi, hö, thöïc, pheùp laøm roäng xa.
Haø Gian Löu töû noái ra,
Beänh nguyeân, Yeáu chæ, saùch nhaø hai pho.
Ñoâng Vieân oâng Lyù trôøi cho,
Möôøi pho baït tuïy, yù doø thaúm saâu.
875- Ñan Kheâ laïi coù thaày Chu,
Nhoùm kinh saùch thuoác ñaëng pho ñaïi thaønh.
AÁy ñeàu nôi goác Noäi kinh,
Dieãn ra laøm saùch tinh anh cöùu ngöôøi.
Y thö keå heát caùc nôi,
880- Buoàn traâu ñaày coät, saùch ñôøi bieát bao.

Tieàu raèng : Saùch thuoác chaøo raøo,
Boïn ta tính hoïc boä naøo cho hay ?

Daãn raèng : Ñaïo thuoác xöa nay,
Hôn traêm boä saùch, ñeàu tay thaùnh hieàn.
885- Ngöôøi sau laáy vieäc coâng truyeàn,
Tôùi trong coù choã chuù bieân loãi laàm.
Hôõi ai muoán troïn ñaïo taâm,
Xeùt nguoàn, toû goác, roäng taàm trong Kinh.
Nghóa trong Kinh bieát ñaëng tinh,
890- Choã hay nöông laáy yù mình suy ra.
Laïi coi caùc saùch baùch gia,
"Chieát trung" hai chöõ, maëc ta hoïc ñoøi.
Ñaïo ñôøi ai deã giaáu moøi ?
Doùn nôi ñaïi khaùi, haún hoøi chæ cho.
895- Tröôùc coi Baûn thaûo laøm ñoø,
Sau xem Toá vaán, chín so beänh tình.
Muoán sai vò thuoác haønh kinh,
Loâi coâng Baøo cheá pheùp linh ñeå loøng.
Muoán xaây thang dòch cho roøng,
900- Pheùp oâng Y Doaõn, tôùi trong lo löôøng.
Beänh ngöôøi ngoaïi caûm nhieàu phöông,
Hoïc oâng Troïng Caûnh moät ñöôøng cho chuyeân.
Noäi thöông hoïc pheùp Ñoâng Vieân,
Bao nhieâu chöùng nhieät hoïc quyeàn Haø Gian.
905- Kìa nhö taïp beänh nhoän nhaøng,
Ñan Kheâ pheùp cuõ, khuyeân chaøng söû ñöông.
Maïch kinh ñoïc saùch hoï Vöông,
Söï thaân ñoïc saùch oâng Tröông Töû Hoøa.
Hôõi ôi ngheà thuoác laém khoa,
910- Keå cho heát saùch, noùi ra böôùu thöøa.
Saùch nhieàu maø lyù caøng thöa,
Phöông nhieàu maø pheùp so xöa loãi doøng
Muoán cho nguoàn saïch doøng trong,
Neâu ngay boùng thaúng, ghi loøng lôøi ta.

915- Ngö raèng : Mieáu toå moät toaø,
Thôø trong baøi vò aáy laø baäc chi ?

Daãn raèng : Trong mieáu röøng y,
Toå xöa voán hoï Phuïc Hy laøm ñaàu.
Thieân nguyeân ngoïc saùch tröôùc trau,
920- Möôøi ñôøi tôùi Quyû Du Khu ñoïc truyeàn.
Linh khu, Toá vaán noi bieân,
Noái theo vua thaùnh, toâi hieàn daïy ra.
Hoï teân keå ñaëng möôøi ba,
Ñeàu ngöôøi thöôïng coå y khoa môû doøng.
925- Nho y boán chuïc moät oâng,
Ñeàu ngöôøi kinh söû daøy coâng hoïc haønh.
Theo trong khoa muïc laø mình,
Tröông, Toân boïn aáy doõi danh treân ñôøi.
Minh y chín chuïc taùm ngöôøi,
930- Taàn, Saøo boïn aáy taøi töôi saùng loøa.
Theá y hai chuïc saùu nhaø,
Laâu, Töø boïn aáy noái cha nghieäp naøy.
Ñöùc y möôøi coù taùm thaày,
Töø, Tieàn boïn aáy loøng ñaày yeâu thöông.
935- Tieân y nhö boïn Tröôøng Tang,
Coù möôøi chín hoï, truyeàn phang nhieäm maøu.
Tính danh coäng ñeám tröôùc sau,
Hai traêm moät chuïc naêm ñaàu tieân sö,

Tieàu raèng : Tröôùc hoï Phuïc Hy,
940- Chöa hay ngheà thuoác teân chi môû ñaøng ?

Daãn raèng : Ngöôøi thuôû Tam hoaøng,
Coù oâng Töïu Thaûi môû mang moái ñaàu.
Daïy oâng Kyø Baù hoïc sau,
Huyeät do kinh laïc, pheùp maàu cöùu chaâm.

945- Ngö raèng : Trong pheùp cöùu chaâm,
Chaúng chôø thuoác uoáng maø aâm döông hoøa.
Xin lôøi vaøng ngoïc nhaû ra,
Saùch oâng naøo bí, veõ ta hoïc haønh.

Daãn raèng : Muoán hoïc maùy linh,
950- Coi chöøng trôøi ñaát trong hình ngöôøi ta.
Ñoä trôøi giaùp moät naêm qua,
Ba traêm saùu chuïc leû ra naêm ngaøy,
Mình ngöôøi keå khaép chaân tay,
Ba traêm saùu chuïc naêm vaøi loùng xöông.
955- Ñeám theo kinh laïc aâm döông,
Ba traêm saùu chuïc naêm ñöôøng huyeät danh,
Khaù coi Hoaøng Phuû Chaâm kinh,
Caûnh Khoâi Cöùu phaùp cuøng Minh Ñöôøng ñoà
Huyeät naøo saâu caïn phaûi ño,
960- Beänh naøo boå taû phaûi doø cho thoâng,
Nhôù caâu "ñoaït döôïc chi coâng",
Pheùp chaâm cöùu aáy chaúng ñoàng phöông thô (thö).

Tieàu raèng : Ta haõy coøn môø,
Ngoaïi khoa pheùp bí, bieát thôø oâng chi ?

965- Daãn raèng : Töø thuôû Hieân, Kyø,
Coù oâng Du Phuû khoân bì ngoaïi phang,
Beänh ngöôøi chaúng duïng thuoác thang,
Xeû ñaàu, moå buïng, röûa gan, caïo tröôøng,
Hoa Ñaø saùch cuõng khaùc thöôøng,
970- Huøng kinh chi coá , nhieàu phöông raát kyø.
Cho hay maáy baäc thaàn y,
Ñeå kinh saùch laïi thieáu gì ngoaïi khoa.
Ñan Kheâ sau nhoùm caùc nhaø,
Boå di moät boä ngoaïi khoa theâm raønh.
975- Khuyeân ngöôi gaéng ñoïc Noäi kinh,
Sôø saâu, moø kín, toû tình ngoaøi, trong.

Ngö raèng : Kìa boán laàu song,
Chöa hay boán aáy ñeå phoøng coi chi ?

Daãn raèng : Taâm phaùp nhaø y,
980- Voïng, vaên, vaán, thieát, chöõ ghi boán laàu,
Voïng laø xem saéc ngöôøi ñau,
Vaên laø nghe tieáng noùi maøu thaáp cao,
Vaán laø hoûi chöùng laøm sao,
Thieát laø coi maïch boä naøo thaät hö.
985- Sau roài thong thaû hoïc sö,
Boán lôøi yeáu quyeát ta chöø ñoïc cho.

XX.- Quan hình saùt saéc
(Xem hình daùng, xeùt khí saéc)
Dòch nghóa :
Thöù nhaát laø xem thaàn khí, saéc cuûa ngöôøi beänh,
Xem nhuaän hay khoâ, gaày hay beùo, daäy cuøng naèm theá naøo.
Nhuaän thì soáng, khoâ thì cheát, beùo laø thöïc,
Gaày laø hö yeáu, xöa nay vaãn truyeàn.
Lom khom laø trong löng ñau, nhìn bieát ngay.
Chau maøy laø nhöùc ñaàu, choùng maët.
Tay khoâng nhaác leân ñöôïc laø vai vaø löng ñau.
Böôùc ñi khoù nhoïc laø ñau trong khoaûng oáng chaân,
Chaép tay ñeø tröôùc ngöïc laø trong ngöïc ñau,
Ñeø tröôùc roán laø ñau trong vuøng buïng,
Trôû daäy khoâng nguû ñöôïc laø ñôøm vaø nhieät;
Thích nguû laø vì laïnh vaø hö khieán neân,
Quay maët vaøo vaùch naèm co ro, phaàn nhieàu laø vì laïnh.
Ngöûa maët naèm soùng soaûi laø vì bò noùng nung naáu.
Maët, treân ngöôøi vaø con maét coù maøu vaøng laø bò beänh thaáp nhieät.
Moâi xanh, maët xaïm ñen cuõng laø bò laïnh nhö treân.

XXI.- Thính thanh aâm
(Nghe gioïng, xeùt tieáng noùi)
Dòch nghóa :
Thöù hai laø nghe xem tieáng trong hay ñuïc;
Xeùt xem ngöôøi beänh noùi thaät hay noùi xaøm.
Tieáng ñuïc bieát ngay laø bò ñôøm vöôùng laáp;
Tieáng trong, ñoù laø vì bò laïnh ôû beân trong,
Lôøi noùi roõ raøng thì khoâng phaûi laø thöïc nhieät;
Noùi baäy vaø keâu gaøo thì beänh nhieät ñaõ saâu laém roài.
Noùi chuyeän ma quyû, laïi coøn treøo töôøng, leo maùi nhaø,
Ñoù laø ngöïc buïng coù ñoïng ñôøm, goïi laø beänh ñieân.
Laïi coù thöù beänh keùo daøi ñaõ laâu ngaøy,
Boãng nhieân maát tieáng, thì maïng oâi thoâi !

XXII.- Vaán chöùng
(Hoûi chöùng laïnh)
Dòch nghóa :
Thöû hoûi ñaàu mình coù ñau hay khoâng,
Noùng laïnh khoâng ngôùt thì roõ raøng laø beänh ngoaïi caûm.
Baøn tay noùng, aên khoâng bieát ngon,
Ñoù laø noäi thöông vì aên uoáng hay nhoïc meät quaù söùc.
Trong loøng boàn choàn laïi theâm bò ho,
Ngöôøi gaày goø, ñoù laø chöùng aâm hö hoûa ñoäng.
Tröø ba chöùng aáy ra, coøn thì caùc chöùng khaùc,
Nhö soát reùt, kieát lî ñeàu coù teân.
Töø ñaàu tôùi chaân phaûi hoûi cho roõ.
Chöùng beänh töông töï, caàn nghe cho caën keõ,

XXIII.- Chaån maïch ( Xem maïch )
Thoán quan xích ñònh vò
(Xaùc ñònh vò trí caùc boä Thoán, Quan, Xích )
Dòch nghóa :
Choã xöông cao ôû sau baøn tay goïi laø Quan.
Beân xöông aáy maïch quan hieän roõ raøng.
Laàn löôït suy ra maø ñaët Thoán, Quan, Xích.
Ba boä aáy öùng vôùi taïm taøi laø thieân, ñòa, nhaân.

Taïng phuû ñònh vò
(xaùc ñònh vò trí caùc taïng phuû)
Dòch nghóa :
Tay traùi laø tim, ruoät non, gan, maät, thaän ;
Tay phaûi laø phoåi, ruoät giaø, laù laùch, daï daøy vaø meänh moân.
Tim vaø ruoät non öùng vôùi boä Thoán tay traùi.
Gan, maät cuøng hoäi veà boä Quan tay traùi.
Maïch thaän nguyeân ôû boä Xích tay traùi.
Baøng quang laø phuû cuûa thaän cuõng ôû ñaáy.
Phoåi cuøng ruoät giaø öùng vôùi boä Thoán tay phaûi.
Laù laùch, daï daøy xem ôû boä Quan tay phaûi.
Maøng tim soùng ñoâi vôùi tam tieâu, hôïp vôùi boä Xích tay phaûi.
Ñoù laø bí quyeát cho keû môùi hoïc ngheà y.

Tieàu raèng : Xem beänh töû sinh,
Pheùp oâng naøo troïn, xin raønh daïy ta ?

Daãn raèng : Xöa coù Thuùc Hoøa,
990- Xem hình, xeùt saéc, ít nhaø daùm cheâ.
Chaúng chôø mieäng noùi tai nghe,
Maáy moøi soáng thaùc khoân che maét thaàn.
Nay trau con maét phong traàn,
Coi lôøi ca quyeát saùng ngaàn hôn chaâu.

995- Ngö raèng : Maïch lyù u vi ,
Chöa hay hình traïng maïch ñi ít nhieàu ?

Daãn raèng : Teân maïch raát nhieàu,
Hai möôi taùm trang saùch neâu roõ raøng.
Chaúng qua hai chöõ aâm döông,
1000- Muoán cho phaân bieät coi thöôøng leà bieân.

XXV.- Chu maïch theå traïng
( Hình traïng caùc maïch )
Dòch nghóa :
Maïch Phuø aán xuoáng thaáy yeáu, naâng leân thaáy maïnh,
Maïch Traàm aán xuoáng thaáy maïnh, naâng leân thì khoâng thaáy,
Maïch Trì, moät hôi thôû ñeán ba löôït.
Maïch Saùc moät hôi thôû ñeán saùu laàn.
Maïch Hoaït nhö chuoãi haït trai vaø ñi, laïi mau,
Maïch Saéc ñi laïi vöôùng nhö roùc da tre.
Maïch Ñaïi aán noåi thì ñaày ngoùn tay, aán chìm thì khoâng coù söùc,
Maïch Hoaõn so vôùi maïch Trì nhanh hôn chuùt,
Maïch Hoàng nhö nöôùc luït noåi soùng leân.
Maïch Thöïc aán thaáy gaêng tay, maïnh khaùc haún.
Maïch Huyeàn thaúng raüng nhö giöông daây cung.
Maïch Khaån nhö laø môùi keùo daây, vaën chaïc.
Maïch Tröôøng qua ngoùn tay, ra ngoaøi boä.
Maïch Khaâu hai ñaàu coù maø giöõa thöa khoâng.
Maïch Vi nhö tô nheän, khaù deã xeùt.
Maïch Teá ñi laïi nhö sôïi chæ caøng deã coi,
Maïch Nhu khoâng coù söùc khoâng öa aán.
Maïch Nhöôïc thì nhö muoán ñöùt, nöûa coù, nöûa khoâng,
Maïch Hö tuy môû roäng song khoâng chaéc,
Maïch Caùch, raát beàn vöõng, nhö aán vaøo da troáng.
Maïch Ñoäng nhö haït ñaäu laên, khoâng coù ñi, laïi,
Maïch Taùn choác choác môùi thoaùng tôùi ñaàu ngoùn tay.
Maïch Phuïc aán xuoáng saùt xöông môùi thaáy.
Maïch Tuyeät thì khoâng coù haún, tìm cuõng uoáng coâng,
Maïcg Ñoaûn ngay trong boä cuõng khoâng tôùi.
Maïch Xuùc ñeán mau gaáp, daàn daàn khoan ñi laø ñaùng möøng.
Maïch Keát ñi chaäm, thænh thoaûng laïi döøng.
Maïch Ñaïi cuõng döøng giöõa chöøng maø khoâng trôû laïi ñöôïc.

Tieàu raèng : Teân maïch ñaõ trao,
Maïch naøo chuyeân chuû beänh naøo xin nghe.

Daãn raèng : Chaúng meách chaúng phe ,
Maïch naøo chöùng naáy, tay ñeø thì hay.
1005- Xieát bao trong saùch nhieàu thaày,
Saün lôøi ca quyeát ta raøy veõ ngöôi.

XXVI.- Chö maïch chuû beänh
(Caùc beänh theå hieän qua hình traïng maïch)
Dòch nghóa :
Phuø laø beänh phong, Khaâu laø beänh huyeát, Hoaït laø nhieàu ñôøm,
Thöïc laø beänh nhieät, Huyeàn laø beänh lao, Khaån laø bò ñau ñôùn.
Hoàng laø beänh nhieät, Vi laø beänh haøn, ñeàu tích tuï döôùi roán.
Traàm laø ñau vì khí, Hoaõn thì da teâ.
Saéc laø bò toån tinh aâm, haïi huyeát.
Trì cuõng laø beänh laïnh, Phuïc laø beänh ôû caùch quan.
Nhu thöôøng bò toaùt moà hoâi, rieâng ngöôøi giaø thöôøng maéc.
Nhöôïc laø tinh khí thieáu, xöông vaø thaân theå eâ aåm,
Tröôøng laø khí toát, Ñoaûn thì khí bò beänh.
Teá laø khí ít, Ñaïi laø khí suy.
Xuùc laø beänh nhieät cuøng cöïc, Keát laø tích tuï.
Hö laø beänh kinh giaät, Ñoäng laø thoaùt bò ra maùu lieân tieáp.
Saùc laø beänh trong loøng buoàn böïc, Ñaïi laø beänh ñang tieán.
Caùch laø beänh di tinh, baêng huyeát, cuõng laï luøng thay.

XXVII.- Toång Khan tam boä maïch phaùp
( Toång quaùt veà pheùp xem maïch ba boä )
Dòch nghóa :
Maïch hoäi ôû kinh Thaùi aâm , xem ôû ñoù coù theå bieát soáng cheát,
Thoán, Quan, Xích ñuû caû tình hình aâm döông.
Baèng ba caùch aán noåi, aán giöõa, aán chìm maø bieát maïch ñi trì hay saùc.
Thuaän hay nghòch, thöïc hay hö ñeàu öùng vôùi nguõ haønh.

Naøo cöûu haäu, naøo thaäp bieán , raát laø phieàn phöùc
Nhöng ñeàu do taïng phuû hôïp laïi maø thaønh ra.
Maïch ba boä maø ñuû thì deã bieát beänh,
Nhöng neáu khi ñeán, khi khoâng ñeán thì thaät khoù coù baèng cöù.

Maïch leân, xuoáng, ñi, laïi ñeàu coù daáu veát,
Neân tìm maïch, tay phaûi cöùng vaø naèm ngang.
Duy coù maïch Thieân hoøa thì khoâng öùng ,
Nhaûy gaáp khaùc thöôøng laø thuoäc kyø kinh .

Moät maïch maø bieán hai laàn chôù lo laø laï,
Nam hay nöõ cuõng vaäy, neáu thaáy noù giöõa giôø Daàn chôù lo sôï haõo,
Naêm möôi laø soá choùt cuûa pheùp Thaùi dieãn ,
Theo ngoâi chuû tieân thieân môùi bieát laø thieâng lieâng.

Boán muøa ñeàu laáy khí cuûa vò laøm goác,
Saùu Giaùp keá tieáp nhau nhö anh vôùi em.
Goïn gaøng thay pheùp töù maïch ñeå laïi cho ngaøn ñôøi,
Laäp ra then choát ñeå xem ñoäng tónh thaät giaûn dò vaø roõ raøng.

Chaúng caàn hoûi ôû kinh naøo hay taïng phuû naøo,
Chæ caàn ñinh ninh xeùt roõ maïch maïnh hay yeáu.
Muoán roõ goác nguoàn, khoâng coù söï kheùo leùo naøo khaùc,
Chæ coát laø khi xem maïch thì taâm thaàn phaûi trong saïch.