2515- Ngö raèng : Xin hoûi tieåu nhi.

Moät hai ba tuoåi maïch ñi chöa ñaày.
Ñau thôøi coi Hoå khaåu tay,
Trong ngoùn thöïc chæ vaèn baøy chöùng cai.
Pheùp coi höõu gaùi, taû trai,
Ngoùn troû ba loùng chia baøy ba quan.
Loùng goác laøm aûi phong quan,
Loùng nhì aûi khí, ba baøn meänh quan.
Vaèn xanh ngang thaúng gioù can,
Vaén ñieàu ñoû aáy noùng ran trong mình.
2525- Vaèn xanh ñoû loaïn, chöùng kinh,
Vaèn hoàng nhôït nhaït, aám mình buïng ñau.
Vaèn coøn loùng goác trò mau,
Vaèn qua loùng giöõa beänh laâu hôi taø.
Vaèn to chaïy tôùi aûi ba,
2530- Baén leân traûo giaùp, aáy laø chöùng nguy.
Vaèn ñen nhö möïc loaïn bì,
Xaâm vaøo ba aûi, löông y chaïy roài.
Pheùp coi chöøng aáy maø thoâi,
Coøn phöông naøo nöõa voán toâi chöa raønh.

2535- Moân raèng : Con nít môùi sinh,
Maùu hôi chöa ñuû, maïch hình khoù coi.
Giaùp naêm coù bieán chöng roài,
Gaân xöông maïch laïc laàn hoài môû ra.
Nhaân Sö raønh trò nhi khoa,
2540- Tröôùc coi khí saéc, sau laø maïch kinh.
Töôùng xem treân huyeät Tình minh,
Thaáy trong taïng phuû beänh tình vaïy ngay.
Maïch thôøi chaån moät ngoùn tay,
Chuyeân coi moät maïch Saùc raøy coù khoâng.
2345- Saùc cuøng chaúng saùc coi roøng,
Saùc nhieàu thôøi nhieät, Saùc khoâng thôøi haøn.
Saùc trong Phuø, aáy phong truyeàn,
Saùc trong Traàm, Hoaõn, thaáp haøn chöùng pha.
Saùc trong thaáy Saéc beänh taø,
2550- Saùc trong thaáy Hoaït, aáy laø ñaøm lung.
Pheùp coi chöøng aáy cuõng xong,
Chaúng coøn boä vò ngoaøi trong nhoän nhaøng.

LXXXVII.- Töôùng tieåu nhi bí phaùp ca.
Trung chính tình minh huyeät taïi tyû
Thöôïng muïc chuyû hoaønh giao xöù
(baøi ca veà phöông phaùp bí truyeàn xem beänh treû con.
Choã chính giöõa huyeät Tình minh treân muõi,
nôi hai ñaàu maét giao nhau)
Dòch nghóa :
Nôi ñaàu soáng muõi, choã hai maét giao nhau,
Chính laø huyeät Tình minh, xem cho kyõ caøng.
Saéc ñoû thuoäc tim (taâm), saéc traéng thuoäc phoåi (pheá),
Saéc vaøng thuoäc laù laùch (tyø), saéc xanh thuoäc gan (can),
Saéc ñen thuoäc thaän, neân phaân bieät roõ;
Hoaëc chaïy ngang, hoaëc chaïy doïc, ñoù laø nhöõng ñöôøng gaân.
Gaân ñoû hieän leân, ñoù laø beänh taâm nhieät,
Gaân xanh noåi, ñoù laø beänh phong (can phong),
Gaân vaøng phaàn nhieàu laø beänh tyø vò,
Gaân ñôøm laø ñôøm tích tuï laïi, gaân ñen laø bò laïnh.
Gaân chaïy doïc laø beänh töø döôùi leân, chaïy ngang laø beänh töø treân xuoáng.
Manh moái cuûa caên beänh boäc loä ôû choã ñoù.

LXXXVIII.- Tieåu nhi maïch ca
(Baøi ca veà maïch treû con)
Dòch nghóa :
Treû con coù beänh phaûi xem maïch,
Moät ngoùn tay aán ba boä maïch, giöõ hôi thôû cho ñieàu hoaø.
Maïch ñi Trì laø laïnh, ñi Saùc laø noùng; xöa nay vaãn truyeàn,
Ñi Phuø laø beänh phong, ñi Traàm laø beänh tích; neân bieát nhö theá.
Huyeät Nhaân ngheânh tay traùi chuû chöùng ngoaøi,
Huyeät Khí khaåu tay phaûi chuû beänh trong.
Ngoaøi thì xem caùc chöùng phong, haøn, thöû, thaáp.
Trong thì xem aên vaø buù bò ñôøm tích khoâng troâi.
Maïch ñi Hoàng vaø Khaån, khoâng coù moà hoâi laø beänh thöông haøn,
Ñi Phuø vaø Hoaõn, coù moà hoâi laø beänh thöông phong,
Ñi Phuø vaø Hoàng, phaàn lôùn laø bò beänh phong nhieät,
Ñi Traàm vaø Teá laø côm söõa khoâng tieâu,
Ñi Traàm vaø Khaån laø trong buïng ñau khoâng ngôùt,
Ñi Huyeàn vaø Khaån laø bò ñau trong coå hoïng,
Ñi Khaån vaø Xuùc laø saép leân sôûi, ñaäu,
Ñi Khaån vaø Saùc laø beänh kinh phong,
Ñi Hö vaø Nhuyeãn laø bò maïn kinh, co giaät nheï,
Ñi Khaån vaø Thöïc laø bò phong giaûn, co giaät gaáp,
Ñi Nhuyeãn vaø Teá laø bò chöùng cam vaø giun saùn.
Ñi Lao vaø Thöïc laø bò bí ñaïi tieän vaø tieåu tieän,
Ñi Khaâu thì ñaïi tieåu tieän coù maùu,
Ñi Hö vaø Nhu thì bò beänh khí vaø chöùng giaät mình,
Ñi Hoaït laø bò laïnh, caûm söông, caûmnaéng,
Ñi Huyeàn vaø Caáp laø bò "phaûi vía".
Maïch lôùn nhoû khoâng ñeàu laø maïch xaáu,
Trong moät hôi thôû ñeán hai laàn laø thoaùt, ba laàn laø thoát,
Boán laàn laø toån, naêm laàn goïi laø hö,
Saùu laàn laø bình thöôøng, goïi laø khoâng beänh,
Ñeán baûy, taùm laàn beänh coøn nheï,
Ñeán chín möôøi laàn laø beänh ñaõ naëng, soát döõ,
Ñeán möôøi moät, möôøi hai laàn thì chaéc laø cheát.
Pheùp naøy xem caû vaïn laàn khoâng sai moät.

Ngö raèng : Saùch goïi thuaàn döông,
Veà phaàn con nít beänh thöôøng nhieät daâm,
2555- Ñaõ raèng thuaàn döông voâ aâm,
Sao coøn phaùt laõnh traàm traàm côù chi ?

Moân raèng : Taïo hoùa maùy ñi,
AÂm döông nghóa kín maáy suy ñaëng raønh,
Chöõ aâm aáy thaät aâm tinh,
2560- AÂm tinh ñaâu coù trong mình tieåu nhi.
Chöøng naøo thieân quyù ñeán kyø,
Tinh thoâng môùi ñaëng saùnh nghì döông aâm.
Saùch raèng thuaàn döông voâ aâm.
Thaät caâu chöõ luaän tinh aâm chöa ñaày.
2565- AÁy neân beänh treû thô ngaây,
So cuøng ngöôøi lôùn choã gaây chaúng ñoàng,
Baûy tình voán chaúng haïi trong,
Saùu daâm ngoaïi caûm cuõng khoâng luaän taø.
Moät mai coù beänh chaúng qua,
2570- Kinh, cam, thoå, taû, tích hoaø tröôøng ñoâng.
Caûm thôøi haøn, nhieät, thöû, phong,
Ngoaïi khoa : ñaäu chaån, sang cuøng ñôn ban.
Voán khoâng taïp beänh nhoän nhaøng,
Coù möôøi laêm chöùng nguy naøn deã coi.
2575- Töû, sinh ngoaøi ñaõ loá moøi,
Naøo chôø chaån maïch hôïp coi queû doø.

LXXXIX.- Tieåu nhi nguy chöùng thaäp nguõ haäu
(Möôøi laêm chöùng nguy ôû treû con)
Dòch nghóa :
Treân mi maét noåi tia ñoû,
Tia ñoû chaïy suoát caû con ngöôi,
Moû aùc söng phuø leân,
Keå caû coù khi truõng xuoáng,
Muõi khoâ ñen xaïm,
Buïng to noåi gaân xanh,
Maét thöôøng trôïn ngöôïc,
Nhìn khoâng chuyeån con ngöôi,
Moùng chaân, moùng tay ñen,
Ñoät nhieân maát tieáng,
Löôõi theø ra ngoaøi mieäng,
Nghieán raêng, caén ngöôøi khaùc,
Thôû gaáp, mieäng ngaùp nhö caù,
Khoùc khoâng ra tieáng,
Giun quaøi ra moàm, muõi,
AÁy ñeàu laø nhöõng chöùng cheát.
Duø cho duøng thuoác cöùu ngay,
Thì möôøi ñöùa cuõng cheát caû möôøi,

Tieåu nhi phaùt nhieät trong mình,
Coù möôøi saùu chöùng troïng khinh khaùc thöôøng,
Tuy raèng beänh chöùng nhieàu phöông,
2580- Chaúng qua hö thöïc hai ñöôøng aáy thoâi.
Chöùng hö, chöùng thöïc xeùt coi,
Saùch ñaø roõ luaän haún hoøi chaúng sai.
Cho hay möôøi beänh anh haøi,
Chín hö moät thöïc gaùi trai ñeàu coøn.
1585- Ví nhö ñaàu thaùng traêng non,
Loøng göông môùi töôïng, raïng troøn chöa ra.
Neân xöa laøm thuoác nhi khoa,
Boå nhieàu, taû ít, theo taø thöïc hö,
Caûm ôn lieät vò toå sö,
2590- Taám loøng hoaït aáu nhaân töø bieát bao.
Cheá ra laøm teã saün trao,
Beänh naøo thuoác naáy, uoáng vaøo thaáy hay.
E sau theá tuïc nhieàu thaày,
Chaúng thoâng y thuaät haïi baày tieåu sinh.
2595- Hôõi oâi hoïc ñaïo Kyø Huyønh (Hoaøng),
Maáy ai trò beänh thaåm tình thöïc hö.
Xin coi phöông saün Nhaân Sö,
Ñôõ côn beänh roän taàm tö nhoïc loøng.
Sau roài roõ chöôùc bieán thoâng,
2600-Maùy huyeàn pheùp dieäu duø loøng söû ñöông.

XC.- Tieåu nhi beänh chöùng duïng döôïc ca
(Baøi ca veà vieäc duøng thuoác chöõa beänh treû con)
Dòch nghóa :
Ngheà y ñaõ coù rieâng moät khoa chöõa beänh treû con,
Phaûi nhôù keûo khi caàn khoâng bieát laøm theá naøo.
Saøi giaät, phaùt noùng cuøng laø ho coù ñôøm,
Baûo meänh ñôn nhaát thieát phaûi cho uoáng.
Caáp kinh, maïn kinh, hai chöùng aáy phaûi duøng Töû kim ñónh.
Sôûi ñaäu chöa moïc, phaûi duøng thang Trôï vò,
Moâi mieäng bò lôû, neân duøng thang Hoùa ñoäc.
Soát lieân mieân, neân duøng Baûo long tinh tinh taùn.
Noân möûa, phaàn nhieàu neân duøng Thieân chaâm hoaøn.
Caùc chöùng cam thöôøng neân duøng Loâ hoäi.
Caùc thaày thuoác neân nhôù, khoûi phaûi tìm toøi.

Moân raèng : chaúng nhöõng taøi ngheà,
Baïn thaày nhö ngoïc chöông khueâ ñöùc tuyeàn.
Ngöôi, ta mong hoïc hy hieàn,
2610- Thaày ta hy thaùnh, baïn nguyeàn hy thieân.
Baïn thaày mong hoïc hy thieân,
Coù nghe teân hoï, ñôøi truyeàn hai oâng.
Hieäu xöng raèng Höôûng Thanh Phong,
Raèng AÛnh Minh Nguyeät, hai oâng baïn thaày,
2615- Thanh Phong caàm tieát chaúng day,
Buïi nhô chaúng chuùt, so taøy giaù trong.
Laáy loøng taïo hoaù laøm loøng,
Cho ngöôøi nghe tieáng khoù mong thaáy hình.
Thanh Phong voán ñaõ saïch mình,
2620- Laïi theâm Minh Nguyeät taøi laønh thuù cao.
Toát thay Minh Nguyeät thuù cao,
Ñöôøng trong trôøi ñaát choã naøo chaúng thoâng,
Loøng göông soi khaép non soâng,
Ñeâm thanh caûnh vaéng baïn cuøng vaên nhaân,
2625- Hai oâng khí töôïng tinh thaàn,
Moät ngöôøi moät veû, möôøi phaân roõ raøng.
ÔÛ theo moät baäc thanh nhaøn,
Laønh trau ñaïo vò chaúng mang luïy ñôøi.
Thaày ta thöôøng böõa ngaâm chôi,
2630- Khen hai oâng aáy coù lôøi thô hay :

XCI.- Höôûng Thanh Phong töï ngaâm
(Nhaäp Moân tuïng truyeàn)
Tieáng ra ñôøi buïi chaúng nhô mình,
Ngöôøi trieát yeâu ta moät chöõ thanh.
Nheï thoåi choøi trôøi tan tieáng oaùn,
Saïch noàng ñaõy ñaát giuùp hôi sinh.
EÂm loøng Saøo, Höùa chôi khe bieác,
Maùt maët Di, Teà ngoù nuùi xanh.
Ba chuïc saùu cung ñaâu chaúng bieát,
Ñöùc laøm quaân töû ñaëng thôm danh.

XCII. AÛnh Minh Nguyeät töï ngaâm
(Nhaäp Moân tuïng truyeàn)
Khoûi voøng hoái thöïc thaáy ra mình,
Ñôøi toái troâng ta moät chöõ minh.
Boùng thoû ven maây loàng ñaát traéng,
Göông thieàm ñaùy nöôùc veõ trôøi xanh,
Ra vaøo chaúng nhoïc ngöôøi dong böôùc,
Troøn meùo naøo cho vaät giaáu hình.
Hai chuïc taùm sao ñeàu chaïy maët,
Theo thôøi bieát maáy luùc hö dinh (doanh).

Daãn raèng : Vieäc chaúng khaù naøi,
Nhaân Sö beänh, ôû Thieân Thai laùnh ngöôøi.
Daïy ta thay maët, ñoåi lôøi,
2660- Veà ñaây töø taï söù vôøi Taây Lieâu.
Thaày ta chaúng khöùng só Lieâu,
Xoâng hai con maét boû lieàu cho ñui.
Gaëp côn trôøi toái thaø ñui,
Khoûi gai con maét, laïi nuoâi taám loøng.

2665- Nhaäp Moân nghe noùi naõo nuøng,
Traùch raèng Minh Nguyeät, Thanh Phong phuï thaày.
Hai oâng ñaõ chaúng khuyeân thaày,
Phaàn ngöôi sao nôõ ñeå vaày, khoâng can.
Vaû xöa laém keû töø quan,
2670- Ai töøng ôû aån laïi mang taät saàu.
Di, Teà chaúng khöùng giuùp Chaâu (Chu).
AÊn rau non Thuù phaûi aâu troïn mình.
Thaø nhö Quyû Coác tieân sinh,
Gaëp ñôøi Chieán quoác thanh danh chaúng sôøn.
2675- Thaø nhö boán laõo Thöông Sôn,
Hoàng bay phuïng laùnh, ai raøng buoäc ñaâu.
Thaø nhö hai hoï Nghieâm, Chaâu,
Chaúng tham loäc Haùn, caøy caâu maëc tình.
Thaø nhö Nguõ Lieãu tieân sinh,
2680- Gaëp côn Taán loaïn giöõ mình cuõng xong.
Hoï Ñaøo Teå töôùng sôn trung,
Chuùa Löông khuaát leã môùi duøng ñaëng va.
Hoï Vöông daïy hoïc Phaàn Haø,
Buoåi Tuyø khoâng ñaïo, ôû nhaø cuõng hay,
2685- Truùc Laâm laø boïn ñaém say,
Nöôùc loaøn baàu röôïu coøn hay che mình,
Rong chôi laø boïn Lan ñình,
Buïi Hoà chaúng ñeán nhô hình chieác ghe.
Saùch neâu xöû só nhieàu phe,
2690- Haønh taøng hai chöõ ít nghe phuï loøng.
Voøng danh, xieàng lôïi, thaû dong,
Vaät ngoaøi gioù buïi, ngöôøi trong tieân thaàn.
Thoâi thôøi thoâi vaäy ñaønh phaàn,
Laøm chi cho khoå taám thaân môùi töø,
2695- Nghó nay khaùc thuôû Yeâu Ly,
Phoøng toan khoå nhuïc keá kyø tröø hung,
Haù lo tieáng nhaïc khoù thoâng,
Nhö oâng Sö Khoaùng maø xoâng maét muø.
Hôõi oâi taïo vaät ôû ñaâu,
2700- Nôõ xui thaày moã chòu ñau taät naøy.