Troâng gioøng soâng Vò
(Vaên-chöông vaø thaân-theá Traàn-Teá-Xöông)

Nhaø goã naêm gian lôïp laù goài,
Troâng gioøng soâng Vò töïa non Coâi,
Ñaàu nhaø khanh-khaùch vaøo laøm toå,
Ngoài thaáy chim con noù haù moài.
 Traàn-Teá-Xöông

Toâi duøng quyeån Troâng gioøng soâng Vò cuûa Traàn-Thanh-Maïi do nhaø xuaát-baûn Taân-Vieät (235 Phan-thanh-Giaûn, Saøi-goøn). Saùch ñöôïc in theo giaáy pheùp soá 969/T.X.B. cuûa nha Thoâng-tin Nam-Phaàn Vieät-Nam. Theo nhö cuoái cuoán saùch thì quyeån naøy ñöôïc in vaøo khoaûng 1956.

Chuù-Thích

Trong coá gaéng duy trì neàn vaên hoïc cuûa tieàn nhaân, toâi coá ñem taùc phaån naøy vaøo maïng löôùi ñieän-toaùn haàu sau naøy ai caàn tìm hieåu veà queâ nhaø thì qua taùc-phaåm naøy seõ hình dung ra ñöôïc neáp soáng, vaø söï suy nghó cuûa moïi ngöôøi vaøo thôøi gian aáy.

I- Khoa thi ñinh-daäu

Vaøo khoaûng naêm 1895-1900, Nam-ñònh laø moät thaønh-phoá phoàn-thònh, nhôø caùi ñòa-theá ôû choã trung-taâm ñieåm cuûa mieàn haï-du Baéc-Vieät. Nam-ñònh laø choã phaân phaùt saûn-vaät cuûa moät xöù ñaát-ñai phì-nhieâu, caùi thò-tröôøng giao-dòch vôùi caùc nöôùc ngoaøi. Nam-ñònh, thaønh-phoá thöông-maïi, cuõng nhö Haø-noäi, thaønh-phoá quan-laïi. Duy chæ sau khi laäp ra haûi-caûng Haûi-phoøng, Nam-ñònh môùi thaáy uy-linh cuûa mình maát daàn ñi, cho ñeán luùc cuøng ñöùng ngang haøng vôùi caùc thaønh-phoá laân-caän.
Maø neáu nhö Thaêng-Long laø "ñaát ngaøn naêm vaên-vaät", Nam thaønh laïi chính laø ñaát gaây -döïng neàn vaên-vaät aáy. Nam-thaønh chính laø choã löïa-loïc anh-taøi, keùn choïn hieàn só, ñeå ra trò nöôùc, trò daân: ñoù laø choã, ba naêm moät laàn, ngöôøi ta môû khoa thi-cöû.
Naêm ñinh-daäu, nieân-hieäu Thaønh-thaùi thöù 9(1879), khoa thi höông coù phaàn naùo-nhieät hôn caû. Quan Toaøn-quyeàn Armand Rousseau taï theá naêm tröôùc(1896). Quan Toaøn-quyeàn Paul Doumer môùi qua nhaän chöùc. ÔÛ Baéc-Vieät, vöøa noåi leân moät phong-traøo ñaûo-chính maø ñoäng-löïc laïi ôû trong tay boïn vaên-thaân. Thuû-lónh cuoäc baøi ngoaïi aáy laø moät teân thieáu-nieân só-töû, töï xöng laø Kyø Ñoàng.
Tuy cuoäc caùch-meänh bò ñaøn-aùp ngay laäp töùc, ngöôøi ta vaãn ngôø raèng luoàng khoâng-khí quaù-khích kia coøn phaûng-phaát nôi ñaùm só-phu, baáy giôø ñang tuï-hoïp ôû Nam-thaønh chôø ngaøy öùng thí.
Soá thí-sinh khoa aáy ñoâng ngoùt vaïn röôõi ngöôøi, truø cho moãi ngöôøi ñem theo moät teân gia ñinh coi vieäc naáu-nöôùng, vaø moät ngöôøi baø con (coù nhieàu hoïc-troø ñem caû cha, meï, vôï, con, baàu-baïn theo nöõa, nhöng ta chæ laáy soá ít nhaát); caû thaûy tính ñeán boán möôi laêm nghìn ngöôøi, coäng vôùi soá daân saün coù trong thaønh-phoá, taát caû coù theå laøm moät ñaïo binh maø chaúng ai daùm khinh thöôøng.
Vì theá, ngay khi nhöõng só-phu ñaàu-tieân luïc-tuïc mang yeân-traïi ñeán Nam-thaønh, thì caùc ñoäi binh boä Phaùp ôû caùc tænh, cuõng keùo veà ñoùng phoøng-ngöï vaø luoân tieän tieáp röôùc quan Toaøn-quyeàn môùi, ngaøi ñaõ ñònh ñeán chöùng-kieán cuoäc thi.
Döôùi soâng hai chieác phaùo-thuyeàn ñeà hieäu "L'Avalanche" vaø "Le Jacquin" keùo côø tam-taøi, chôû suùng ñaïi baùc. Chung quanh laø ghe ñoø cuûa nhöõng keû duøng ñöôøng thuûy maø ñeán tröôøng vaên. Hai beân bôø, quaùn xaù taáp-naäp. Treân döôùi troâng rôïp trôøi, khuaát nöôùc: moät quang caûnh huøng traùng naùo nhieät laï thöôøng.
Trong khi ñôïi ngaøy khai-maïc, thí-sinh vaø baø con baàu-baïn aên chôi vui-veû: nôi ngaâm vònh, xöôùng hoïa; nôi côø-kieäu, röôïu cheø; nhaát laø ôû maáy haøng thòt, laïi caøng oàn-aøo, ñoâng-ñuùc. Hoï saép haøng nhöõng con caày quay vaøng ngôøi, beùo pheä; muøi thôm bay leân ngaùt muõi. Laïi nhöõng quaùn sang troïng, ngöôøi ta baøy nhieàu chieác thoáng saøng xöa, to roäng, ôû trong loäi ñaày nhöõng con caù gieác vöøa chaøi döôùi nöôùc leân. Nhöõng caù aáy, khoâng phaûi ñeå chöng-dieän nhö caù thia taøu, maø chuùng ñeå aên töôi vôùi nöôùc leøo rau soáng. Khaùch aên duøng vaûi taây ñieàu, naém caù maø caén, cho huyeát khoûi dính tay, hoaëc ñeå khoûi thaáy saéc hoàng gheâ-tôûm.
Caùc só-töû ñaõ laàn-löôït döïng-hay noùi cho ñuùng, ñaõ caäy ngöôøi nhaø döïng cho, vì vaên-thaân, khoâng bao giôø ñöôïc laøm vieäc gì khoù nhoïc baèng tay. Nhöõng leàu traïi khum troøn, thaáp, heïp, vaøo phaûi co-ro nhö con toø voø chui vaøo toå ñaát. Daãu sao, ñöùng treân cao troâng xuoáng, giöõa tröôøng thi roäng maáy traêm maãu, luùp-xuùp keà nhau, chæ vöøa loït löng ngöôøi, nhöõng leàu tranh tí-hon, vaøng xaùm, nhö moät ñaøn boø voâ soá con aáy, ñuû baøy ra moät caûnh-töôïng huøng-vó uy-nghieâm; caøng huøng vó, caøng uy nghieâm, vì noù yeân-tónh, laúng-laëng, mô-maøng, nhö caû caùi tinh-thaàn Ñoâng-phöông vaäy.
Khoa thi aáy, nhö treân ñaõ noùi, chính phuû nghieâm phoøng döõ laém. Ban ñeâm, só töû ai phaûi ôû nhaø troï naáy, khoâng ñöôïc ra phoá tuï-hoïp; hoaëc giaû ngöôøi naøo coù vieäc caàn, coøn phaûi lang thang ngoaøi ñöôøng, khi ñaõ quaù taùm giôø toái, taát phaûi bò baét, hoûi theû vaø khuaáy-raày nhieàu laém.
Chính trong nhöõng ngaøy aáy maø ngöôøi ta khaåu truyeàn baøi thô "daën hoïc troø ñi thi", caùc thí-sinh, nôi cuïm naêm, nôi luõ baûy, thì-thaàm ñoïc cho nhau nghe baèng moät veû bí-maät, laï-luøng; xong roài ñoàng cöôøi roä leân, vì baøi thô chaúng qua laø moät baøi traøo-phuùng cuûa moät teân hoïc-troø quaùn ôû laøng Vò-xuyeân, nhaân caùi tình-hình luùc aáy maø ñaët ra. Chuùng ta haõy xem ñaây:


 Caùi "quan coø" aáy, thaät khoâng bao giôø ñöôïc loøng yeâu chuoäng cuûa caùc só-phu, vaø coù khi laïi bò khinh-thöôøng nöõa. Baèng caùch gì, chuùng ta seõ thaáy ôû moät muïc sau.
Ngaøy khai hoäi, trôøi chöa saùng, ngöôøi ta ñaõ ñoå xoâ caû laïi ôû bôø soâng, ñeå xem quan Toaøn-quyeàn ñeán. Caùc quan cai-trò Taây Nam, caùc baäc thaân-haøo phuù-hoä ôû Nam-thaønh ñeàu ñi xe keùo, baùnh saét loäc-coäc, laït-caït, cao khaáp-kheånh nhö caëp caø-kheâu, taáp-naäp ra chöïc saün ôû beán ñoø ñeå tieáp ngaøi. Khoâng bao laâu thì nhöõng phaùo thuyeàn cuûa oâng Paul Doumer, phu-nhaân vaø caùc boä vaên-phoøng voõ-giaù, thuûng-thaúng reõ laøn nöôùc vaøo bôø. Caùc ñoäi lính boä, boàng suùng, giaét löôõi leâ choùi-loïi döôùi nhöõng ngoïn ñuoác chöa taøn, vaø aùnh-saùng lôø-môø cuûa maët trôøi saép moïc, ñöùng laøm hai haøng raøo chaéc-chaén, ngaên nhöõng ngöôøi toø moø muoán thaáy maët quan Toaøn-quyeàn. Suùng thaàn-coâng 90 li, ôû hai chieán-haïm L'Avalanche vaø Le Jacquin, noå leänh lieân-thanh, thì caùc suùng ñaïi-baùc nhoû ôû maáy chieác phaùo-thuyeàn hoä-tuøng cuõng phaùt hieän traû lôøi, nghe vang trôøi doäi ñaát, giöõa ñaùm ñoâng möôøi maáy vaïn ngöôøi, ai naáy ñeàu yeân laëng, hieàn laønh cung-kính, khoâng toû veû gì khaû nghi. Phaûi chaêng caùi uy-veä cuûa suùng thaàn-coâng noù sai-khieán ñöôïc neân theá? Maø söï sôï suùng, hay noùi cho ñuùng hôn, laø söùc maïnh, sôï caùch toå-chöùc vaø caùch duïng binh vaãn coù thaät. Chính Tuù Xöông cuõng ñaõ thuù nhaän ñieàu ñoù trong baøi "vònh leân ñoàng" :
Tuy vaäy, luoàng khoâng-khí baát bình vaãn coøn chöùa-chaát trong loøng só-töû. Boïn vaên-nhaân ruû nhau vaây kín...laáy teân hoïc-troø laøng Vò-xuyeân, baûo phaûi cho nghe baøi thô vònh khoa thi, maø anh ta môùi kín-ñaùo ñoïc cho vaøi baïn thaân, baøi thô nhö theá naøy:

II- Leã Xöôùng Danh

Khoa thi Höông ñinh-daäu...ñöôïc eâm-ñeàm xong suoát. Daèng-dai maõi nhöõng boán-möôi ngaøy, caùc quan tröôøng chaám xong, môùi khai leã xöôùng danh caùc thi-sinh truùng tuyeån. Leã aáy cuõng coù quan Toaøn-quyeàn Doumer ñeán chöùng-kieán. ÔÛ giöõa hai haøng lính maëc aùo daáu, caàm côø nguõ saéc, caùc quan chuû-khaûo uy-nghi ñi vaøo tröôøng thi. Phía tieàn-ñoäi, coù quaân khieâng kieäu sôn son theáp vaøng, che loïng vaøng, ñöïng hoøm aán-kieám vua ban. Roài ñeán toaùn nhaïc binh, aùo maõ tieân, ñoäi muõ phuïng, ñaøn thoåi nhöõng baûn nhaïc reàn-ró, eo-eùc, yeáu ñuoái. Keû ngoài kieäu, ngöôøi naèm voõng, coù oâng chuoäng môùi, duøng xe tay, thuøng cao khaáp-kheånh; keành-caøng, loâi thoâi nhö theá, caùc quan tröôøng vaøo ñeán choã trung öông; roài run-sôï trong chieác hia quaù roäng, caùc oâng vuïng-veà leo leân nhöõng choøi cao ngaát, moãi choøi ñeàu che moät chieác loïng xanh. Luùc baáy giôø ngöôøi ta môùi keâu teân caùc hoïc-troø ñoã cöû-nhaân. Moät vieân haï quan caàm loa lôùn, goïi teân-tuoåi vaø laøng toång ngöôøi truùng tuyeån. Caùc oâng taân-khoa seõ reõ trong ñaùm maáy vaïn ngöôøi xao-xuyeán, kheùp neùp hoïp laïi moät choã vôùi quan-tröôøng, vaø nhaän ngay ôû ñaáy moãi ngöôøi moät boä y-phuïc, bieåu hieäu cho caùi chöùc môùi: muõ vuoâng keát giaûi daøi sau oùt, xieâm daï tím, aùo luïc vieàn tô ñen. Caùc quan ñoäi muõ caùnh chuoàn ñính böôùm baïc laäp-loøe, maëc aùo caùnh dieàu theâu phuïng, ñuû caùc saéc, ngoài cao treân choøi, beä-veä, oai-phong, traàm tónh, ñôïi caùc só-phu laïy taï ôn. Quan Toaøn-quyeàn vaø Doumer phu-nhaân beøn môû moät hoäp boïc nhung, ñaõ mang theo, thaân haønh baét tay caùc oâng cöû môùi vaø ñöa taëng moãi ngöôøi moät vaät ñöïng trong: thì ra toaøn nhöõng chieác ñoàng-hoà quaû quít baèng vaøng coù, baèng baïc coù, maø caùc ngaøi ñaõ saém saün ñeå thöôûng möøng maáy vò taân-khoa.
Baáy giôø, coøn moät vaïn maáy hoïc troø, phaän haåm duyeân oâi-khoa aáy chæ laáy coù 50 cöû-nhaân vaø 250 tuù-taøi-ñaønh phaûi nuoát nöôùc giaõi, ñöùng troâng caùc baïn mình vui söôùng. Luùc aáy ngöôøi ta nghe thaáy ngaâm:

Nhöõng ngöôøi ñöùng chung quanh ñeàu cöôøi raàm caû leân. Nhìn laïi môùi bieát laø teân hoïc troø ôû Vò-xuyeân ñaõ noùi tröôùc kia; anh naøy khoa tröôùc (giaùp ngoï, Thaønh-Thaùi thöù 6,1894) ñoã tuù taøi, maø khoa naøy vaãn cöù hoûng cöû-nhaân.
Hoûng, nhöng ñeå cho ñoõ buoàn, ñeå töï doái mình chôi, oâng vaãn nhaän lieàu laø ñoã, tuy chæ phaûi ñoã thöù 51 trong khi ngöôøi ta chæ laáy coù 50.
Chuù-thích 1
 Theá roài ôû döôùi söùc aùm-aûnh cuûa trí töôûng-töôïng, coù hôi men vaøo kích-thích theâm haêng, oâng töï thaáy mình ñang neám muøi sung-söôùng cuûa oâng cöû taân-khoa chính-thöùc.
Nhöng moät khi hôi men ñaõ taûn-maùc, oâng trôû veà vôùi söï thöïc, thì oâng laïi caøng thaát voïng buoàn-raàu chöøng naáy.
OÂng môùi bieát raèng vieäc thi-cöû khoâng phaûi laø vieäc deã daøng nhö ngaâm thô hay uoáng röôïu ngoaøi quaùn:
Nhöng duø coù ñau-ñôùn töùc-toái ñeán ñaâu, cho aãu coù :
Ñoái vôùi anh thí-sinh, caâu hoïc taøi thi phaän bao giôø cuõng laø moät caäu an-uûi raát coù hieäu quaû. Loøng töï-aùi theá naøo cuõng tìmra ñöôïc moät côù ñeå khoûi phaûi tuûi thaàm. Caùi quan-nieäm ruûi may aáy, sôû dó coù, chæ vì ai ñaõ theo ngheà hoïc-haønh, ñeàu töï phuï mình laø gioûi caû. Tuy raèng khieâm-toán laø tính thöù nhaát caàn coù cuûa nhaø nho, rieâng moãi tay vaên-nhaân ñeàu mang moät moái töï cao töï ñaïi. Ngoaøi mieäng hoï thöôøng vaãn nhuùn raèng :
Hay laø :
Hoaëc laø :
Nhöng thaät ra xöa nay chöa moät ngöôøi naøo daùm thaønh-thöïc thuù nhaän raèng vì doát maø hoûng thi. Theá naøo cuõng chæ ñoå toäi cho soá-phaän:
Nhôø theá maø moái hy-voïng, moät choác bò lung-lay, laïi thaáy vöõng-vaøng nhö tröôùc. Nhaø thi-só coøn bieát caùch tìm ra moät caâu haøi höôùc laáy ñoù vaãn töï ñaéc nhö thöôøng :
Theá laø treân con ñöôøng veà, ngöôøi ta laïi thaáy anh hoïc troø Vò-xuyeân cuûa toâi thung-dung yeân-traïi böôùc ñi, voâ tö, ñieàm-tónh, chæ nghó ñeán moät cuoäc chôi ngoâng naøo saép thi-haønh nay mai ôû phoá haøng Thao laø choã anh ta cuøng baïn-beø tuï-hoïp.

III-Tuù Xöông vôùi Saøo Nam

Phoá haøng Thao hoài aáy laø phoá ñoâng-ñuùc nhaát, vui-veû nhaát ôû Nam-thaønh, vì bao nhieâu nhaø buoân to, buoân nhoû, quaùn röôïu, cao laâu ñeàu laäp ôû ñoù. Nhöng haøng Thao noåi tieáng laø nhôø caùc nhaø aû-ñaøo, ôû ñaáy thöôøng hay tuï-hoïp caùc quan-laïi, caùc thieáu-nieân vaên-só thi-gia, ñeå nghe haùt vaø ñaäp chaàu.
Thöôïng tuaàn thaùng chín naêm aáy (ñinh-daäuù1897)baïn vaên-nhaân ôû Nam-thaønh, nhaân ngaøy leã truøng-cöûu, nhoùm nhau taïi nhaø coâ ñaøo, chôi nhôûn suoát ngaøy. Hoï chia nhau laøm ba toaùn:
a/- Moät toaùn, troïng-voïng nghieâm-trang, ñoùng ñoâ ngay ôû caên giöõa ñaùnh toå toâm.
b/- Moät toaùn ôû caên beân höõu, cuøng ngoài vôùi hai aû maøy xanh, maûi say-söa nghe moät baøi nhaø troø haùt theo ñieäu ñaøn vaø nhòp troáng.
c/- Coøn moät toaùn, goàm nhöõng vaên-só thi-haøo chaân-chính, hay ít ra cuõng laø boïn sính chöõ meâ vaên, choaùn caû caên beân taû, hoaëc ngaâm vònh thi baøi. Trong naøy ngöôøi ta doøm thaáy caùc oâng huaán Myõ-loäc, Cöû Thaêng, Tuù Taây-hoà, moät vaøi oâng ñoà laøng Haønh-thieän vaø moät ngöôøi maø ta goïi laø "oâng Tuù Vò-xuyeân". OÂng naøy chính laø anh hoïc-troø hay ngaâm thô ôû giöõa tröôøng thi ñaáy. Caâu chuyeän haøn-huyeân-thieân, roát cuïc khoâng khoûi loän laïi vieäc thi-cöû khoa vöøa roài: moät dòp toát cho nhaø thi-só Vò-xuyeân toû tính ngaïo-ñôøi khinh ngöôøi cuûa mình.
Vò-xuyeân laø moät chaøng thieáu-nieân chöøng 27-28 tuoåi trôû laïi, maét saùng nhö sao, raâu raäm nhö choåi! Thô cuûa oâng öùng khaåu raát mau, töï-nhieân chöùa-chan moät gioïng traøo-phuùng thaâm-thuùy, neân ai nghe cuõng choùng thuoäc loøng. Lôøi aên tieáng noùi laïi raát coù duyeân; hình nhö oâng coù moät caùi naêng löïc huyeàn-bí trong khoa ngoân-ngöõ laøm cho ai naáy cuõng öa nghe. Ñeå toû ra mình saùng trí hôn ngöôøi, moãi oâng ngaâm ñi ngaâm laïi nhöõng baøi oâng tuù vöøa ñoïc, trong khi oâng naøy gheù qua phoøng beân kia bôõn vôùi moät coâ ñaøo hay veõ moät nöôùc baøi cao cho moät oâng baïn ôû boä ngöïa giöõa. Trong caùc thô veà khoa thi oâng ñaõ ñoïc hoâm aáy, ñaïi-khaùi coù nhöõng baøi cheá-dieãu nhö nhöõng baøi naøy :


 Luùc baáy giôø trôøi ñaõ gaàn toái, boãng coù tieáng ñoäng ngoaøi ngoõ moät luùc, roài hai ngöôøi ñaøn oâng, keû tröôùc ngöôøi sau ñi vaøo. Ngöôøi ñi tröôùc neùt maët töôi cöôøi, chaøo taát caû cöû-toïa: thì ra moät oâng baïn quen xöa nay: oâng Ñaëng töû Maãn ngöôøi laøng Haønh-thieän. Coøn khaùch ñi sau, haún laø laï maët, chöa ai töøng thaáy bao giôø. Vaû xem caùch aên-vaän ñuû bieát ngöôøi ôû ñaèng trong: aùo vaûi naâu, noùn laù, vaønh daøy vaø thoâ, to naëng laém. Ngöôøi cao lôùn duõng-maõnh, traùn roäng, hai maét saùng quaéc khoâng keùm gì maét oâng tuù Vò-xuyeân ñang ngoài ñaáy. Moät quai raâu, luùn-phuùn ñen xanh, chaïy töø maùi toùc naøy qua giaùp maùi kia, laøm cho maët bôùt phaàn to lôùn. Gioïng noùi khi chaøo cöû-toïa, oà-roà, chang-chaûng, vaø khi cöôøi, tieáng reo, trong vaø cao nhö tieáng saét khua.
 Ngöôøi ta môøi ngoài noùi chuyeän. Khaùch toû ra moät baäc tuùc nho, hoïc-löïc uyeân-thaâm, thoâng suoát kim-coå, laïi "bình-sinh coù chí lôùn-lao, nhö muoán laät beå dôøi non" gì kia. Boïn vaên-nhaân giöõa tieäc, ai naáy ñeàu taám taéc khen thaàm, trong buoåi sô ngoä, ñaõ coù yù haâm-moä con ngöôøi taøi-khí,
Nhöng ñeán khi nghe khaùch thuù nhaän mình laø moät teân hoïc-troø can aùn hoaøi-hieäp vaên-töï, suoát ñôøi khoâng ñöôïc thi-cöû, thì cöû-toïa ñeàu giaät naåy mình, laáy laøm laï. Khaùch beøn thong-thaû keå qua caâu chuyeän cuûa mình. AÁy laø caâu chuyeän cuûa moät anh hoïc-troø taøi hoïc sieâu quaàn, coù tính ngaïo maïn baát-kî, ñaõ ñoã ñaàu xöù nhieàu phen, ñeán khi thi Höông khoâng theøm mang leàu-traïi gì caû, cho laø khoâng phaûi nhöõng caùi vaät aáy noù laøm neân moät baäc ñaïi-khoa. Khi vaøo tröôøng, naïn quaù, anh em phaûi chaïy kieám cho moät caùi leàu, ruûi trong aáy moät anh doát naøo ñaõ giaáu nhöõng saùch-vôû cuõ. Lính khaùm phaù ra ñöôïc, trình leân quan. Quan tröôøng hieåu ngay söï ruûi-ro oan-tình aáy, vì ñaõ bieát anh ñaàu xöù; nhöng anh naøy laïi leân maët khoâng caàu: caùc quan töùc, laøm thaønh aùn hoaøi-hieäp, chung thaân baát ñaéc öùng thí. Buoàn tình anh ta veà, ñi ngao-du khaép xöù, vöøa tôùi Nam-ñònh vaø gaëp caùc vaên-nhaân...
Caâu chuyeän aáy khaùch keå baèng moät gioïng sang-saûng, giöõa nhöõng traän cöôøi nghe nhö tieáng thaùc chaûy. Naõy giôø, khaùch chöa heà uoáng. Cheùn röôïu roùt laâu vaãn coøn ñaày ngang mieäng. Coù ngöôøi nhaéc, môøi khaùch, khaùch noùi:
Cöû-toïa nhìn nhau, giaät mình nghe caâu noùi boùng-baûy aáy.
OÂng Vò-xuyeân voäi-vaõ xuoáng phaûn, laïi gaàn khaùch, voã vai maø noùi :

Nhaø anh-huøng vaø nhaø thi-só coøn gaëp nhau moät baän thöù hai, caùch naêm naêm sau khi oâng Phan Boäi Chaâu ñaõ ñaäu giaûi-nguyeân tröôøng Ngheä.
Gaëp nhau ôû nhaø oâng Tuù Xöông vaø ôû phoá haøng thao nhö tröôùc. OÂng thuû-khoa noùi leân Haø xem hoäi chôï vaø leã khaùnh-thaønh caàu Doumer vöøa môùi laøm xong. Luùc aáy vaøo khoaûng thaùng gieâng naêm nhaâm-daàn (thaùng2-1902) Nhaø laøm thi nhìn caùi hình cao, vai roäng cuûa keû chí-só phieâu-löu, moãi böôùc moät lôø trong ñaùm muø buoåi toái. Nhìn ngöôøi baïn thaân-giao vì chuùt duyeân vaên-töï ñöa ñeán, roài raøng buoäc laáy nhau, ngöôøi baïn khuynh-höôùng tuy khaùc haún vôùi mình, nhöng vaãn nhaän laø tri aâm, chí thieát, nhìn laàn choùt trong ñôøi oâng, roài thoát nhieân oâng buoâng moät tieáng thôû daøi! Ai bieát ôû trong hôi thôû aáy, aån nhöõng yù-tình chi ?

Caùch ba naêm sau nöõa, oâng Ñaëng töû Maãn xuaát döông, qua ñeán Quaûng-ñoâng vöøa gaëp oâng Phan Boâi Chaâu ôû ñaáy,
- Töû Maãn ñem cho ta vaät gì cuûa nöôùc ta ñoù ? OÂng Phan hoûi,
OÂng Ñaëng ñaùp :
- Moät vaät baùu voâ song : moät baøi thô thaêm cuûa oâng Tuù Xöông.
- ôû ñaâu, ñöa xem!
 - ôû ñaây!
OÂng Ñaëng laät aùo leân, voã baønh-baïch vaøo buïng. Thì ra baøi thô aáy laø nhöõng lôøi nhaén göûi, chaúng phaûi thö-töø buùt-tích gì.
OÂng Phan baûo doïc leân nghe. OÂng Ñaëng beøn ngaâm baøi thô naøy :
OÂng Ñaëng laïi baûo coøn moät baøi nöõa, cuõng cuûa oâng Tuù Xöông, nhöng khoâng coát göûi cho oâng Phan nhaân khi nhôù baïn xa-xaêm, oâng ngaâm cho ñôõ buoàn, neân khoâng baét oâng Ñaëng hoïc thuoäc.
Nghe xong thô, Saøo Nam ñöùng daäy, hai maét thöôøng saùng quaéc boãng trôû neân lim-dim, mô-maøng moät luùc, nhö vôøi troâng non nöôùc yeâu xa, roài quay laïi baûo oâng Ñaëng raèng :
Roài hai ngöôøi ñoàng troâng veà phöông Nam, buøi nguøi yeân laëng

|
Chuù thích: