Troâng gioøng soâng Vò
(Vaên-chöông vaø thaân-theá Traàn-Teá-Xöông)

IV- OÂng Tuù Xöông

Vaøo khoaûng cuoái theá-kyû thöù möôøi-chín trong laøng thô Baéc-Vieät, ít ai khoâng bieát maët caùi anh chaøng ñeïp trai. Quanh naêm phong vaän, aùo haøng taøu, khaên nhieãu tím, oâ luïc-soaïn xanh, quaàn toá-nöõ, bít taát tô, giaøy Gia-ñònh boùng... laån-quaån ôû maáy choã haøng Thao, phoá Môùi, choác choác laïi ngöôùc maët leân trôøi nhìn ñaùm maây xanh maø cöôøi moät mình; nuï cöôøi coù khi khinh-khænh nhö ngaïo ñôøi, thò ngöôøi, laïi coù khi xinh-töôi nhö ñöa tình cho moät boùng yeâu trong moäng!
Caùi con ngöôøi phong-löu, hay troâng vaøo, ai cuõng töôûng phong-löu aáy, ñaõ töï veõ caùi hình-aûnh cuûa mình trong moät baøi töï-thuaät nhö theá naøy :

Hoaëc laø baøi :
Hoaëc ôû trong baøi "Phuù Thaày Ñoà", trong aáy böùc chaân-dung cuûa oâng töï phaùc-hoïa ra laïi caøng roõ-reät.
Con ngöôøi aáy, neân noùi ngay baây giôø, khoâng phaûi sinh ra ñeå höôûng nhöõng söï phong-löu sung-söôùng nhö ta coù theå töôûng laàm. Ngöôøi aáy ñaõ chòu moïi söï thoáng-khoå naëng nhaát ôû ñôøi! Nhöõng lôøi oâng ta noùi, nhöõng vieäc oâng ta laøm, ñeàu laø maâu-thuaãn vôùi söï thöïc-teá, vôùi caûnh-ngoä gia-ñình, vôùi thaân-theá oâng. Ñoù laø nhöõng ñieàu maø chuùng ta seõ thaáy roõ trong nhöõng muïc sau naøy.
OÂng Tuù Xöông, keå veà caùi tính aên-chôi lieàu-lónh, thì thaät khoâng ai daùm bì :
Caùi tính gaøn-dôû, böôùng-bænh aáy ñaõ baét oâng laøm caùi ñích cho lôøi mæa-mai cuûa thieân-haï; caâu ca-dao sau naøy ñaõ chöùng thöïc söï ñoù :
Nhöng naøo oâng ta ñaõ laáy nhöõng ñieàu aáy laøm nhuïc ? Chaúng nhöõng theá, oâng laïi coøn cho laø ñuùng vôùi tính-tình cuûa mình, vaø chöùng-nhaän caùi thöïc-traïng aáy trong moät baøi phuù ñaéc :
Nghieän gì thì nghieän, chôù ñeán nghieän moùn cao-laâu thì thaät khoâng phaûi laø ngöôøi taàm-thöôøng!
Nhöng maø noùi aên chôi laø noùi vaäy, chôù caùi lieàu-lónh, böôùng-bænh aáy chaúng qua laø ñeå cho khuaây nhöõng noãi ñau thöông trong moät taám loøng öu thôøi maãn theá. Laø moät thi-só, coát-khí ña caûm, ña saàu; noãi nöôùc, noãi nhaø, ñaõ phaûi troâng thaáy nhöõng ñieàu khoâng nhö nguyeän; laïi theâm chung ñuïng vôùi moät xaõ-hoâi ñeâ-heøn, ích-kyû, nhöõng chuyeän chöôùng tai gai maét laø chuyeän xaûy ra haøng ngaøy, haøng giôø, ngöôøi coù tính khí khaûng-khaùi ngang-taøng, sao cho khoûi troâng ñôøi baèng moät con maét bi-quan, aân-haän.
Chính ôû nôi sinh-tröôûng cuûa oâng, ôû choán choân nhau caét roán, nôi ngöôøi ta thöôøng phaûi coù naëng caûm-tình hôn ñaâu heát, maø ñoái vôùi oâng, cuõng chæ laø moät choã tuï hoïp cuûa nhöõng ñieàu oâ-troïc ti-tieän, cuûa nhöõng caùi xaáu töø hình-thöùc cho ñeán tinh-thaàn:
Thaønh ñaây laø oâng Phoøng Thaønh, coi vieäc vi-caûnh ôû thaønh-phoá Nam-ñònh, teân laø Phaùo, voán laø moät keû khoâng hoïc-haønh gì, nguyeân töø Haø-noäi xuoáng Nam laøm aên, laàn laàn trôû neân giaøu coù, roài nhôø ñöôïc quan treân yeâu thöông, cho laø hoä phoá, leân ñeán chöùc Phoøng Thaønh. Ngöôøi oâng ta ñen thuûi, ñen thui.
Ñoác töùc laø oâng Ñoác-hoïc Thieàu coi tröôøng Nam-ñònh; oâng naøy maët-maøy nhieàu veát lang traéng, troâng khoâng ra daïng veû moät nhaø nho phöông phi ñaïo maïo.
coâ Boá thì laúng-lô daâm-ñaõng;
Chuù Haøn thì loøn-loûi ñeâ-heøn. Bao nhieâu nhöõng ngöôøi chung quanh mình toaøn laø theá caû, thì baûo nhaø thi-só laøm sao cho khoûi böïc mình.
Cho neân sau nhöõng luùc "vui cöôøi ra phaù" taïm thôøi, göôïng-gaïo, chæ tieáp theo, than oâi! nhöõng côn ñau-ñôùn vì nhaân-tình.
Coøn noùi veà vaán-ñeà kim-tieàn, thì laïi caøng chaùn-ngaùn:
Khi mình coù thì hoï laøm ra maët thaân ñeå "caøi" mình, khi nhaém theá khoâng aên nhôø gì mình ñöôïc nöõa, thì hoï loä veû khinh khi, neáu khoâng trôû maët phaûn haún :
Tuy vaäy keû ñaïi tröôïng-phu bao giôø cuõng ñaïi löôïng, ñem buïng yeâu ngöôøi, thöông ngöôøi thì coù, chôù khoâng bieát traùch ngöôøi, caêm ngöôøi. Ñoái vôùi nhöõng tieåu-nhaân, chæ:
Chôù :
Coù chaêng chæ coù keû sinh ra moät tính ngaïo ñôøi, khoâng tin ôû söï toát ñeïp, hay-ho cuûa ñôøi nöõa. Maø hay-ho gì, toát-ñeïp gì ñöôïc, caùi ñôøi ngu-ngoác, giaû-doái, a-dua, loøng rieâng chæ lo caàu cho nhau vaïn caùi ruûi-ro khoå-sôû, maø ôû ñaàu moâi, muùt löôõi thì vaãn nhao nhao chuùc cho nhau nhöõng phöôùc noï duyeân kia!
Toùm laïi, thuaàn laø nhöõng lôøi voâ loái, khoâng ñaâu, bieát khoâng theå naøo thaønh hieäu ñöôïc, maø chuùng cuõng cöù giaû doái chuùc cho nhau. Chôù neáu coâng -vieäc maø xoay-xôû theo lôøi mình öôùc-nguyeän ñöôïc, thì chi baèng chuùc nhö theá naøy :
Nhö theá môùi coù ích cho nhau hôn! Troâng ñôøi baèng moät con maét bi quan, cay nghieät nhö Traàn teá Xöông, töôûng khoâng coøn ai hôn nöõa. Nhöng maø, traùi vôùi moïi ngöôøi, caùi tính-tình laõng maïn, phoùng ñaõng cuûa nhaø thi-haøo noù baét oâng Tuù Xöông khoâng laøm moät baäc ñaïo-ñöùc giaû, luaân-lyù queøn, hoï vaãn chaúng laøm gì neân chuyeän, maø ñi ñaâu cuõng thôû ra nhöõng gioïng yeám-theá voâ nghóa-lyù, hay laø, teä hôn nöõa, hoï ñi aån ra ngoaøi xaõ-hoäi, nhö caùc vai chính trong truyeän taøu xöa.

V- Moät nhaø ñaïo-ñöùc khaùc ñôøi

Sinh vaøo giöõa buoåi giao-thôøi, trong aáy moãi söï thay cuõ ñoåi môùi, nho-só coi nhö laø moät laùt buùa buûa vaøo böùc thaønh theá-ñaïo, Tuù Xöông khoâng theå khoâng ñau-ñôùn bôûi nhöõng chuyeän ñöông thôøi.
Luùc baáy giôø, ôû trong xaõ-hoäi, caùi ñòa-vò ñöôïc troïng-voïng nhaát, caùi ñòa-vò coù theå ñöa ñeán cho chuû-nhaân-oâng ñuû moïi ñieàu-kieän vaät-chaát sung-söôùng, aáy laø ñòa-vò oâng Phaùn cuûa nhaø-nöôùc Baûo-hoä :

Nhöng maø nhöõng oâng Phaùn aáy laø nhöõng oâng gì, taøi hoïc caùc oâng ra theá naøo ?
Thì ra chæ coù theá, nhöng maø töøng aáy keå cuõng ñaõ gheâ-gôùm laém :
Tình-theá xaõ-hoäi nhö vaäy, keû tröôïng-phu phaûi laáy moät caùi nhaân-sinh-quan naøo maø ôû vôùi ñôøi ?
Khoâng keâu reân haõo, khoâng than khoùc huyeàn, laïi cöù laên-loùc vaøo cuoäc ñôøi; ñôøi buoàn, vaãn coù vui, ñôøi baïc vaãn khoâng phuï, ñôøi chaùn vaãn thöông yeâu; nhaø thi-só ñaõ laáy chaâm bieám, lôøi dieãu-côït laøm khí-giôùi ñeå choáng choïi vôùi moïi loái kích-thích cuûa ñôøi, vaø nhaø thi-só trôû neân maïnh-daïn cöùng coûi, quay laïi coâng-kích ñôøi, töï mình gaây söï vôùi ñôøi. Khoâng coù phaùi naøo, caùnh naøo trong xaõ-hoäi maø khoâng coù caùi muõi teân cuûa thi-só haøi-höôùc baén tôùi.
Nhö Phaät-giaùo vaø nhöõng ngöôøi tuyeân-truyeàn Phaät-giaùo thì bò oâng mieät-thò laém, tuy oâng cuõng nhö taát caû caùc nhaø thaâm nho, khoâng phaûi laø khoâng hieåu thaáu ñöôïc caùi cao-sieâu, caùi thuaàn-tuùy cuûa toân-giaùo Thích-ca. Xeùt ra, sôû-dó oâng coù nhöõng tö-töôûng phaûn giaùo nhö vaäy laø vì oâng thaáy raèng ñaïo-lyù coù hay-ho gì maø ngöôøi thöïc-haønh giaû-doái thì cuõng voâ-ích. Maø coøn gì giaû-doái baèng nhöõng thaày saõi, vöøa tu-haønh ñaïo Phaät, vöøa chuû-tröông ñoàng boùng laø caùi phaùi meâ-tín daâm-oâ cuûa phöôøng voâ-laïi ? Ta haõy nghe nhaø thi-só taû nhöõng caùi nhí nhaéc gheâ-tôûm cuûa haïng ngöôøi aáy trong baøi : " oâng sö vaø maáy aû leân ñoàng". Laïi tu-haønh maø coøn mieät maøi ôû choán traàn ai tuïc-luïy nhö caùi sö oâng chuøa Cuoái kia, cho ñeán noãi phaùp-luaät phaûi can-thieäp ñeå môøi vaøo tu noát -khoâng phaûi ôû chuøa nöõa ñaâu- maø ôû trong moät nhaø pha, thì chi baèng ñöøng tu maø ñöøng laø baäy:
Tröôùc nhöõng caûnh-töôïng chaùn-naûn aáy, maø coøn thaáy nhöõng coâ con gaùi ruû-reâ nhau vaøo chuøa hoïc ñaïo cuøng caùc saõi, thì ai daùm tin raèng coù moät ngaøy kia, nhöõng vò caân-quaéc anh-huøng aáy seõ thaønh chaùnh-quaû caû ? Chaúng qua chæ ñeå thöông, ñeå tieác, ñeå ganh cho boïn maøy raâu phaøm-traàn.
Hình nhö Vò-xuyeân coù moät moái aùc caûm rieâng ñoái vôùi thaày tu maø khi naøo oâng cuõng goïi laø "troïc ñaàu" nhö trong baøi "oâng sö vaø maáy aû leân ñoàng" ta vöøa ñoïc ôû treân, ñaõ coù caâu:
Khi vui noùi theá cho ñaønh, ñeán khi buoàn, teû ngaét teû ngô, khoâng coù yù gì khoâi-haøi caû maø thi-nhaân cuõng khoâng queân chaâm-chích con ngöôøi voâ haïi aáy.
Coù ngöôøi baûo raèng moái aùc caûm aáy cuûa Vò-xuyeân chæ sinh ra töø ngaøy oâng vay nôï moät nhaø sö maø khoâng ñöôïc. Nhöng toâi töôûng raèng moät baäc chí-khí ngang-tang nhö Traàn teá Xöông khoâng bao giôø nhoû buïng ñeán theá, maø traùi laïi, söï thaát baïi cuûa oâng trong vieäc vay sö, coù leõ chính vì caùi tính khinh-thò cöûa thieàn cuûa oâng ñaõ khieán cho nhaø sö naøo ñoù gheùt maët maø khoâng cho vay, caùi ñoù cuõng khoâng bieát chöøng. Duø theá naøo maëc loøng, baøi "vay nôï sö" sau naøy thaät laø moät baøi chaâm-choïc cay-nghieät ñaùo ñeå:
Caùi tính öa cheá-nhaïo nhaø sö khoâng phaûi chæ rieâng oâng Tuù Xöông môùi coù. Moät nhaø thi-só cuøng thuoäc moät phaùi vôùi oângTam-nguyeân Yeân Ñoå, cuõng hay bôõn thaày tu laém. OÂng coù baøi "vònh sö".
Ñaõ boû söï giaùo lyù tinh-thaàn maø cho laø giaû-doái, ñaõ thaáy caùi gì cuõng chaùn-naûn ñeán nghi ngôø, nhaø thi-só laáy cuoäc aên chôi thích chí laøm muïc-ñích khuoâng-khoa cho cuoäc soáng dôû cuûa mình. Ñoái vôùi Vò-xuyeân, caùi thuù vui laø ôû nôi söï chôi aû-ñaøo, töù laø caùi thuù cuûa nhaø sang-troïng, cuûa ngöôøi thöôïng-löu, hoïc-thöùc, rieâng duøng moät moùn vaên-chöông; noù coù theå goïi laø thuù tinh-thaàn trong thuù vaät-chaát. Nhaø thi-haøo haèng ngaøy vaãn ca ngôïi ñieàu ñoù trong nhieàu baøi tuyeät buùt :
Cho neân, heã khi naøo oâng ta roãi-raõi buoàn tình, thì ñaõ laïi laàn moø xuoáng haøng Thao, phoá Môùi:
Caùi quan-nieäm "Voâ taän kho trôøi" aáy ñaõ sinh cho nhaø vaên-haøo caùi tính haøo-phoùng, böôùng-bænh, khoâng keå ngaøy mai; nhöng noùi cho ñuùng, kho voâ taän aáy naøo phaûi cuûa trôøi ñaát gì ñaâu ? Maø chính oâng Tuù Xöông cuõng ñaõ bao phen nhaän thaáy ôû choã naøo roài! Kho voâ taän aáy, chính laø baø Tuù Xöông vaäy!

VI- Baø Tuù Xöông

Treân ñaây khoâng ñaày nöûa theá-kyû, ôû xaõ-hoäi ta coøn coù moät haïng ñaøn-baø maø coâng-vieäc gaùnh-vaùc gia-ñình laø moät caùi traùch nhieäm, moät caùi boån-phaän- hay noùi cho ñuùng, vì traùch-nhieäm coù haøm moät yù-nghóa cöôõng-baùch ôû trong- hôn theá nöõa, coâng-vieäc nuoâi choàng, nuoâi con, ñaõ thuoäc veà phong-tuïc. Ngöôøi ñaøn baø khi laáy choàng, ñaõ nhaän ngaàm caùi traùch nhieäm aáy, nhaän moät caùch voâ tö, thaûn nhieân. Anh choàng chæ chôø ngöôøi ta nuoâi cho löng daøi vai roäng, ñeå maø "aên no laïi naèm". Toâi noùi gì ? naèm thì coøn hay laém, vì nhö Tuù Xöông, thì chaúng bao giôø chòu naèm, maø khi chieáu haùt, khi ca-laâu, ngoaøi caùi tieàn cho oâng aên söôùng maëc sang, laïi coøn phaûi cung-caáp cho oâng ñi ñaäp chaàu, uoáng röôïu vaø ñaõi-ñaèng anh em.
ÔÛ trong moät thôøi ñaïi suøng-thöôïng khoa-muïc, vaø chæ nhöõng ngöôøi coù khoa-muïc môùi ñöôïc ngöôøi ta suøng-thöôïng, moãingöôøi vôï ñeàu coù moái hy-voïng toái-cao laø laáy caùi vinh-döï ôû nôi ñoã-ñaït cuûa choàng. Nhaø danh-nho Leâ Quí Ñoân ñaõ roõ caùi taâm-söï, caùi nguyeän-voïng duy-nhaát cuûa ngöôøi thieáu-nöõ Vieät-nam xöa, trong moät baøi vaên-saùch, coù maáy ñoaïn nhö theá naøy :
Vì theá maø ngöôøi ñaøn baø naøo cuõng vui loøng chaïy aên chaïy maëc, nuoâi choàng, nuoâi con, cöïc khoå bao nhieâu cuõng khoâng quaûn. Vì theá maø sinh ra cheá-ñoä ñaøn-baø laøm vieäc theá ñaøn oâng, maø ta ñaõ xeùt thaáy ôû nöûa theá kyû tröôùc trôû leân. Cuõng nhö sau naêm 1900, nho hoïc khoâng duøng nöõa, khoa-cöû bò baõi boû, ngöôøi ta xoay veà chöõ Phaùp, hoïc ít löông nhieàu, coâng-danh deã ñaït, thì laïi sinh ra haïng ñaøn-baø döïa löng choàng nhö ta ñang thaáy ngaøy nay. Naêm möôi naêm sau, töùc laø caùi phuïc thuø cho nam-möôi-naêm tröôùc. Coù ai traùch caùc baø ngaøy nay laø kyù-sinh-truøng cuûa nhöõng ñöùc phu-quaân, caùc baø cöù vieäc giôû söû ra maø noùi :
- Roøng-raõ luoân maáy theå-kyû tröôùc, chuùng toâi ñaõ laøm-luïng theá caùc oâng. Baáy giôø chuùng toâi môùi nghæ meät chöa ñaày nöûa theá-kyû, ñaõ chi maø caùc oâng xeùt neùt vôùi phaøn-naøn ?
Giaû söû coù vôï ai maéng choàng nhö theá, nghó ñeán baø Tuù Xöông, chæ nghó ñeán baø Tuù Xöông, ngöôøi naøy cuõng neân cuùi ñaàu yeân-laëng.
Baø Tuù Xöông ?
Coù nhöõng ngöôøi ñaøn baø sinh ra ñeå maø caàm thanh kieám, cöôõi coå voi, quaûn-ñoác haøng vaïn huøng binh, ñaùnh thaønh naøy, thaâu luõy noï. Nhöõng vò caân-quaéc anh-huøng aáy danh tieáng laãy-löøng trong lòch söû. Laïi coù moät haïng phuï nöõ -maø ta ñöøng töôûng raèng haïng naøy nhieàu hôn - sinh ra chæ ñeå caàm caùn choåi, coi baày lôïn, xem coâng vieäc ngôõ laø khoâng oanh-lieät khoâng vinh döï baèng, nhöng keå ra coâng traïng hoï ñoá vôùi tieàn ñoà, vôùi toå-quoác, vôùi vaên-minh, khoâng phaûi laø nhoû thua ñaâu. theá maø haïng ngöôøi aáy, khoâng ai theøm ñeám xæa ñeán. Vì sao laïi coù söï thieáu-soùt baát coâng aáy ? Vì sao laïi coù caùi thieân-vò aáy ? Taám loøng suøng -thöôïng cuûa ngöôøi ñôøi laém khi cuõng coøn sai-laïc hoaëc caåu thaû laém thay!
Ñoù laø nhöõng tö-töôûng noù ñeán tröôùc heát trong trí toâi, moãi khi toâi nghó ñeán baø Tuù Xöông.
Sinh tröôûng trong gia caûnh thoân-daõ eâm-ñeàm, trong baàu khoâng-khí trong-saïch bao-boïc laøng Phuø-nghóa, thuoäc huyeän Myõ-loäc, baø Tuù Xöông laø moät ngöôøi coù taát caû caùc ñöùc-haïnh cuûa ngöôøi ñaøn-baø theo lyù-töôûng Khoång-giaùo. Coù maø khoâng töï bieát. Caùi hay, caùi cao-thöôïng laø ôû choã ñoù.
veà dung maïo, thöû töôûng töôïng moät ngöôøi thieáu phuï maët-maøy khoâng coù caùi veû ñeïp loäng-laãy nguy-nga nhö caùc tieåu thö ôû choán ñaøi-caùc thò-thaønh, nhöng cuõng raát dòu-daøng, raát ñoan-trang, raát töôi-taén. Vì laøm aên lam-luõ, ngöôøi aáy ñaõ maát neùt dieãm-leä thöôùt-tha; khoâng coù caùi thaân hình dong-doûng, eûo-laû "boà lieãu", nhöng cuõng khoâng vì theá maø hoùa ra thoâ-thaùp, queâ-keäch. Traùi laïi, nöôùc da bao giôø cuõng giöõ ñöôïc maøu non-nôùt, traéng-treûo, mòn maøng. Chieác hoa daïi moïc ngoaøi ñoàng noäi, giöõa moät vuøng quang ñaõng bao-la, cho daãu phaûi daõi daàu vôùi naéng, möa, söông gioù, bao giôø cuõng hôn chieác hoa yeåu-ñieäu, thanh-bai, saëc-sôõ, troàng trong chaäu hay trong boàn. Vaû chaêng, chính nhaø thi-só cuõng ñaõ coù veõ böùc chaân dung cuûa vôï. Ta haõy nghe :
Neáu nhö oâng Tuù Xöông chæ raët nhöõng "aùo haøng taøu, khaên nhieãu tím, quaàn toá-nöõ, bít-taát tô" vaø nhöõng "giaøy doân chaân dieän, oâ tay caàm", neáu oâng Tuù Xöông chæ laên-loùc ôû trong choán hoàng-laâu töûu-ñieám, thì ngöôøi thieáu-phuï kia laïi laïi "thaét löng boù que, saén vaùy quai coàng" laën-loäi ôû ñaàu gheành cuoái chôï, buoân taûo baùn taàn, ñeå gaùnh-vaùc gia-ñình theá cho oâng Tuù.
Ngöôøi aáy laáy choàng khoâng phaûi vì tham nhöõng baû vinh-hoa nhö oâng Leâ quí Ñoân ñaõ taû; khoâng, ngöôøi aáy nuoâi choàng, nuoâi con, laø vì phaän-söï, vì nghóa-vuï, khoâng ham muoán, khoâng mong-öôùc, vì ai chöù oâng Tuù Xöông, thì caû naêm ñeán toái, chæ moät vieäc aên chôi, nay ñaây, mai ñoù, oâng coù thieát gì ñeán söï hoïc-haønh.

VII- Moät vò Thieân-thaàn

Sau khi oâng Tuù ñaõ tieâu hoang caùi höông-hoûa sô-saøi cuûa cuï thaân-sinh ñeå laïi cho phaàn rieâng oâng, thì baø Tuù phaûi ra coâng chu-caáp cho taát caû gia-ñình. Baây giôø khoâng coøn mong nhôø laáy moät chuùt hoa-lôïi gì nöõa, thì nhöõng caùi aên, caùi maëc, caùi daïy-doã ñaøn con, vieäc laøng, vieäc hoï, gioã kî, teát nhaát, baø phaûi troâng-nom, lo-laéng heát thaûy. Cho ñeán moãi khi oâng Tuù ñi thi, ngoøai ñoà löông-thuïc, baàu xieång gaùnh theo, baø Tuù laïi coøn phaûi taëng cho oâng nhöõng moùn tieàn "tieãn chaân" ñeå phoøng khi caùch ñoø trôû giang, ñoå gaùnh cheø, beå baùnh traùng, chaúng haïn.
Hình nhö khi laáy nhau, hai ngöôøi ñaõ laøm tôø hôïp ñoàng vôùi nhau, ñaõ caét rieâng phaàn vieäc cho nhau, ví-duï nhö baø Tuù thì lo vieäc kieám tieàn ñeå tieâu-duïng trong nhaø, coøn oâng Tuù thì giöõ vieäc...ñi chôi. Chæ coù theá, oâng môùi töï-ñaéc vaø ích-kyû tuyeân-boá raèng :

Phaûi, coâng-vieäc cuûa ai naáy lo. Vieäc oâng, oâng laøm, theá naøo xong, maëc keä oâng. Coøn vieäc baø, ñaáy! baø phaûi lo-lieäu laáy :
...Kieám caû tieàn ñeå oâng ñaùnh côø, phoãng kieäu, thaäm chí ñeå oâng ñem vaõi ôû xoùm chò em, trong khi cao-höùng, khi vì tình, vì röôïu, vì thô, oâng ñaõ dôû meâ dôû tænh!...Theá roài xong cuoäc truy-hoan, tan soøng ñen-ñoû, oâng trôû veà nhaø, tieàn heát saïch, beänh mang vaøo, baø Tuù laïi chaïy thaày, chaïy thuoác, saên-soùc cho choàng, khoâng bao giôø hôû moâi than-van moät tieáng.
Khi aáy, beø-baïn xa daàn, ôû beân giöôøng, chæ coøn baø Tuù lo-laéng, ngoài thöùc suoát khaéc thaâu canh, cöù nöûa ñeâm ra ñaët baøn giöõa saân, höông, ñeøn, hoa, chuoái, roài laúng-laëng, kính caån, chaân-thaønh, baø khaán-vaùi trôøi ñaát, caàu cho oâng Tuù mau bôùt beänh.
Neùn taâm-höông-nguyeän aáy baèng möôøi thuoác thaùnh buøa tieân. Treân giöôøng beänh, oâng Tuù vaúng nghe lôøi caàu-khaån tha-thieát vaø ngaây thô cuûa keû tình-chung, ôû giöõa trôøi ñeâm im-laëng, baát giaùc moät gioït nöôùc maét noùng-soát traøn leân mí maét; nhaø thi-só thaáy khoan-khoaùi trong loøng.
Coù khi ham theo thuù vui hay laø baän coâng-vieäc ôû phöông xa, suoát naêm oâng khoâng veà, maõi ñeán ngaøy Teát môùi loø-moø vaùc oâ veà xoâng nhaø, thì oâng ñaõ thaáy :
cuûa caùc caäu beù, trong khi baø Tuù ñang chaêm-chuù treo moät böùc tranh môùi mua hoài chieàu ôû haøng Maõ chôï Vò-hoaøng :
ÔÛ caên giöõa, ñaõ baøy la-lieät nhöõng ñoà cuùng Haønh-khieán; khoùi höông vöøa thaép, boác leân nghi-nguùt aùm môø nhöõng ngoïn ñeøn daàu laïc phaäp-phoàng trong maáy ñóa ñaát nung xanh.treân chieác gheá höông-traùt, ngay döôùi böùc tranh queät-quaïc kia, moät chaäu thuûy-tieân saønh nho-nhoû nhöõng choài non ñaõ reõ caùt huù leân, nhö coøn ngô-ngaùc vôùi choã xaùn-laïn ngaït-ngaøo! Chung quanh, hình nhö bao-boïc moät baàu khoâng-khí aám-aùp, ñaèm-thaém yeâu-thöông, khaùc haún vôùi caûnh löu-laïc giang-hoà trong maáy thaùng ñaõ qua. Baø Tuù ñaõ baûo Boät hay Baønh laáy nöûa baàu röôïu ñeå rieâng khoâng cuùng, ñem doïn cho oâng.
Roài baø Tuù baøy ra tröôùc maët choàng moät taäp giaáy hoàng ñôn, nhaáp-nhaùy voâ soá chaám nhuõ-kim. Uoâng hay Baùi gì ñaáy ñaõ maøi saün moät nghieân möïc ñaày vaø mum caùi quaûn buùt to nhaát, thöôøng oâng Tuù caát taän treân baøn thôø, sau chieác baøi-vò cuûa cuï töï thöøa. Boãng oâng Tuù ngöøng cheùn röôïu môùi caát leân, xaây laïi hoûi baø Tuù.Baø chæ vaøo hai coät chính ôû giöõa, maûi coøn trô maët goã ñen xaùm, nhieàu choã lôùn ñaõ bò moït aên laøm nhieàu loã thuûng traéng phao. OÂng caû cöôøi, traûi giaáy ra, vieát vaøo hai veá ñoái. Coâng vieäc mau laém, chæ trong choác-laùt laø xong.OÂng tröông leân cho baø Tuù xem vaø hoûi yù-kieán baø. Baø ñoïc qua, nhìn choàng, roài moät nuï cöôøi töôi sung-söôùng nôû treân caëp moâi son khoâng saùp. OÂng Tuù cuõng nhìn vôï, nhìn nhö nhìn moät ngöôøi laï, xöa nay chöa töøng bieát maët, roài boãng nhieân, khoâng hieåu vì sao, oâng thaáy baø ñeïp-ñeõ boäi phaàn, töôi-taén hôn caû caùc coâ aû ôû haøng Thao hoaëc phoá môùi maø haèng ngaøy oâng thöôøng baét haùt nhöõng baøi "Nôï phong-löu" hay "Nhaân sinh thích chí" cuûa oâng. Phaûi chaêng laø vì oâng ham-meâ traêng gioù, giang-hoà, laâu ngaøy khoâng nhìn ñeán maët vôï hoùa queân ? Caâu ñoái aáy laø caâu ñaõ in treân con soá muïc thöù nhaát ñeå tieâu-bieåu cho caùi laõng-maïn cuûa oâng :
Laïi coù luùc oâng aên-chôi quaù ñoä ôû choán phoàn-hoa, sau nhöõng cuoäc "vui ra phaù", sau nhöõng :
Boãng oâng chaïnh nhôù ñeán ngöôøi hiu-quaïnh, lam-luõ suoát ñôøi khoâng bieát caùi thuù gì, oâng töï laáy laøm ñeâ-heøn, ích-kyû, voäi-vaøng khaên goùi ra veà. Coù leõ trong ñôøi oâng, chæ coù luùc aáy laø oâng thaáy mình ñaày toäi, vaø coù yù ruït-reø, kieâng-neå vôï. Nhöng ôû tröôùc saân, oâng Tuù laïi ñaõ thaáy baø Tuù vui-töôi, möøng thaáy maët choàng, chôù khoâng traùch choàng vì laâu ngaøy vaéng maët. Baáy giôø oâng Tuù caûm-ñoäng quaù. Loøng khaâm-phuïc laïi caøng taêng khoái yeâu-thöông. OÂng baét tay vôï. Hai ngöôøi nhìn nhau, nhö moät caëp uyeân-öông saép-söûa vaøo giôø hôïp caån. Roài oâng Tuù ngaäm-nguøi ngaâm baøi thô "Taëng Baø Tuù", caùi baøi nhôø ñoù maø danh thôm baø, nghìn naêm sau vaãn coøn löu laïi vôùi theá-gian :
Luùc baáy giôø baø Tuù hieåu ngay laø ñöùc phu-quaân muoán hoái-quaù. Baø thaáu caùi choã oâng Tuù vaãn bieát ôn mình. Roài baø queân heát caû moïi söï lao-löïc haøng ngaøy, sung-söôùng raèng ñöôïc moät oâng choàng, xem boä baïc beõo, nhöng vaãn raát coù tình. Khi oâng Tuù ñoïc heát hai caâu cuoái, baø seõ ñöa maét nguyùt yeâu oâng, cöôøi tình, toû yù khieâm toán, khoâng nhaän coâng. Nhöng ôû trong hai maét baø, thoaét saùng quaéc leân, oâng nhaùc thaáy moái töï ñaéc chính-ñaùng, moái aùi-tình haêng haùi, moái haïnh-phuùc voâ haïn cuûa baø.
Nhöõng luùc aáy chaéc haún laø nhöõng luùc sung-söôùng nhaát trong quaõng ñôøi naëng-nhoïc vaát-vaû cuûa baø Tuù. Nhöng than oâi! Noù ít oûi laøm sao! ngaén-nguûi laøm sao! Vì tieáng goïi cuûa caûnh giang-hoà laõng-maïn, khoâng bao laâu, ñaõ kheâu gôïi cho loøng nhaø thi-só phieâu-löu, nhöõng moái nhôù nhung, xa xaêm, ñaâu ñaâu, oâng laïi caát böôùc ra ñi! Pheâ bình thaân-theá baø Tuù Xöông, toâi töôûng caâu naøy khoâng phaûi laø quaù ñaùng: Baø tuù Xöông khoâng phaûi laø moät ngöôøi ñaøn baø. Baø laø moät vò thieân-thaàn trôøi sai xuoáng, khoâng phaûi ñeå giuùp oâng Vò-xuyeân treân böôùc ñöôøng danh lôïi; maø ñeå cho nöôùc Vieät-nam moät nhaø ñaïi thì-haøo.
Sau khi nhe tin baø maát trong naêm 1931, oâng AÙ-nam Traàn tuaán Khaûi coù laøm moät baøi thi vieáng. Baøi thi aáy nhö sau :

VIII- OÂng Tuù Xöông vôùi ngaøy teát

Theo tuïc-leä xöa, ñaõ laø thi-nhaân thì theá naøo ñeán ngaøy Teát cuõng phaûi coù moät vaøi baøi hoaëc töùc caûnh, hoaëc töï-traøo, töï thuaät gì gì, goïi laø laøm moät keá toaùn nieân-ñeå, moät cuoäc thaåm-xeùt laïi nhöõng vieäc ñaõ qua, moät söï ñoaùi troâng con ñöôøng dó-vaõng. Thô Tuù Xöông veà Teát laïi coù phaàn nhieàu hôn heát caùc thi-gia khaùc nöõa. Vaø phaàn nhieàu nhöõng thô aáy ñeàu cheá-dieãu caùi ngheøo xô-xaùc cuûa thi-só, nhöõng caùi rôûm, nhöõng caùi voâ vò cuûa tuïc-leä ngaøy Teát.
Trong khi veà dòp Teát, ngöôøi thieân-haï, giaøu-sang cho chí ngheøo naøn, ñeàu ñua nhau saém-söûa töng böøng, moät beân ñeå tröng baøy, ñeå traûi roäng caùi phuù-quí cuûa mình, moät beân ñeå bôùt mieäng tieáng, mong sao cho ngöôøi khaùc khoûi doøm vaøo maø cöôøi mình höông taøn khoùi laïnh, thì thi-só chæ ngoài khoanh tay maø heïn mình ñeán Teát naêm khaùc maø thoâi!Thi-só chæ coøn bieát ñem caùi kieát-xaùc cuûa mình ra maø cheá-dieãu :

Caùi ñaõ laø moät caùi quoác-phong, thì phaûi theá naøo kia, coù ñaâu voâ vò ñeán theá, nhaát laø töø khi xöù Vieät-nam döôùi quyeàn baûo cuûa nöôùc Phaùp, phaûi aên nhöõng hai caùi teát : Teát taây vaø Teát ta! Nhaø nho só thuôû baáy giôø, moät loøng trung quaân, ñôïi cho Trieàu-ñình Hueá laøm leã ban soùc, ban lòch ra khaép xöù, môùi chòu nhìn nhaän caùi teát, cho neân thi-nhaân ñaõ töøng noùi :
Trong aáy " töùc laø trong Hueá, trong nhaø vua". Nhöng maø moïi nhaø ñoùn röôùc caùi xuaân aáy ra theá naøo ?
Caûnh-töôïng Teát nhö theá, khieán cho ai naëng loøng coá quoác, naëng moái öu hoaøi, taát cuõng phaûi cheùp mieäng maø than :
Nhöng maø tuïc-leä ñaõ laø theá, ñaõ goàm toaøn nhöõng caùi rôûm nhö theá caû, thì thi-só ñeán heát cöôøi ngöôøi ta roài cuõng chæ trôû laïi cöôøi noát mình nöõa maø thoâi :
Nhö treân kia ñaõ noùi, trong dòp Teát, thieân-haï ñua nhau saém-söûa, laøm möùt laøm moùn, goùi baùnh, goùi traùi, thi-nhaân ngheøo kieát xaùc kieát-xô, laáy ñaâu maø saém-söûa, maø möùt moùn. Nhöng maø laøm sao cuõng phaûi coù thöùc gì, khoâng coù hoï cöôøi cho. AÂu laø côûi aùo ra, baét raän maø laøm möùt cho xong, xem noù coù ngon hôn ñöôïc keïo chuù khaùch Trieàu-chaâu, hay baùnh cuûa baø Haønh Tuï baùn ngoaøi phoá khoâng ?
Moät ngöôøi ngheøo tuùng, khoâng bieát saém gì, ñeán phaûi baét raän ra laøm möùt, roài coøn tính ñem thöù möùt ñaëc bieät aáy, röôùi theâm vaøo, nhö ngöôøi ta thöôøng laøm kheùo cho caùc moùn möùt cuûa hoï, ñeå môû ngoâi haøng maø baùn, thaät ñaõ laø moät ngöôøi ngaïo ñôøi xuaát chuùng. Thaûo naøo maø ngöôøi aáy chaúng chuùc teát baèng boán baøi thô maø caùc baïn ñaõ ñoïc ôû muïc treân :
| |
Chuù thích: