Mathieu - Ba nghó theá naøo veà lôøi tuyeân boá sau cuûa Ervin Schrodinger, nhaø vaät-lyù-hoïc ñaõ ñoaït giaûi Nobel veà vaät-lyù naêm 1933: "Hình aûnh maø khoa-hoïc cho ta veà theá-giôùi chung quanh thì raát thieáu soùt. Noù cung caáp cho ta moät soá löôïng veà caùc tin-töùc thöïc teá veà ño löôøng vaø saép ñaët caùc kinh-nghieäm cuûa ta coù heä-thoáng vöõng chaéc vaø ñeïp ñeõ nhöng laïi thieáu soùt gaàn nhö im laëng veà nhöõng gì lieân quan maät thieát vôùi ta, laø nhöõng thöù ta thaät söï caàn thieát..
Jean-Francois. - Ba coi ñoù laø moät söï nhaøm chaùn. YÙ-nghó raèng khoa-hoïc khoâng khaûo saùt veà nhöõng söï tìm kieám caù nhaân ñeå ñaït tôùi haïnh-phuùc khoâng coù gì laø môùi meû! Hôn nöõa, khoa hoïc khoâng heà coù muïc-ñích traû lôøi cho caâu hoûi ñoù, ngoaïi tröø khoa-hoïc nhaân-vaên. Söï thaát baïi cuûa Taây-phöông khoâng phaûi ôû khoa-hoïc. Ngöôïc laïi, khoa-hoïc laø söï thaønh coâng cuûa Taây-phöông. Vaán ñeà laø xem khoa-hoïc coù ñuû khoâng. Hay laø coù laõnh vöïc, maø theo nhöõng chöùng côù hieån nhieân, khoa-hoïc khoâng ñaày ñuû. Hôn nöõa söï thaát baïi cuûa Taây-phöông laø söï thaát-baïi cuûa vaên-hoùa chôù khoâng phaûi khoa-hoïc, noùi roõ hôn thì ñoù laø söï thaát-baïi cuûa trieát-hoïc. Theo nghóa naøo trieát-hoïc ñaõ thaát-baïi? Veà toång theå, coù theå noùi cho tôùi theá-kyû thöù XVII, hay tôùi Descartes vaø Spinoza, khía caïnh song haønh cuûa trieát-hoïc töø khi ñöôïc thaønh laäp vaãn ñöôïc thoâng duïng. Phaàn thöù nhaát, khía caïnh khoa-hoïc -- hay chuû ñích khoa-hoïc; vaø phaàn hai, vieäc chinh-phuïc söï khoân ngoan, söï khaùm phaù veà yù nghóa cuûa ñôøi soáng con ngöôøi vaø hôn nöõa cuoäc soáng sau khi cheát. Khía caïnh song haønh naøy cuûa trieát-hoïc haõy coøn tìm thaáy nôi Descartes, duø Descartes noùi tôùi moät luaân-lyù "taïm thôøi". Nhöng trieát-hoïc vaãn laø toång hôïp cuûa khoa-hoïc vaø söï khoân ngoan. Trong khi ñoù, trieát-hoïc sau cuøng maø hai khía caïnh coøn ñöôïc trình baøy vaø hôïp nhaát laïi laø trieát-hoïc cuûa Spinoza. Noù trình baøy laàn cuoái cuøng veà söï hieåu bieát cuøng taän vaø nieàm vui cuûa moät ngöôøi hieåu roõ veà thöïc taïi, höôûng nieàm vui thaät söï, söï toát ñeïp voâ bieân.
M. - Nhöng taïi sao trieát-hoïc khoâng tieáp tuïc cung caáp nhöõng maãu veà caùch soáng?
J.F. - Trong ba theá-kyû sau naøy, trieát-hoïc töø boû nhieäm vuï veà khoân ngoan. Nhöng, cuõng trong thôøi gian aáy, khoa-hoïc ñaõ cöôùp ngoâi khía caïnh khoa-hoïc cuûa noù. Daàn daø xuaát hieän nhöõng moân nhö thieân-vaên, vaät-lyù, hoùa-hoïc, sinh-vaät hoïc vaø nhöõng khoa-hoïc naøy phaùt-trieån ñeå roài trôû neân töï ñaày ñuû vaø tuaân theo nhöõng tieâu-chuaån khoâng coøn dính daùng gì ñeán nhöõng phöông caùch suy luaän cuûa trieát-hoïc. Keå töø luùc aáy -- nhö Kant noùi roõ trong Critique de la raison pure (Tranh-luaän veà thuaàn lyù) -- khía caïnh khoa hoïc cuûa trieát-hoïc cuõng khoâng coøn nöõa. Nhö theá trieát-hoïc ñaõ bò gieát cheát do chính söï thaønh coâng cuûa noù, vì muïc-ñích cuûa noù laø laøm sinh ra caùc moân khoa-hoïc khaùc. Coøn veà khía caïnh kia, söï khoân ngoan, goàm coù söï tìm kieám leõ coâng baèng, vaø haïnh-phuùc thì khoâng coøn ñöôïc tuaân theo treân bình dieän caù-nhaân nöõa; nghóa laø söï chinh-phuïc moät söï khoân ngoan cho baûn thaân, nhö coøn thaáy nôi Montaigne hay Spinoza.
M. - Ñoù coù phaûi laø moät vaán-ñeà troïng ñaïi cuûa Taây-phöông?
J.F. - Khoâng haún nhö theá, vì vaøo theá-kyû thöù XVIII, khía caïnh thöù hai naøy di chuyeån qua laõnh vöïc chính-trò. Söï chinh-phuïc leõ coâng baèng, haïnh-phuùc trôû neân ngheä-thuaät toå-chöùc moät xaõ-hoäi coâng-baèng, giuùp cho moïi ngöôøi ñöôïc sung-söôùng trong neàn tö-phaùp coâng coäng. Noùi caùch khaùc, vieäc chinh-phuïc söï toát ñeïp, leõ coâng baèng, vaø haïnh-phuùc laø cuoäc Caùch-Maïng veà xaõ-hoäi, vaên-hoùa vaø chính-trò. Trong theá-kyû thöù XX, chuùng ta böôùc vaøo nhöõng lyù-töôûng lôùn muoán xaây-döïng laïi xaõ-hoäi töø goác reã trôû leân.
Lyù-töôûng chính trong soá naøy laø chuû-nghóa xaõ-hoäi, vaø ñaëc-bieät nhaát chuû-nghóa coäng-saûn, trôû neân aùp ñaûo cho tôùi cuoái theá-kyû thöù XX. Nhieäm vuï luaân-lyù cuûa trieát-hoïc theo nhaõn quan (coäng-saûn) naøy, laø xaây-döïng töø soá khoâng moät xaõ-hoäi coù söï coäng-baèng noäi taïi. Coá gaéng quan-troïng ñaàu tieân laø cuoäc caùch-maïng taïi Phaùp, töø ñoù naûy sinh ra quan-nieäm caän-ñaïi veà caùch-maïng. Ngay khi thuû-laõnh cuûa moät cuoäc caùch-maïng coù trong ñaàu, moät maãu veà moät xaõ-hoäi maø ngöôøi aáy nghó laø toaøn-haûo, thì ngöôøi aáy nghó laø mình coù quyeàn aùp ñaët, vaø neáu caàn thì loaïi tröø nhöõng gì caûn trôû yù ñònh aáy. Vieäc aáy caøng trôû neân roõ neùt vôùi nhöõng ngöôøi boân-xeâ-vích (bolchevique) theo con ñöôøng maxít-leùnin-nít (marxisme-leùninisme) taïi Lieân-xoâ, vaø sau naøy Mao-traïch-Ñoâng taïi Trung-hoa. Nhöõng heä-thoáng naøy coù moät ñieåm chung, söï tìm kieám vieäc toát ñeïp, xaây döïng "con ngöôøi môùi", phaûi ñi qua quyeàn-löïc lyù-töôûng, ñeå bieán caûi caùch-maïng xaõ-hoäi.
M. - Luaân-lyù ôû choã naøo, hieåu theo nghóa töï-do, vaø traùch-nhieäm caù-nhaân bò loaïi tröø bôûi heä-thoáng chính-trò?
J.F. - Ñoù laø vieäc phuïc vuï cho lyù-töôûng, vaø vieäc ngöôøi ta laøm cuoäc Caùch-Maïng tuyeät-ñoái. Nhö theá thì khoâng coøn luaân-lyù caù-nhaân, söï tìm kieám khoân ngoan caù-nhaân. Luaân-lyù caù-nhaân laø tham döï vaøo luaân-lyù coâng coäng. Trong chuû-nghóa phaùt-xít (fascisme) vaø na-dít(nazisme), ngöôøi ta coøn chuù troïng ñeán vieäc taùi taïo con ngöôøi nöõa. Ñoái vôùi Mussolini hay Hitler, xaõ-hoäi tröôûng-giaû, tö-baûn vaø heä-thoáng nghò-vieän cuûa caùc ngöôøi giaøu coù, caùc ngöôøi Do-thaùi thì khoâng coù luaân-lyù. Caàn phaûi ñaøo taïo con ngöôøi, xaây döïng töø soá khoâng cho tôùi voâ cöïc, moät xaõ-hoäi môùi vaø "thanh-toaùn" taát caû nhöõng ai bò nghi-ngôø seõ choáng ñoái laïi. Haønh-ñoäng caùch-maïng ñaõ thay theá trieát-lyù, vaø caû toân-giaùo.
M. - Vôùi söï "thaønh-coâng" maø ta ñöôïc bieát ôû Lieân-soâ, vaø thaûm thöông nöõa khi coøn ñang tieáp dieãn taïi Trung-hoa. Vaán-ñeà ñoái vôùi xaõ-hoäi lyù-töôûng loaïi naøy khoâng ñöôïc ñaët caên baûn treân söï phaùt-trieån nhöõng ñöùc-tính cuûa con ngöôøi, ngay caû khi ngöôøi ta rao giaûng veà bình ñaúng, phaân chia cuûa caûi chaúng haïn, nhöõng lyù-töôûng naøy ñaõ mau choùng bò beå cong, vaø nhöõng ngöôøi coù quyeàn haønh ñaõ duøng chuùng nhö moät duïng cuï ñeå keàm-keïp vaø boùc loät nhöõng "ñoàng-chí" cuûa hoï.
J.F. - Taát caû nhöõng heä-thoáng lôùn lao ñoù ñaõ thaát baïi. Chuùng rôi vaøo caùi tuyeät ñoái Xaáu. Vaø söï bieåu loä sau cuøng cuûa tham voïng naøy ñöôïc theå hieän nôi nhöõng caù-nhaân voâ luaân -- chaúng haïn nhö ôû Caêm-boát, Pol Pot ñaõ ñaåy söï lyù luaän cuûa heä-thoáng naøy tôùi taän cuøng. Ñeå taïo ra con ngöôøi môùi, xoùa saïch quaù khöù vaø taïo ra moät xaõ-hoäi sau cuøng seõ hoaøn-toaøn coâng baèng, thì phaûi baét ñaàu baèng vieäc thanh toaùn nhöõng con ngöôøi hieän taïi vì hoï ñaõ bò tieâm nhieãm caùi xaáu cuûa cheá-ñoä tröôùc. Khoâng caàn ñi xa tôùi nhöõng söï quaù ñaùng gieát ngöôøi naøy, ñaõ töø ba traêm naêm qua, nhöõng nhaø trí-thöùc ñaõ coâng nhaän laø vieäc daïy luaân-lyù cho con ngöôøi, vaø vieäc thöïc thi söï coâng baèng chæ thöïc hieän ñöôïc baèng moät xaõ-hoäi môùi, coâng baèng, bình ñaúng hôn.
Söï thaát-baïi thöïc teá vaø söï phaù saûn veà luaân-lyù cuûa nhöõng heä-thoáng chính-trò lyù-töôûng laø moät bieán coá lôùn lao ôû cuoái theá-kyû XX, ñoù laø ñieàu maø ba goïi laø söï thaát-baïi cuûa neàn vaên-minh taây-phöông trong phaïm vi khoâng phaûi khoa-hoïc. Söï caûi taïo xaõ-hoäi ñaùng leõ thay theá söï caûi-taïo luaân-lyù, ñaõ daãn ñeán söï phaù saûn, tôùi ñoä ngaøy nay ngöôøi ta hoaøn-toaøn maát phöông höôùng, tröôùc söï troáng khoâng. Ñoù laø lyù do cuûa vieäc chuù-yù tôùi nhöõng trieát-lyù nhoû beù hôn, chuù troïng tôùi vieäc cho nhöõng lôøi khuyeân thöïc-teá, thöïc nghieäm, tinh-thaàn, luaân-lyù veà caùch cö söû haøng ngaøy; vaø ñoù cuõng laø söï toø moø trôû laïi nhöõng chuû-thuyeát veà khoân ngoan, nhö Phaät-giaùo, noùi veà con ngöôøi vaø loøng töø-bi vaø khoâng coù tham voïng caûi taïo nhaân-loaïi baèng caùch gieát ngöôøi. Söï löu taâm trôû laïi caét nghóa cho söï thaát-baïi kinh-khuûng cuûa nhöõng heä-thoáng chính-trò, nhöõng xaõ-hoäi lyù-töôûng maø ba vöøa keå qua. Khoa-hoïc khoâng coù traùch-nhieäm gì trong caùi tai-hoïa naøy, ñöôïc gaây ra bôûi moät söï cuoàng tín hoaøn toaøn ngoaøi khoa-hoïc.
M. - Con nghó raèng khoâng coù ngöôøi theo ñaïo Phaät naøo laïi phaûn baùc söï phaân-tích cuûa ba. Con chæ xin theâm moät hai ñieàu khoâng phaûi ñeå chæ-trích khoa-hoïc, nhöng ñeå hieåu nhöõng lyù-do coi khoa-hoïc, moät caùch voäi vaøng laø moät moân thuoác trò baù beänh, ñaõ coù theå boû queân vieäc nghieân-cöùu veà söï khoân-ngoan. Khoa-hoïc thì chuû yeáu laø phaân-tích vaø coù theå ñaõ bò laàm laïc trong söï raéc roái baát taän cuûa caùc hieän-töôïng. Khoa hoïc ñaõ lao vaøo moät caùnh ñoàng khaùm-phaù roäng lôùn , vaø ñaõ thu huùt söï chuù-yù vaø toø moø cuûa nhöõng boä oùc saùng giaù cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. Gioáng nhö moät cuoäc ñoå soâ ñi tìm vaøng. Con ñöôøng taâm-linh coù moät loái ñi hoaøn toaøn khaùc haún, noù goàm nhöõng nguyeân-taéc veà voïng vaø giaùc, veà khoå ñau vaø haïnh-phuùc cuûa con ngöôøi. Khoa-hoïc chæ chuù troïng ñeán nhöõng chöùng cöù vaät-chaát, hay toaùn hoïc, trong khi taâm-linh nhìn nhaän giaù-trò cuûa söï quyeát taâm xaâu kín phaùt sinh do ñôøi soáng quaùn-töôûng.
J.F. - Coi chöøng! Caàn phaân bieät khoa-hoïc vaø chuû-nghóa khoa-hoïc. Nhöõng thaønh-coâng cuûa khoa-hoïc laøm cho ngöôøi ta tin laø coù theå aùp duïng khoa-hoïc cho taát caû söï vieäc. Ba vöøa nhaéc laïi moät caùch sô löôïc veà hieän-töôïng xaõ-hoäi lyù-töôûng ñöôïc goïi laø "khoa-hoïc". Noù chaúng coù gì laø khoa-hoïc caû. Ngöôïc laïi laø khaùc. Nhöng ñieàu lyù-thuù laø ngöôøi ta tin laø ñang duøng nhöõng phöông caùch khoa-hoïc ñeå caûi-taïo xaõ-hoäi. Vaø ñieàu aáy laø moät khuùc quanh sai laàm veà yù-nieäm khoa-hoïc vaø ñaõ gaây khoâng bieát nhieâu bao ñoå vôõ.
M. - Söï baát traéc cuûa khoa-hoïc, söï thaät, laø lao tôùi quaù xa treân con ñöôøng phaân-tích vaø taän cuøng baèng söï phaân taùn theo chieàu ngang cuûa nhöõng hieåu bieát. Coù moät caâu ngaïn ngöõ AÛ-raäp noùi raèng: Khi ngöôøi ta baét ñaàu ñeám thì khoâng theå ngöøng ñöôïc. Khi con coøn hoïc moân ñòa-chaát ôû phaân-khoa khoa-hoïc, chuùng con ñaõ laøm coâng vieäc phaân ñònh nguoàn goác caùc haït caùt. Coù nhöõng haït "troøn vaø nhaün", "troøn vaø boùng", vaân vaân. Ngöôøi ta coù theå ruùt ra ñöôïc tuoåi cuûa moät con soâng, hay nguoàn goác cuûa moät haït caùt laø töø moät con soâng hay töø bieån caû. Söï hoïc taäp nhö theá thì lyù-thuù, nhöng coù ñaùng cho ta khoå coâng khoâng?
J.F. - Söï khaûo saùt caùc haït caùt thì caàn thieát ñeå xaây döïng laïi lòch söû cuûa Ñaát, khí-haäu, söï xen keõ cuûa nhöõng giai-ñoaïn nung noùng vaø giai-ñoaïn baêng giaù. Sau nöõa, vieäc hieåu bieát veà nhöõng ñònh-luaät thieân-nhieân laø moät öôùc voïng khoâng theå choái caõi cuûa con ngöôøi. Trieát-hoïc cuõng sinh ra töø ñoù.
M. - Con khoâng nghó raèng nhöõng söï nghieân-cöùu nhö theá, duø heát söùc lyù-thuù, phaûi daãn ñeán vieäc tìm toøi veà söï khoân ngoan.
J.F. - Khoa-hoïc chaân-chính, moät hình-thöùc cuûa söï khoân ngoan, khi noù hoaøn-toaøn baát vuï lôïi. Nhöõng söï khaùm-phaù lôùn lao veà khoa-hoïc thöôøng ñöôïc thöïc hieän trong laõnh vöïc nghieân-cöùu ñöôïc coi laø khoâng coù trieån-voïng. Söï nghieân-cöùu laø ñeå thoûa maõn loøng mong muoán tìm hieåu, sau ñoù môùi ñeán vieäc höõu duïng. Hôn nöõa, lòch-söû veà khoa-hoïc chöùng toû raèng caùc nhaø nghieân cöùu chæ khaùm phaù ra nhöõng ñieàu höõu duïng khi hoï chæ tuaân theo oùc toø moø. Nhöng hoï khoâng baét ñaàu söï tìm kieám nhöõng vieäc höõu duïng. Nhö theá coù moät söï xa caùch trong vieäc nghieân-cöùu khoa-hoïc, moät hình thöùc cuûa söï khoân ngoan.
M. - Loøng ham muoán tìm hieåu coù neân aùp-duïng cho moät ñieàu gì ñaùng cho ngöôøi ta duøng caû ñôøi ngöôøi , vaø "söï khoân ngoan" naøy laøm cho ngöôøi tìm kieám vaø nhöõng ngöôøi chung quanh trôû neân nhöõng con ngöôøi toát hôn. Neáu khoâng, coù neân goïi laø khoân ngoan khoâng? Söï toø moø duø cho baát vuï lôïi, coù phaûi laø cöùu caùnh cho chính noù khoâng?
J.F. - Con trôû veà vôùi Pascal... Theo ba, nhöõng giôùi haïn cuûa söï theo ñuoåi khoa-hoïc trong xaõ-hoäi taây-phöông cuûa chuùng ta, laø moïi ngöôøi coù cô may höôûng nhöõng thaønh quaû, maø chæ coù moät soá ít tham döï. Chæ coù moät soá raát ít ngöôøi bieát ñöôïc vuõ-truï, vaät chaát, ñôøi soáng hoaït-ñoäng nhö theá naøo. Nhöng haøng ngaøy caû trieäu ngöôøi duøng caùc vieân thuoác Aspirine maø khoâng hieåu taïi sao -- ngay caû ba -- thuoác naøy hoaït ñoäng treân caùc söï ñau nhöùc taïm thôøi. Taát caû moïi ngöôøi ñöôïc höôûng nhöõng phöông tieän chuyeân chôû maø khoâng heà coù khaû naêng hieåu veà taäp hôïp caùc söï hieåu bieát, ñeå coù theå cheá taïo ra ñöôïc maùy bay, maùy ñieän toaùn. Khi ta noùi nhaân-loaïi soáng trong kyû-nguyeân khoa-hoïc, ñieàu ñoù khoâng ñuùng! Hoï soáng song song vôùi kyû-nguyeân khoa-hoïc. Moät ngöôøi muø chöõ cuõng höôûng nhöõng thaønh quaû cuûa khoa-hoïc nhö moät nhaø baùc-hoïc. Nhöng tuy ñaïi ña soá daân chuùng AÂu-chaâu, caùi noâi cuûa khoa-hoïc coå-ñieån vaø caän ñaïi, khoâng tham döï vaøo trong söï suy tö khoa-hoïc, hoï ñöôïc cung caáp thöù khaùc. Caùi thöù khaùc aáy laø toân-giaùo, vaø raát gaàn ñaây, nhöõng chuû-thuyeát chính-trò lyù-töôûng. Caùc toân-giaùo khoâng laøm troøn söù maïng cuûa noù nöõa, ngoaïi tröø Hoài giaùo, caùc chuû-thuyeát chính-trò lyù-töôûng ñaõ ñoå vôõ trong maùu löûa vaø söï cheá nhaïo. Vaø moät khoaûng troáng saûy ra.
M. - Con muoán ñeà caäp ñeán ñònh-nghóa cuûa Phaät-giaùo veà söï löôøi bieáng, vì noù seõ ñöôïc duøng ñeán trong vieäc ñaøm-luaän cuûa chuùng ta veà khoa-hoïc vaø söï khoân ngoan. Ngöôøi ta phaân bieät ba loaïi löôøi bieáng. Caùi thöù nhaát laø chæ bieát aên roài nguû. Caùi thöù hai, nghóa laø: "Moät ngöôøi nhö con khoâng bao giôø ñi tôùi söï toaøn haûo". Trong Phaät-giaùo seõ daãn tôùi vieäc nghó raèng: "Nhöõng coá gaéng voâ ích, con seõ khoâng bao giôø ñaït tôùi söï giaùc ngoä". Söï thoái chí laøm cho ta khoâng muoán baét ñaàu söï coá gaéng. Vaø caùi thöù ba, lyù thuù nhaát ñoái vôùi chuùng ta, toán hao coâng söùc vaøo nhöõng vieäc thöù yeáu maø khoâng ñoäng tôùi coâng vieäc chính. Ta duøng thôøi giôø ñeå giaûi quyeát nhöõng vieäc thöù yeáu, chuùng troùi buoäc ta nhö nhöõng côn soùng trong moät caùi hoà. Ta thöôøng noùi: "Khi toâi laøm xong vieäc naøy hay vieäc kia thì toâi seõ lo tôùi vieäc tìm kieám yù-nghóa cho cuoäc ñôøi cuûa toâi". Con tin laø vieäc phaân hoùa veà chieàu ngang cho nhöõng söï hieåu bieát raát ñuùng cho söï löôøi bieáng naøy, duø cho ngöôøi aáy ñaõ laøm vieäc moät caùch soát saéng trong caû ñôøi ngöôøi.
J.F. - Con noùi nhöõng vaán-ñeà "thöù yeáu". Theo ba, ñoù khoâng phaûi laø söï phaân bieät ñuùng. Toát hôn phaûi noùi nhöõng vaán-ñeà lieân quan tôùi vieäc ngoä ñaïo vaø nhöõng vieäc khoâng lieân quan gì ñeán vieäc naøy. Nhöng moät vaát ñeà coù theå laø troïng ñaïi maø khoâng lieân quan tôùi vieäc ngoä ñaïo.
M. - Taát caû tuøy thuoäc theo caùch ta nhìn vaán-ñeà. Vieäc ñoå vôõ taøi chaùnh laø moät vaán-ñeà troïng ñaïi vôùi moät ngöôøi nhieàu tham voïng trong ngaønh ngaân haøng, vaø thöù yeáu vôùi moät ngöôøi chaêm lo nhöõng vaán-ñeà cuûa caû nhaân-loaïi. Nhöng haõy trôû veà vôùi söï löôøi bieáng. Söï ñoái nghòch cho loaïi löôøi bieáng thöù nhaát -- chæ lo aên vaø nguû --, laø vieäc nghó ñeán caùi cheát vaø söï voâ thöôøng. Ta khoâng theå bieát ñöôïc giaây phuùt naøo seõ cheát, vaø nhöõng ñieàu kieän khi laâm chung. Nhö theá, thì khoâng neân chaäm treã trong vieäc trôû laïi vôùi vieäc chính yeáu. Söï ñoái nghòch vôùi söï löôøi bieáng thöù hai -- ñieàu laøm ta naûn chí trong vieäc tìm toøi taâm linh --, laø suy luaän veà nhöõng söï toát ñeïp khi ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä taâm linh. Vaø söï ñoái nghòch cho ñieàu thöù ba -- chuù troïng vieäc thöù yeáu tröôùc vieäc troïng ñaïi --, laø vieäc nhaän ra raèng ñeå ñaït tôùi taän cuøng cuûa moät chuoãi nhöõng keá-hoaïch nghieân-cöùu baát taän, chính laø vieäc töø boû taát caû ñeå höôùng veà vieäc cho ta bieát yù-nghóa cuûa söï soáng. Ñôøi soáng thì ngaén nguûi, neáu moät ngöôøi muoán ñaït ñöôïc söï chöùng ngoä taâm linh, thì khoâng khi naøo laø quaù sôùm caû.
J.F. - Con duøng laïi ñònh-nghóa cuûa Blaise Pascal veà "xao laõng (divertissement)", caùi laøm chuùng ta "quay maët (deùtourne)" vôùi vieäc chính yeáu. OÂng ta saép ñaët trong muïc xao laõng, söï nghieân-cöùu khoa-hoïc, libido sciendi, laø ñieàu maø oâng ta thaønh coâng nhaát. Ñoù laø moät söï sai laàm. Cuõng theá, khoâng neân ñoøi hoûi ôû khoa-hoïc söï chöùng ngoä taâm-linh, cuõng khoâng neân coi söï chöùng ngoä taâm-linh thay theá cho khoa-hoïc. Khoa-hoïc vaø kyõ-thuaät ñaùp öùng cho moät soá caâu hoûi. Chuùng thoaû maõn tröôùc heát loøng khaùt khao hieåu bieát, ñaây laø khía caïnh chính yeáu cuûa con ngöôøi. Vaø vieäc aùp duïng vaøo thöïc teá giaûi quyeát ñöôïc moät soá lôùn nhöõng vaán-ñeà cuûa nhaân-loaïi. Veà quan nieäm naøy, ba laø moät ngöôøi con cuûa theá-kyû thöù XVIII. Ba tin vaøo söï tieán-trieån kyõ-thuaät. Ba tin vaøo nhöõng ñieàu toát laønh cuûa söï tieán-trieån kyõ-thuaät khi chuùng ñöôïc duøng ñuùng. Ba tin vaøo söï caûi thieän thaân phaän con ngöôøi baèng söï tieán-trieån kyõ-thuaät. Nhöng noù ñeå laïi moät khoaûng troáng khoâng, ñieàu maø veà toång quaùt, ta goïi laø laõnh vöïc luaân-lyù, laõnh vöïc khoân ngoan, laõnh-vöïc nghieân-cöùu thaêng baèng caù-nhaân vaø cöùu roãi linh-hoàn.
Theo ba, söï troáng vaéng aáy coù theå ñöôïc laøm ñaày baèng hai caùch. Caùch thöù nhaát, nhö Phaät-giaùo chaúng haïn. Vaø ñieàu aáy caét nghóa söï phoå bieán hieän taïi ôû Taây-phöông, vaø cuõng laø neùt lyù-thuù, noù khoâng coù nhöõng maøn voõ trang tuyeân-truyeàn nhö Hoài-giaùo chính-thoáng. Noù chæ tôùi khi ngöôøi ta môøi tôùi, hay -- ñau khoå hôn --, noù phaûi ñi, vì ngöôøi ta toáng khöù noù ñi (phaûi lìa boû Taây-Taïng). Vaø caùch thöù hai, duïng cuï thöù hai ñeå laøm ñaày söï troáng vaéng -- ñieàu naøy ba seõ noùi theâm veà sau --, ba nghó raèng ñoù laø söï toå-chöùc laïi xaõ-hoäi veà phöông dieän chính-trò. Ba nghó raèng tröïc-giaùc vaøo theá-kyû thöù XVIII vaãn coøn ñuùng. Chæ coù vieäc ngöôøi ta ñaõ giaûi quyeát sai vaán-ñeà. Ba, ba tin ôû moät xaõ-hoäi daân-chuû -- hôn nöõa ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma cuõng ñoàng yù vôùi ñieàu naøy --, veà vaán-ñeà luaân-lyù xaâu ñaäm laø ñem laïi cho moãi caù-nhaân cô-hoäi tham döï moät caùch coù traùch-nhieäm daân chuû, vaø vieäc ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu, chòu traùch-nhieäm veà caùc ñieàu hoï höùa-heïn khi öùng cöû. Söï leäch ñöôøng cuûa xaõ-hoäi chuû-nghóa khoâng phaûi laø ñieàu laø ta phaûi töø boû giaû-thuyeát veà vieäc xaây-döïng moät xaõ-hoäi coâng baèng. Söï xuïp ñoå cuûa caùc cheá-ñoä ñoäc taøi cuõng khoâng phaûi laø vieäc laøm ta quay ñi khoûi yù-nghó raèng trong moät phaïm vi naøo ñoù cuûa söï coâng baèng caàn moät xaõ-hoäi toaøn caàu coâng-baèng, nhöng traùi laïi, noù nhaéc nhôû chuùng ta laø chuùng ta ñaõ treã naûi quaù ñaùng, ñeå cho chuû-nghóa ñoäc-taøi lôïi duïng öôùc voïng daân-chuû ñoù.
M. - Ñieàu maø chuùng ta thieáu soùt trong laõnh vöïc naøy, laø moät vieãn aûnh roäng lôùn hôn, ñieàu maø ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma goïi laø "traùch-nhieäm toaøn caàu". Vì vieäc moät khu vöïc phaùt-trieån treân söï ngheøo ñoùi cuûa moät khu vöïc khaùc thì khoâng theå chaáp-nhaän ñöôïc.
J.F. - ÖØ, nhöng moãi phaàn cuûa theá-giôùi ñöôïc laøm nhöõng gì maø hoï muoán, duø ñoù laø vieäc ñieân roà.
M. - Baây giôø trôû laïi vôùi söï thaát-baïi cuûa trieát-hoïc caän-ñaïi, keå töø theá-kyû thöù XVII trôû ñi, ñieàu laøm con ngaïc nhieân khoâng thaáy coù vieäc tìm kieám nhöõng ñieåm chuaån, nhöõng nguyeân-taéc giuùp cho ñôøi soáng coù yù-nghóa. Khoâng coù nhöõng aùp duïng thöïc-teá maø con ñöôøng taâm-linh ñoøi hoûi -- vôùi muïc-ñích laøm moät söï thay ñoåi thaät söï veà noäi taâm --, nhöõng trieát-hoïc aáy laïi cho pheùp moät söï phaùt-trieån khoâng ngaên caám veà caùc yù-nghó, caùc troø chôi trí-naõo heát söùc phong-phuù nhöng coâng duïng gaàn nhö khoâng coù. Söï phaân chia giöõa theá-giôùi cuûa caùc yù-nghó vaø con ngöôøi ñeán ñoä nhöõng ngöôøi phoå bieán caùc heä-thoáng trieát lyù khoâng caàn phaûi laø ngöôøi soáng vôùi trieát-lyù aáy. Ngaøy nay, ñieàu ñöôïc coâng nhaän laø moät ngöôøi coù theå laø moät trieát-gia lôùn, nhöng treân bình dieän caù-nhaân, laø moät con ngöôøi maø khoâng ai muoán nhaän laøm ngöôøi ñaùng noi theo. Chuùng ta ñaõ nhaán maïnh ñieàu loâi keùo chính yeáu cuûa moät hieàn-trieát laø vieäc ngöôøi aáy laø maãu möïc baèng xöông baèng thòt veà söï toaøn haûo maø ngöôøi aáy giaûng daïy. Söï toaøn haûo aáy khoâng phaûi chæ giôùi haïn ôû moät heä-thoáng yù-töôûng vöõng chaéc maø phaûi theå hieän trong moïi khía caïnh cuûa hieàn-trieát aáy. Moät trieát-gia coù theå bò laàm laïc trong caùc vaán-ñeà cuûa caù-nhaân mình, hay moät baùc-hoïc traøn ngaäp bôûi caùc tình caûm cuûa mình, trong khi aáy moät ngöôøi ñi treân con ñöôøng taâm-linh seõ nhaän ra laø mình bò sai laàm neáu ngöôøi aáy nhaän ra sau nhieàu thaùng, hay naêm veà caùc ñöùc tính con ngöôøi cuûa mình -- loøng toát, loøng ñoä löôïng, hoøa nhaõ vôùi mình vaø vôùi caùc ngöôøi chung quanh -- suy giaûm thay vì gia taêng. Con seõ caét nghóa söï thaát baïi cuûa neàn trieát-hoïc naøy raèng nhöõng yù-nghó aáy chæ hoaït-ñoäng trong khoâng khí vaø chaúng coù aûnh höôûng gì vôùi ai heát.
J.F. - Ba nghó raèng nhöõng thí-duï maø con ñöa ra, vaø chuùng coù raát nhieàu trong nhöõng xaõ-hoäi taây-phöông, laø baèng chöùng roõ raøng veà söï troáng vaéng bò boû qua trong vieäc chinh-phuïc khoa-hoïc raát ñöôïc troïng vong. Ba chæ bieát moät trieát-gia maø caùch soáng ôû theá-kyû XX phuø hôïp vôùi nhöõng ñieàu oâng ta vieát. Ñoù laø Cioran, moät nhaø luaân-lyù Phaùp coù goác Loã-ma-ní. Cioran laø moät taùc-giaû raát bi quan, vôùi moät löông-taâm beùn nhaïy veà nhöõng giôùi haïn cuûa ñôøi soáng con ngöôøi -- söï baát caäp, nhö caùc trieát-gia noùi --, soáng ñuùng nhö nhöõng nguyeân-taéc cuûa oâng ta. Theo ba bieát, oâng ta khoâng giöõ moät coâng vieäc nhaø ngheà roõ raøng naøo, luoân luoân töø choái caùc vinh döï. Moät laàn ba ñieän thoaïi cho oâng ta, ñeà-nghò oâng ta nhaän moät giaûi veà vaên-chöông vôùi moät soá tieàn khaù lôùn. Theo ba bieát thì oâng aáy ñang caàn, ba nghó raèng oâng ta seõ sung söôùng nhaän laõnh. OÂng ta töø choái vaø noùi raèng oâng ta khoâng caàn nhöõng ñeàn ñaùp chính thöùc, duø baát cöù döôùi hình thöùc naøo. Ñaây roõ raøng laø tröôøng-hôïp moät nhaø trí-thöùc soáng ñuùng theo caùc nguyeân-taéc cuûa mình, hay trong moïi tröôøng-hôïp söï phaân-tích veà tình-traïng con ngöôøi.
Böùc tranh con vöøa keû ra laø moät toùm taét ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø veát thöông traàm troïng cuûa neàn vaên-minh taây-phöông, nghóa laø, ôû nôi saâu kín, söï khoâng phuø hôïp, söï töông-phaûn, söï ñoái nghòch giöõa nhöõng ngöôøi goïi laø trí-thöùc hay ngheä-só veà nhöõng gì hoï thöïc hieän ñöôïc vaø söï ngheøo naøn veà ñôøi soáng luaân-lyù, hay luaân-lyù cho goïn. Vaø ñieàu ñoù phaûn aûnh söï troáng vaéng khi trieát-lyù töø boû söï tìm toøi veà söï khoân ngoan caù nhaân. Keå töø theá-kyû thöù XVII, coâng vieäc ñoù theo truyeàn-thoáng, ñöôïc laøm bôûi caùc nhaø luaân-lyù. Nhöõng kho taøng cuûa La Rochefoucauld, La Bruyeøre hay Chamfort ñem laïi ñieàu maø ta goïi laø taâm-lyù con ngöôøi. Nhöng chuùng khoâng vaïch roõ con ñöôøng chính xaùc phaûi cö söû. Chuùng taän cuøng nhö moät loaïi luaân-lyù xa lìa theá gian. Chuùng thöøa nhaän raèng con ngöôøi ñeàu laø nhöõng keû ñieân. Chæ coù nhöõng ngöôøi ñaày tham voïng, nhöõng nhaø chính-trò say meâ quyeàn-löïc, nhöõng ngöôøi hay bôï ñôõ ñi theo caùc nhaø chính-trò ñeå möu caàu danh voïng, nhöõng ngöôøi giaû nhaân nghóa coá gaéng tìm hö danh duø coù bò ñaøy ñoïa thaân xaùc. Haäu quaû laø chuùng ta khoâng neân vöôùng maéc vaøo, maø ñöùng ngoaøi cöôøi nhìn. Toát... ta coù theå noùi ñoù laø söï baét ñaàu cuûa söï khoân ngoan, nhöng ñaùng tieác ñoù khoâng phaûi laø moät luaân-lyù maø moïi ngöôøi coù theå duøng ñöôïc. Luaân-lyù duy nhaát chính laø xaây döïng moät xaõ-hoäi coâng baèng.
Söï xuïp ñoå cuûa caùc heä-thoáng lyù-töôûng vaø ñoäc-taøi, laø moät caên beänh chính-trò caän ñaïi, vaø söï troáng vaéng veà luaân-lyù cuûa trieát-hoïc caän ñaïi, daãn tôùi moät neàn luaân-lyù raát muø môø ngaøy nay maø ngöôøi ta goïi laø nhaân-quyeàn, baùc aùi... Loøng baùc aùi goàm vieäc xoa dòu keû baát haïnh vaø mang cho hoï löông thöïc thì ñaùng khen, ba raát ngöôõng moä nhöõng ngöôøi nhö theá. Tuy nhieân, khoâng giuùp ích gì khi thaám maùu moät veát thöông, neáu khoâng khaâu noù laïi. Hay gôûi caùc baùc-só tôùi Liberia beân Phi chaâu, neáu ngöôøi ta tieáp tuïc ñeå cho thuû-laõnh caùc phe phaùi hoaït ñoäng, hay giuùp khí giôùi cho hoï. Haäu quaû laø chæ coù moät söï thay ñoåi chính-trò môùi coù theå giaûi quyeát moïi vaán-ñeà. Vaø treân phöông dieän naøy, quyeàn chính-trò cuûa moãi caù nhaân trong moät theå cheá daân chuû, ñöôïc ñeà caäp treân ñaàu moâi cuûa moät vaøi baûn tuyeân ngoân khi ngöôøi ta tieáp ñoùn, hay ñi gaëp caùc ñaïi dieän cuûa Trung-hoa hay Vieät-nam, vaø phaûn ñoái döôùi chaân hoï ñeå mong kyù keát moät thoaû öôùc thì khoâng ñuû!
M. - Ba neâu thí-duï veà Cioran, moät trieát-gia bi quan soáng theo lyù-töôûng cuûa oâng ta. Con thaáy coù moät söï khaùc bieät quan troïng vôùi moät hieàn trieát. Soáng theo nhöõng ñieàu mình nghó chöa ñuû ñeå laøm moät hieàn trieát. Söï suy-nghó naøy phaûi phuø hôïp vôùi söï khoân ngoan thaät söï, moät söï hieåu bieát coù theå giaûi thoaùt yù-thöùc khoûi moïi söï roái loaïn vaø moïi khoå ñau, söï khoân ngoan ñöôïc phaûn aûnh nôi moät ngöôøi hoaøn toaøn. Neáu khoâng, ñi cho ñeán cuøng taän, moät Arseøne Lupin, hay teä hôn nöõa moät Joseph Staline cuõng soáng ñuùng theo nhöõng ñieàu hoï nghó. Ñoái vôùi moät heä-thoáng chính-trò, khoâng ai, ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi coù quyeàn lôïi ñoái nghòch vôùi theå cheá daân chuû, cuõng ñeàu coâng nhaän theå cheá daân chuû laø moät heä-thoáng chính-trò toát nhaát. Nhöng neàn daân chuû cuõng nhö moät caên nhaø troáng... Caàn phaûi bieåt nhöõng ngöôøi ôû trong ñoù seõ laøm gì vôùi caên nhaø ñoù: seõ baûo trì noù, laøm noù ñeïp hôn hay laø ñeå cho noù xuïp ñoå daàn daàn?
J.F. - Ñuùng laém.
M. - Ñieàu bò boû qua trong khaùi nieäm veà nhaân quyeàn, laø traùch-nhieäm cuûa caù-nhaân ñoái vôùi xaõ-hoäi. Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma thöôøng nhaán maïnh yù-nieäm veà traùch-nhieäm toaøn caàu, moät vieäc raát caàn trong theá-giôùi cuûa chuùng ta, noù ñaõ bò "thu nhoû" laïi, vì ngöôøi ta coù theå tôùi phaàn kia cuûa traùi ñaát trong moät ngaøy. Vieäc trôû neân hieån nhieân laø neáu khoâng coù moät khaùi nieäm veà traùch nhieäm ñoái vôùi taát caû moïi ngöôøi cuøng soáng treân traùi ñaát naøy, thì raát khoù coù theå aùp-duïng nhöõng yù-töôûng veà daân chuû.
J.F. - Ñieàu maø con vöøa trình baøy, ñöôïc goïi moät caùch ñôn-giaûn laø traùch nhieäm coâng coäng.
M. - Nhöõng gì con nhôù laïi ôû nhöõng lôùp hoïc coâng coäng, maø con hoïc ôû baäc tieåu-hoïc thì khoâng coù gì lyù-thuù! Ngöôøi ta luoân luoân trôû veà ñieàu caàn thieát laø caù-nhaân phaûi töï laøm toát ñeïp hôn baèng nhöõng giaù-trò thuoäc veà söï khoân ngoan hay con ñöôøng taâm-linh, ñieàu phaûi hieåu ôû ñaây laø taâm-linh khoâng haún phaûi laø toân-giaùo.
J.F. - Laøm sao ñònh nghóa ñöôïc?
M. - Vieäc ñoù daãn chuùng ta tôùi khaùi-nieäm vò tha, raát khoù hieåu moät caùch chính xaùc. Vò tha khoâng phaûi chæ laø laøm moät vaøi vieäc toát cho caùc ngöôøi chung quanh khi naøy, khi khaùc, nhöng laø luoân luoân baän taâm lo cho nhöõng ngöôøi chung quanh. Ñoù laø moät khaùi nieäm raát hieám trong xaõ-hoäi taây-phöông chuùng ta. Trong moät heä-thoáng thaät söï daân chuû , xaõ-hoäi phaûi duy trì moät söï thaêng baèng giöõa yù-muoán cuûa nhöõng caù-nhaân muoán ñaït söï toái ña cho hoï, vaø söï ñoàng yù toång quaùt, ñöôïc ñònh-nghóa laø quaù giôùi haïn naøy thì nhöõng yù muoán kia khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng soá ngöôøi thaät söï quan taâm ñeán quyeàn lôïi cuûa ngöôøi khaùc thì raát ít. Caùch suy-nghó naøy cuõng aûnh höôûng ñeán laõnh vöïc chính-trò, vì nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm troâng nom söï an bình cuûa moïi ngöôøi thöôøng bieán vieäc naøy thaønh moät ngheà, vaø hoï trôû thaønh nhaân vaät chính yeáu trong vieäc naøy. Trong ñieàu kieän naøy, hoï raát khoù boû qua nhöõng nhu caàu gaàn -- ñaëc bieät laø söï uûng hoä cuûa cöû tri -- ñeå cöùu xeùt nhöõng gì laø toát ñeïp veà laâu veà daøi cho ñaïi ña soá.
J.F. - Ñoù laø ñieàu hieám coù ñoái vôùi caùc nhaø laøm chính-trò!
M. - Muïc-ñích cuûa ngöôøi laøm chính-trò vaø xaõ-hoäi khoâng theå laø ñeå nhaän nhöõng lôøi ca tuïng vaø söï coâng nhaän cuûa nhöõng ngöôøi khaùc, nhöng laø coá-gaéng moät caùch thaønh thöïc ñeå caûi thieän ñôøi soáng cuûa hoï. Veà phöông dieän naøy, hoäi baûo veä moâi sinh laø moät thí-duï hieån nhieân veà söï thieáu traùch-nhieäm roäng lôùn. Maëc duø nhöõng haäu quaû tai haïi cuûa oâ-nhieãm khoâng-khí, söï tuyeät chuûng cuûa caùc thuù vaät, söï taøn-phaø caùc röøng ruù trong ña soá caùc tröôøng-hôïp laø ñieàu khoâng theå choái caõi ñöôïc, ña soá caùc caù nhaân khoâng laøm gì caû, cho tôùi khi nhöõng vieäc naøy aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán hoï. Nhöõng bieän phaùp nghieâm chænh ñeå giaûm thieåu söï suy giaûm cuûa taàng oâ-doân (ozone) coù theå seõ khoâng theå aùp duïng ñöôïc cho tôùi khi caùc ngöôøi bình thöôøng khoâng theå taém naéng ñöôïc nöõa, ñoù laø ñieàu ñang baét ñaàu saûy ra ôû UÙc-chaâu, vaø vieäc caám caùc treû em nhìn thaúng vaøo maët trôøi vì caùc tia cöïc tím seõ quaù hieåm nguy cho maét cuûa chuùng, ñieàu aáy cuõng ñang saûy ra ôû Pantagonie cuûa AÙ caên-ñình (Argentine). Nhöõng haäu quaû nhö theá ñaõ ñöôïc tieân ñoaùn töø laâu, nhöng chöa trôû neân moät nguy cô gaàn cho söï eâm aám vò kyû cuûa moãi ngöôøi. Haäu quaû laø, theo con nghó söï thieáu soùt traùch-nhieäm aáy, laø moät söï yeáu keùm lôùn lao cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. Vaø cuõng theo nghóa aáy, moät söï khoân ngoan caù nhaân vaø moät söï tu taäp taâm-linh coù theå laø moät ñieàu höõu ích.
J.F. - Ba raát ñoàng yù... Tuy nhieân, ngaøy nay ôû Taây-phöông ñang coù caùc chuû nghóa nhö "chuû nghóa con ngöôøi", chuû nghóa moâi sinh, ñoù laø nhöõng ñieàu ñöôïc duøng ñeå thay theá cho lyù-töôûng chính-trò xaõ hoäi ñaõ thaát baïi. Nhöõng ngöôøi thuoäc caùnh taû, töø laâu khoâng coù moät chuû nghóa keát hôïp ñeå thay ñoåi xaõ-hoäi, chôùp laáy chuû-nghóa con ngöôøi vaø moâi sinh ñeå coù theå tieáp tuïc ñeø neùn ñoàng loaïi.
M. - Chuùng ta khoâng neân gieát cheát vaán ñeà moâi sinh ñang coøn phoâi thai! Noù caàn phaûi lôùn maïnh leân vaø höõu hieäu hôn. Con coøn nhôù khi con ñöôïc 15 tuoåi, quyeån Printemps silencieux (Nhöõng muøa xuaân laëng leõ) cuûa Rachel Carson ñöôïc xuaát baûn, vaøo thôøi ñaïi aáy môùi coù moät soá ít ngöôøi quan taâm ñaëc-bieät ñeán vieäc baûo-veä thieân-nhieân, vaø hoï bò coi laø baát bình thöôøng "nhöõng ngöôøi cuûa röøng ruù".
J.F. - Ba veà phe toân troïng nhaân quyeàn, vaø baûo veä moâi sinh. Chæ coù ñieàu thaûm thöông laø gaùnh naëng cuûa nhöõng chuû-nghóa ñaõ thaát baïi coøn tieáp tuïc ñeø naëng treân nhöõng lyù-töôûng môùi. Ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc raèng nhöõng ngöôøi baûo veä nhaân quyeàn vaø baûo veä moâi sinh thöôøng coù hai tieâu chuaån ño löôøng. Thí duï ña soá caùc ngöôøi uûng hoä nhaân quyeàn thì thuoäc phía taû. Hoï seõ mau maén keát aùn laø coù tuø-nhaân chính-trò taïi Ma-Roác. Taïi sao? Vì Ma-roác laø moät xöù quaân-chuû, thaân Myõ, thuoäc phe tö-baûn taây-phöông, vaø ñoù laø moät xöù sôû tö-baûn. Ngöôïc laïi, hoï raát khoù khaên trong vieäc keát aùn nhöõng vi phaïm nhaân quyeàn traàm troïng hôn cuûa Algeùrie.
M. - Hay laø ôû Taây-taïng...
J.F. - Hay ôû Taây-taïng... Ba noùi tôùi Algeùrie vì Algeùrie laø moät xöù coù tieáng laø tieán-boä, ñoù laø caû moät troø cöôøi chua chaùt. Vaø Taây-taïng bò chieám ñoùng bôûi Trung-hoa, moät xöù 'tieán-boä" khaùc. Trong khi aáy, hai phaàn ba giôùi trí-thöùc Phaùp nhaûy muùa vui veû quanh ñoâi chaân baêng giaù vaø ñaày maùu cuûa Mao-traïch-Ñoâng trong suoát möôøi naêm. Tình-traïng töông töï cuõng saûy ra vôùi nhoùm baûo veä moäi sinh: Greenpeace, trong khi saûy ra vuï noå ôû Tchernobyl (beân Nga), ñaõ phaûn ñoái nhöõng trung-taâm nguyeân-töû naøo? Cuûa Taây-phöông! Nhöõng trung-taâm naøy thì an toaøn hôn! Nhöng Greenpeace khoâng heà toå chöùc moät cuoäc phaûn ñoái naøo vôùi Lieân-bang Soâ-vieát!... Nhoùm Greenpeace coù theå phaûn ñoái vieäc Phaùp thöû nghieäm nguyeân-töû taïi Thaùi-bình-döông vaøo naêm 1995, ñoù laø quyeàn cuûa hoï... Nhöng cuõng chính caùi toå chöùc naøy laïi kín ñaùo vôùi nhöõng oâ nhieám traàm troïng hôn cuûa nhöõng pheá phaåm nguyeân-töû cuûa "cöïu Lieân-bang Soâ-Vieát", trong vuøng Baéc-cöïc, maø nôi aáy coøn laõnh khoâng bieát bao nhieâu trieäu thuøng daàu thoâ cuûa caùc oáng daãn daàu bò chaûy cuûa Nga tuoân ra... vaø nhö theá! ba khoâng coøn tin-töôûng ôû söï löông thieän cuûa hoï. Cho tôùi khi naøo söï tranh-ñaáu cho nhaân quyeàn, hay choáng oâ nhieãm coøn bò laøm nghieâng leäch bôûi yù-thöùc-heä cuõ kyõ, cuûa nhöõng nhoùm maø ngöôøi ta goïi laø "moâi sinh" thì ña soá ñeàu thieân taû thì ngöôøi ta seõ khoâng ñaït ñöôïc keát quaû gì! Cuoäc chieán nhö theá phaûi ñöôïc tieán haønh döïa treân thöïc-teá, chôù khoâng phaûi baèng nhöõng thieân-kieán cuûa caùc ngöôøi laõnh ñaïo.
M. - Con muoán môû moät daáu ngoaëc ñeå nhaán maïnh veà ñieàu maø ngöôøi ta goïi laø nhaân quyeàn hay quyeàn "con ngöôøi" nhöng laïi giôùi haïn nhöõng quyeàn phaûn aûnh giaù-trò Do thaùi-Thieân chuùa giaùo cuûa caùc neàn daân-chuû theá-tuïc taây-phöông. Theo quan-ñieåm aáy caùc thuù vaät khoâng coù linh hoàn vaø chuùng coù maët cho loaøi ngöôøi aên thòt. Ñoù laø yù-nghó ñaëc-bieät cuûa vaøi toân-giaùo, nhöng khoâng theå chaáp-nhaän ñöôïc treân bình dieän toaøn caàu.
J.F. - ÔÛ Taây-phöông cuõng coù Hoäi cuûa nhöõng ngöôøi baûo veä xuùc vaät.
M. - Hình nhö hoï khoâng coù thaåm quyeàn ñeå söûa ñoåi nhöõng luaät leä coi caùc suùc vaät laø caùc saûn-phaåm "noâng-nghieäp". Vaø con muoán daãn ra ñaây caâu cuûa Leùona de Vinci vieát trong soå tay cuûa oâng ta: "Thôøi gian seõ ñeán khi moïi ngöôøi coi vieäc gieát moät con thuù nhö laø gieát moät ngöôøi vaäy". Coøn George Bernard Shaw noùi: "Caùc con thuù laø baïn cuûa toâi... vaø toâi khoâng aên thòt caùc baïn cuûa toâi". Ñoù khoâng phaûi laø vieäc choái boû coù söï khaùc bieät veà trí thoâng minh giöõa suùc vaät vaø con ngöôøi, vaø treân phöông dieän töông ñoái, ñôøi soáng moät ngöôøi thì coù giaù-trò hôn ñôøi soáng moät con thuù. Nhöng taïi sao quyeàn ñöôïc soáng chæ ñöôïc daønh cho con ngöôøi? Taát caû moïi sinh vaät ñeàu mong muoán haïnh-phuùc vaø muoán xa laùnh söï khoå ñau. Nhö theá vieäc töï cho mình quyeàn gieát haøng trieäu suùc vaät haøng naêm, thì chæ ñôn giaûn laø vieäc duøng quyeàn cuûa keû maïnh. Trong vaøi theá-kyû tröôùc, ngöôøi ta coøn coi vieäc buoân baùn "goã mun" -- nhöõng ngöôøi noâ-leä Phi-chaâu -- laø chaáp nhaän ñöôïc. Trong thôøi ñaïi chuùng ta, naïn noâ-leä haõy coøn taïi AÁn-ñoä, Pakistan, Sudan... nôi ngöôøi ta baùn caùc treû em ñeå laøm vieäc ôû caùc nhaø maùy hay ñoàng ruoäng, vaø caùc treû gaùi cho vieäc maõi daâm. Nhöng veà toång quaùt, naïn noâ-leä bò coi nhö moät vieäc gheâ tôûm. Duø laø nhöõng con ngöôøi, nhöõng daân-toäc, khi bò truïc lôïi hay bò aùp böùc thì hoï ñoaøn-keát laïi vaø vuøng daäy... Nhöõng thuù vaät thì khoâng coù khaû naêng ñoù neân bò gieát haïi. Con nghó raèng ñoù laø moät vaán-ñeà caàn phaûi ñöôïc suy xeùt trôû laïi. Vaø con cuõng muoán theâm raèng söï muø quaùng naøy caøng roõ neát trong vuï "boø daïi" gaàn ñaây. Boä-tröôûng boä noâng-nghieäp cuûa Anh quoác vaø nhöõng ngöôøi cuøng chöùc vuï treân luïc-ñòa ban ñaàu truø tính vieäc hoï saün saøng "phaù huûy", nhö hoï noùi nhieàu trieäu con boø! Neáu möôøi laêm trieäu con boø bieát traøn ngaäp caùc ñöôøng phoá Luaân-ñoân ñeå baøy toû yù-ñònh muoán soáng cuûa chuùng, thì chính-phuû ñaõ phaûi xeùt laïi vaán-ñeà.
J.F. - Ñieàu aáy khoâng chaéc!
M. - Ngay khi aáy, ngöôøi ta vaãn chöa bieát chaéc laø möôøi laêm hay hai möôi ngöôøi cheát veà beänh thaàn-kinh laø thaät söï do aên phaûi thòt nhieãm ñoäc cuûa caùc con boø aáy. Neáu ñoù laø söï thaät thì loãi khoâng phaûi nôi nhöõng con boø aáy, maø cuûa caùc ngöôøi chaên nuoâi ñaõ cho chuùng aên ñoà aên khoâng hôïp vôùi thieân-nhieân. Toáng quaùt, hoï ñaùnh giaù maïng soáng moät con boø baèng moät phaàn möôøi laêm cuûa moät trieäu so vôùi maïng soáng moät con ngöôøi.
J.F. - Con lyù luaän nhö con ngöôøi laø sinh vaät duy nhaát gieát caùc thuù vaät. Thuù vaät cuõng gieát haïi laãn nhau vaäy! Chæ caàn coi baát cöù phim aûnh naøo veà ñôøi soáng döôùi ñaùy bieån cuõng thaáy chuùng aên thòt nhau. Moãi con luoân luoân soáng trong lo sôï bò con khaùc aên thòt! Nhö theá theo quan-ñieåm cuûa Phaät-giaùo, thì caét nghóa laøm sao?
M. - Söï khoå ñau maø moïi sinh vaät phaûi traûi qua ôû theá-giôùi naøy laø moät trong boán söï thaät (sinh, laõo, beänh, töû) ñöôïc daïy doã bôûi ñöùc Phaät. Kinh saùch cuõng ñeà caäp ñeán ñieàu maø ba vöøa noùi. Trong moät quyeån coù ñoaïn: " Nhöõng sinh vaät lôùn, nuoát troâi moät soá khoâng theå ñeám ñöôïc nhöõng sinh vaät nhoû, trong khi coù moät soá lôùn caùc thuù vaät nhoû cuõng xuùm laïi aên thòt nhöõng con vaät lôùn". Vì ngöôøi ta noùi ñeán "tieán boä" cuûa theá-giôùi vaên-minh, theo con ngöôøi ta coù theå ñem vieäc laøm giaûm söï thoáng khoå toaøn caàu cuûa caùc sinh vaät ñeå laøm lôïi nhuaän cho con ngöôøi. Coù nhöõng phöông caùch khaùc ñeå möu sinh, khoâng caàn phaûi laøm tuyeät chuûng caùc loaøi vaät.
J.F. - Nhöng trong khi chôø ñôïi cho toaøn theå caùc ngöôøi Taây-phöông trôû thaønh ngöôøi aên chay, ñieàu maø coøn laâu môùi saûy ra, ngöôøi ta coù theå trong moïi tröôøng hôïp -- baét ñaàu laøm -- ñoái vôùi caùc gia suùc ñöôïc nuoâi döôõng trong caùc ñieàu kieän ít man rôï hôn nhö ñang ñöôïc nuoâi trong caùc trung-taâm kyõ-ngheä hieän ñaïi. Vì soá phaän cuûa chuùng thì teä haïi hôn so vôùi caùch nuoâi thoâng thöôøng, maø ba ñöôïc bieát khi coøn nhoû, ôû Franche-Comteù... Caùc con thuù ñöôïc ñi thong thaû trong caùnh ñoàng. Veà muøa ñoâng, ôû trong caùc taøu, chuùng ñöôïc aên rôm giaï, khoâng bao giôø coù caùc ñoà aên nhaân taïo, caùc chaát hoùa hoïc -- hay xöông cöøu ñöôïc baøo cheá thaønh ñoà aên, ñaõ gaây ra beänh boø daïi. Ngaøy nay, nhöõng con vaät ñaùng thöông aáy ñöôïc nuoâi, chuyeân chôû trong caùc ñieàu kieän gheâ tôûm...
M. - Ñieàu nguïy tieán-boä kyõ-thuaät, treân quan-ñieåm aáy, vöøa gaây ra khoå ñau cho caùc suùc vaät, cuõng hình nhö vöøa gaây ra nhöõng nguyeân nhaân môùi cho caên beänh con ngöôøi. Söï tieán-boä ñaùng buoàn.
J.F. - Ba cuõng ñoàng yù.

| |

---

: