|
|
Jean-Francois. - Nhöõng ñieàu chuùng ta ñaøm-luaän daãn tôùi moät vaán-ñeà sieâu-hình -- neáu caùc ma-phi-a (mafia) coù theå daãn ñeán vieäc sieâu-hình -- laø hieåu roõ veà caùi Xaáu. Ba muoán bieát quan-ñieåm cuûa Phaät-giaùo veà vaán-ñeà naøy, vì ñieåm ñaëc-bieät cuûa caùc toân-giaùo lôùn vaø caùc trieát-hoïc taây-phöông laø vieäc chaáp nhaän caùi Xaáu. Nghóa laø chaáp nhaän yù-nieäm coù caùi Xaáu trong moãi chuùng ta. Ñoù laø moät vaán-ñeà lôùn veà sieâu-hình vaø luaân-lyù, vöøa ñoái vôùi toân-giaùo, vaø trieát-hoïc, ñaëc-bieät laø Thieân-chuùa-giaùo, maø yù-nieäm veà caùi Xaáu ñöôïc gaén lieàn vôùi yù-nieäm toäi loãi nguyeân thuûy. Trong caùc trieát-lyù lôùn -- nhö trieát-hoïc coå-ñieån, cuûa Descartes, Leibniz --, caùi Xaáu laø moät vaán-ñeà nhöùc ñaàu cho caùc trieát-gia, cuõng laø nhöõng tín-ñoà Thieân-chuùa-giaùo, vaø heä-thoáng trieát-lyù ñöôïc ñaët treân caên-baûn moät vò thaùnh, vaø cuõng laø moät ngöôøi coù tình thöông voâ giôùi haïn. Taïi sao laïi coù theå saûy ra caùi Xaáu? Ñoù laø moät vaán-ñeà maø caùc trieát-gia vaø caùc nhaø thaàn hoïc gaàn nhö khoâng vöôït qua ñöôïc treân caên baûn sieâu-hình. Taát caû nhöõng caâu traû lôøi thì ñeàu phaûn aûnh nhöõng tröôøng-hôïp ñaëc-bieät. Phaät-giaùo coù chaáp-nhaän caùi Xaáu noäi taïi khoâng?
Mathieu - Khoâng, veà caên-baûn caùi Xaáu chæ laø moät ñieàu sai laàm, vaø moïi ngöôøi thì ñeàu toaøn haûo. Söï toaøn-haûo naøy vaãn coù ngay caû khi con ngöôøi bò che laáp bôûi söï ngu si (voïng ñoäng), loøng ham muoán vaø loøng thuø haän. Vaán-ñeà cuûa caùi Xaáu gaàn nhö khoâng giaûi quyeát ñöôïc vôùi nhöõng ai coi söï saùng taïo laø saûn-phaåm cuûa moät Ñaáng toái cao vaø vò naøy chòu traùch nhieäm veà ñieàu xaáu cuõng nhö ñieàu toát. Theo Phaät-giaùo, Phaät tính coù saün nôi moãi ngöôøi y nhö daàu coù ôû trong moãi haït vöøng. Ñoù laø baûn theå thaät söï cuûa moïi söï vaät. Söï toaøn haûo aáy coù theå bò che môø, nhöng chæ caàn loaïi heát caùc maøn voâ-minh vaø nhöõng tình caûm nhieãu loaïn gaây ra bôûi söï ngu doát. Nhöõng maøn voâ-minh naøy khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa Phaät tính, chuùng chæ che phuû chôù khoâng laøm thay ñoåi Phaät tính. Tuy vaäy, raát deã laàm laãn vaø rôi vaøo lyù-luaän cuûa phaùi nhò-thöøa, theå hieän baèng nhöõng lôøi noùi vaø nhöõng haønh-ñoäng coù haïi, töùc laø söï ñau khoå.
Söï ñoái nghòch bieåu kieán giöõa caùi toát vaø caùi xaáu thöïc ra khoâng coù, noù chæ saûy ra vì caùch chuùng ta suy xeùt veà caùc söï vaät, noù chæ saûy ra cho chính chuùng ta maø thoâi. Gioáng nhö moät loaïi aûo giaùc. Ñieàu sai laàm khoâng coù moät söï soáng thaät söï naøo, vaø khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa söï thaät. Caùi Xaáu cuõng chæ laø moät loaïi aûo töôûng, cuõng nhö ñieàu sai laàm laø moät caûm nhaän khoâng ñuùng cuûa thöïc teá. Söï hoãn ñoän, söï thaät töông ñoái cuûa moâi tröôøng soáng cuûa chuùng ta laø phaûn aûnh töøng phaàn cuûa söï thaät, vì chuùng ta ñaõ sai laàm trong vieäc nhaän ra ñaâu laø baûn theå chaân thaät cuûa söï vaät. Caùi Xaáu chæ hieän ra nhö moät aûo giaùc. Söï laàm laãn naøy coù theå saûy ra, nhöng khi moät ngöôøi nhaän ra ñöôïc Phaät taùnh thì seõ thaáy raèng söï sai laàm thöïc söï khoâng thaät coù.
J.F. - Nhö theá thì khoâng coù söï rôi vaøo toäi loãi nhö trong Thieân-chuùa-giaùo?
M. - Khoâng coù söï rôi vaøo toäi loãi, maø chæ laø söï queân baûn theå cuûa chuùng ta, nhö ngöôøi maéc beänh maát trí nhôù. Khi vieäc naøy saûy ra, thì coù söï phaân bieät giöõa ta vaø ngöôøi chung quanh, vôùi taát caû nhöõng khuynh höôùng gaén lieàn vôùi söï haáp daãn vaø söï laïnh nhaït, loøng vò kyû, daãn ñeán nhöõng tình caûm höôùng haï vaø söï khoå ñau.
J.F. - Chuùng töø ñaâu ra? Neáu con ngöôøi laø toát, laøm sao laïi coù nhöõng khuynh höôùng xaáu?
M. - Thaät ra, nhöõng caûm suùc vaø söï khoå ñau khoâng "ñöôïc laøm ra", vì khoâng coù gì laø coù thaät moät caùch cöùng raén, vaø khi moät ngöôøi ngoä ñöôïc Phaät taùnh thì nhö ngöôøi tænh moät giaác mô xaáu. Söï ngu si hay voïng thaät ra khoâng coù. Moät ngöôøi chöùng ngoä nhö ñöùc Phaät troâng thaáy nhöõng meâ voïng cuûa moät ngöôøi khaùc nhö ñoïc nhöõng yù-nghó cuûa moät ngöôøi ñang nguû vaø ñang mô moät chuyeän haõi huøng: ngöôøi hieåu roõ baûn taùnh cuûa giaác mô chôù khoâng bò laàm laïc bôûi côn mô (nhö keû ñang naèm mô).
J.F. - Moät hình aûnh toát! Duø cho caùi Xaáu laø moät giaác mô, noù haønh haï chuùng ta. Vieäc ñoù chæ di chuyeån vaán ñeà. Neáu baûn theå laø toát, thì taïi sao caùi Xaáu hieän ra?
M. - Noù "hieän ra", nhöng noù khoâng coù ñôøi soáng cuûa chính noù. Khi ta troâng laàm moät khuùc daây thöøng laø con raén, con raén khoâng thaät coù, baát cöù luùc naøo, baát cöù hình thöùc naøo, noù chæ laø moät aûo giaùc. Söï sai laàm chæ coù moät hình thöùc soáng hoaøn toaøn giaû taïo, noù khoâng coù ñôøi soáng thaät söï. Vì baûn tính cuøng toät cuûa voïng laø söï bieát ñöôïc raèng caùi voïng aáy coù theå giaûi toûa ñi ñöôïc. Ngöôøi ta coù theå röûa moät thoûi vaøng, nhöng khoâng theå laøm traéng moät cuïc than.
J.F. - Duø caùch ñaët vaán ñeà coù khaùc trong Thieân-chuùa-giaùo hay trong sieâu hình coå-ñieån hoài theá-kyû XVII vaø ñaàu theá-kyû XVIII, vaán-ñeà cuõng gaàn gioáng nhau. Trieát-lyù Taây-phöông khoå coâng caét nghóa vì sao moät ñaáng toaøn thieän laïi coù theå ñeå cho caùi Xaáu ñöôïc saûy ra. Ngöôøi ta noùi nhieàu raèng caùi Xaáu chæ laø moät aûo aûnh, noù chæ töông ñoái vôùi moät tröôøng-hôïp, noù khoâng coù thaät, nhöng khoâng maáy ngöôøi thoûa maõn vôùi giaûi thích aáy.
M. - Khi ngöôøi ta khoâng roõ veà baûn theå ñích thöïc cuûa söï vaät, ngöôøi ta gaùn cho nhöõng hieän töôïng cuûa chuùng. Tính chaát coù hai giöõa ta vaø ngöôøi khaùc, toát vaø xaáu, ñaùng yeâu vaø ñaùng gheùt vaân vaân, khi saûy ra seõ loâi keùo theo nhöõng yeáu toá hoãn loaïn. Söï hö voïng seõ hieän ra nhö moät caùi maøn moûng laøm con ngöôøi queân maát baûn theå ñích thaät vaø haønh ñoäng ngöôïc laïi vôùi thaät tính cuûa mình. Ñoù laø moät söï cheäch ñöôøng, moät aûo giaùc keùo yù-thöùc veà phía laøm haïi noù vaø haïi ngöôøi chung quanh.
J.F. - Nhöng taïi sao laïi coù nhöõng yeáu-toá höôùng haï, "nhöõng ñaïi dieän cuûa caùi xaáu" hieän ra? Neáu con ngöôøi baûn theå laø toát, thì nhöõng ñieàu aáy phaûi khoâng saûy ra?
M. - Saûy ra ñöôïc, neáu khi nhìn maët traêng, ta aán tay vaøo troøng con maét, ta thaáy hai maët traêng. Vieäc töï hoûi xem ai hay caùi gì ñaõ laøm ra maët traêng thöù hai laø voâ boå. Nhöng neáu coù moät ngöôøi naøo cöù maõi aán tay vaøo maét, thì seõ ñi ñeán keát-luaän laø coù hai maët traêng. Ñoái vôùi ngöôøi aáy, ñoù laø chaân-lyù. Ngöôøi aáy seõ xaây döïng neân caùc lyù-thuyeát ñeå caét nghóa veà nguoàn goác vaø tính-chaát cuûa maët traêng thöù hai. Nhöng vôùi moät ngöôøi nhìn maët traêng moät caùch bình thöôøng, thì vaán ñeà cuûa maët traêng thöù hai khoâng heà ñöôïc ñaët ra. Ngöôøi naøy seõ raát khoù khaên caét nghóa cho ngöôøi kia, cho tôùi khi ngöôøi thöù hai naøy khoâng coøn aán tay vaøo maét.
Söï ngu doát, nguoàn goác cuûa caùi Xaáu vaø cuûa khoå ñau, laø "ñieàu coù theå", nghóa laø xaûy ra. Caùi voïng naøy hieän ra ngay trong caùi giaùc, nhöng khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa caùi giaùc. Baûn tính cuûa voïng laø aûo töôûng. Vì leõ naøy, khi ñaït ñöôïc tôùi caùi giaùc thì thaät ra khoâng coù gì saûy ra. Ñaây laø moät ñeà taøi khoâng theå noùi trong vaøi lôøi. Ñeå duøng nhöõng ngoân töø ñôn giaûn, caùi voïng laø moät tai naïn, moät söï queân baát ngôø khoâng laøm thay ñoåi baûn theå cuûa yù-thöùc, nhöng taïo ra moät chuoãi caùc aûo giaùc, cuõng nhö moät côn meâ döõ khoâng thay ñoåi ñieàu gì vôùi moät ngöôøi ñang naèm treân moät caùi giöôøng eâm aám, nhöng taïo moät söï khoå ñau veà tinh-thaàn. Söï caét nghóa naøy raát khoù hieåu, laø keát quaû cuûa kinh-nghieäm veà quaùn-töôûng. Vôùi ngöôøi thöùc daäy thì khoâng caàn caét nghóa veà tính chaát aûo töôûng cuûa côn meâ.
J.F. - Nhöng nhöõng bieán coá trong giaác mô cuõng laøm cho ngöôøi aáy ñau khoå vaäy?
M. - Ñuùng theá, ngay trong giaác mô, nhöõng khoå ñau raát thaät vôùi ngöôøi ñang mô, vaø duø laø aûo töôûng vieäc tìm caùch giaûm thieåu laø caàn thieát. Ñoù laø ñieàu bieän minh cho haønh ñoäng vò tha, xen laán vaøo ñeå giaûi toûa caùc khoå ñau cuûa ngöôøi khaùc, vaø con ñöôøng tinh-thaàn nhaém xoùa tan loøng thuø haän vaø nhöõng nguyeân do khaùc cuûa khoå ñau. Coøn söï hieän ra cuûa khoå ñau thì ñöôïc ñieàu khieån bôùi luaät nguyeân nhaân vaø haäu quaû: Toång keát cuûa caùc haønh ñoäng, caùc lôøi noùi, vaø caùc yù-nghó cuûa ta. Duø cho söï khoå ñau coù theá naøo ñi nöõa, khi phaân tích ñeán cuøng taän, thì coù moät ñieàu luoân luoân hieän ra: söï toaøn haûo noäi taïi. Vaøng roøng thì khoâng thay ñoåi, duø coù bò choân vuøi trong ñaát; maët trôøi thì choùi saùng, duø cho coù bò maây muø phuû che.
J.F. - Sau heát, thì aù aø... lôøi caét nghóa khoâng laøm ba thoûa maõn. Noù cuõng töông töï nhö caâu traû lôøi cuûa Leibniz cho moät theá-giôùi coù caùi Xaáu, vaø Ñaáng Saùng taïo, hoaøn toaøn Toát! ngöôøi ta coá caét nghóa cho söï coù maët cuûa caùi Xaáu treân theá-giôùi khoâng phaûi vì Thöôïng-ñeá, nhöng vì nhöõng yeáu toá baát ñònh. Chæ coù hai ñieàu: Neáu laø ñaáng toaøn naêng thì Thöôïng-ñeá coù traùch nhieäm veà caùi Xaáu, hay neáu khoâng toaøn naêng, thì khoâng coøn laø Thöôïng-ñeá nöõa!
M. - Ñoù ñuùng laø laäp-luaän maø Phaät-giaùo duøng ñeå baùc boû yù-nieäm veà moät Ñaáng taïo hoùa toaøn naêng.
J.F. - Leibniz duøng söï töôûng töôïng phong phuù veà sieâu-hình ñeå laäp ra moät lyù-thuyeát veà moät theá-giôùi toát ñeïp coù theå taïo ra ñöôïc, maø Voltaire ñaõ nhaïo baùng trong kòch Candide. Voltaire döïng caûnh Candide vaø Pangloss, trieát-gia theo Leibniz. Trong ñaùm kieán-truùc ñoå vôõ do moät côn ñoäng ñaát, vaø khi caùc naïn nhaân ñang reân sieát döôùi nhöõng ñoáng gaïch vuïn ñaày buïi baäm, vò thaày caét nghóa cho hoïc troø raèng chuùng ta ñang soáng trong moät theá-giôùi toát ñeïp. Ñoù laø moät hình aûnh khoâi haøi nhöng raát xaùc ñaùng, veà moät vaán-ñeà khoâng giaûi quyeát ñöôïc. Maneøs thì trình baøy trong lyù-thuyeát cuûa mình laø coù hai nguyeân-taéc vöõng chaéc vaø ñoäc laäp veà Toát vaø Xaáu; ñieàu naøy daãn ñeán moät chuû-thuyeát coù teân laø "manicheùisme". Chuû-thuyeát naøy bò chæ-trích vaø keát toäi bôûi Giaùo hoäi Thieân-chuùa-giaùo laø taø ñaïo, vaø toång quaùt cuõng bò caùc trieát-gia phaûn baùc, nhaát laø Emmanuel Kant. Ñoù laø vaán-ñeà sieâu-hình, ngay caû treân bình dieän ngoân töø, heát söûc khoù khaên trong vieäc giaûi quyeát. Trong moïi tröôøng hôïp, ñieàu khaùc bieät giöõa Thieân-chuùa-giaùo vaø Phaät-giaùo laø söï choái boû yù-nieäm veà toäi-loãi, ñaëc-bieät laø toäi-loãi nguyeân-thuûy.
M. - 'Ñöùc-tính' chuû yeáu cuûa loãi laàm laø 'toäi loãi', thì khoâng coù ñôøi soáng thaät. Khoâng coù haønh ñoäng hay yù-nghó höôùng haï khoâng theå xoùa tan ñi, laøm trong saïch hay söûa ñoåi.
J.F. - Veà phaàn khaùc, Thöôïng-ñeá khoâng bò keát toäi laø taùc-giaû cuûa caùi Xaáu, vì khoâng coù Thöôïng-ñeá!
M. - Chuùng ta vaø chính chuùng ta coù traùch nhieäm veà moïi caùi xaáu ñeán vôùi chuùng ta. Ta laø ngöôøi thöøa-keá cuûa quaù-khöù, vaø laø thaày cuûa töông-lai. Khoâng coù "söï toát" vaø "söï xaáu" cuûa chính chuùng, nhöng coù nhöõng haønh-ñoäng, nhöõng yù-nghó daãn tôùi khoå ñau, hay tôùi haïnh-phuùc. Hôn nöõa, ñieàu chính yeáu khoâng phaûi laø vaán-ñeà sieâu-hình cuûa söï khoå ñau hay phöông-caùch giaûi-tröø noù. Moät ngaøy kia, ñöùc Phaät caàm moät naém laù trong baøn tay vaø hoûi caùc ñeä-töû: "Laù trong tay ta coù nhieàu baèng laù trong röøng khoâng?" Caùc ñeä-töû ñoàng traû lôøi laø laù trong röøng thì nhieàu hôn. Ñöùc Phaät noùi theâm: "Cuõng theá, ta chöùng ngoä nhieàu ñieàu hôn nhöõng gì ta daïy, vì coù nhieàu söï hieåu bieát khoâng giuùp ích gì cho vieäc chaám döùt söï ñau khoå ñeå ñaït tôùi giaùc ngoä".
J.F. - Neáu con ngöôøi laø "toát" thì taïi sao laïi coù bieát bao söï baïo ñoäng saûy ra?
M. - Ta coù theå hieåu vieäc aáy treân caên baûn "tính chaát thaät söï", coi "toát" laø tình traïng caân baèng, vaø "xaáu" laø söï maát caân baèng. Baèng chöùng raèng söï baïo ñoäng khoâng phaûi laø baûn theå cuøng toät nôi con ngöôøi laø vieäc noù cuøng luùc gaây ra khoå ñau cho ngöôøi bò khoå vaø caû keû gaây khoå. Ñieàu mong muoán cuøng toät cuûa con ngöôøi laø haïnh-phuùc. Ngöôøi ta chaû noùi moät ngöôøi bò cheá ngöï bôûi söï thuø haän raèng ngöôøi aáy "maát bình tónh", hay "khoâng coøn laø ngöôøi aáy nöõa"? Laøm giaûm söï thuø haän baèng caùch gieát haïi moät ngöôøi khaùc khoâng bao giôø ñem laïi söï an bình, hay caûm giaùc hoan laïc cho keû saùt nhaân, neáu khoâng phaûi laø söï vui möøng beänh hoaïn ngaén nguûi. Traùi laïi, keû gieát ngöôøi bò rôi vaøo traïng thaùi boái roái, khaùc khoaûi, ñoâi khi daãn ñeán töï saùt.
Ngöôøi ta cuõng coù theå trôû neân khoâng coøn caûm giaùc veà aùn maïng, nhö caùc treû em ôû Phi chaâu ñaõ bò caùc teân ñaùnh giaëc thueâ buoäc phaûi haønh quyeát moät ngöôøi trong chính gia-ñình cuûa chuùng, ñeå huûy dieät hoaøn toaøn moïi caûm suùc vaø trôû thaønh keû gieát ngöôøi khoâng gôùm tay. Moät soá nhöõng ngöôøi "serbe" chuyeân baén leùn ôû Sarajevo noùi raèng vieäc gieát ngöôøi ñoái vôùi hoï thì raát töï nhieân, ñeán ñoä hoï khoâng bieát laøm vieäc gì khaùc. Khi coù ngöôøi hoûi hoï raèng: "Neáu coù moät ngöôøi theo ñaïo Hoài ngaøy tröôùc laø baïn cuûa anh ñi ngang trong taàm suùng thì anh coù baén khoâng?" Vaø anh ta traû lôøi "Baén". Hieån nhieân laø nhöõng ngöôøi baén leùn naøy ñaõ xa lìa baûn ngaõ thaät söï cuûa hoï. Ngöôøi ta chaû thöôøng noùi nhöõng keû saùt-nhaân lieân tieáp laø "khoâng coøn laø con ngöôøi nöõa?" Ngöôïc laïi, khi hai keû thuø trong moät thôøi gian daøi thuø gheùt nhau, moät ngaøy naøo ñoù laøm hoøa vôùi nhau, thì hoï caûm thaáy moät söï nheï nhaøng bao la, moät nieàm vui lôùn, chaéc phaûi ñeán töø söï tìm thaáy baûn naêng thaät söï cuûa hoï.
J.F. - Ba thì khoâng laïc quan nhö con veà söï hoái haän , daãn ñeán vieäc töï saùt cuûa caùc keû gieát ngöôøi. Ba coâng nhaän laø Staline cheát treân giöôøng, Mao traïch Ñoâng cuõng cheát treân giöôøng, Franco cuõng cheát treân giöôøng vaø Hitler thì töï-töû vì thua traän, khoâng phaûi vì nhöõng ngöôøi naøy caûm thaáy toäi-loãi veà nhöõng haønh-vi gieát ngöôøi cuûa hoï. Ba cuõng phaûi tieác khi nhaän raèng Sadam Hussein vaãn chöa töï-töû vaø haøng ngaøy vaãn baén cheát nhieàu ngöôøi, hay xeûo tai ngöôøi khaùc, vì ñoù laø moát môùi. OÂng ta ra leänh caét tai nhöõng ngöôøi rôøi boû haøng nguõ, vaø treo coå nhöõng baùc-só, caùc nhaø giaûi phaãu töõ choái laøm vieäc caét tai aáy. Vieäc hoái haän cuûa caùc keû saùt-nhaân thì raát hieám.
M. - Khoâng phaûi laø söï ray röùt nhöng laø söï thoáng khoå, söï vaéng maët hoaøn toaøn veà söï an bình noäi taâm. Mao-traïch-Ñoâng ñaõ cheát gaàn nhö ñieân, vôï oâng ta thì töï-töû; Staline khi haáp hoái coøn muoán ngöôøi ta haï saùt vôï cuûa oâng ta, vì oâng ta khoâng chòu noåi yù-nghó baø aáy seõ soáng vôùi ngöôøi khaùc.
J.F. - Ba raát bi quan veà vieäc laøm saïch caùi xaáu. Ngöôïc laïi, ba tin nhö Rousseau nghó, con ngöôøi thì xaáu vaø xaõ-hoäi laøm cho toát hôn, khi xaõ-hoäi ñöôïc xaây döïng treân luaät-phaùp. Ñoâi khi vaøi loaïi xaõ-hoäi coù theå laøm con ngöôøi ít xaáu hôn. Vì sao? Vì caùi Xaáu thì khoâng hôïp lyù.
M. - Con seõ noùi laø: ngöôïc vôùi thieân nhieân.
J.F. - Neáu coù söï duøng vuõ löïc vaø haønh xöû caùi Xaáu maø ba coù theå ñònh nghóa nhö ... thöïc-teá, thì ñieàu aáy chaéc seõ bò keát aùn treân phöông-dieän luaân-lyù, ít ra ta cuõng coù theå tranh-luaän veà ñieàu aáy! Ba hieåu thöïc-teá theo nghóa: ngöôøi ta chæ duøng baïo-löïc nhaém ñaït ñöôïc lôïi, theo moät söï tính toaùn ñeå ñaït ñöôïc moät muïc-ñính xaùc-ñònh. Ñoù laø moät söï duøng ích-kyû vaø nham hieåm cuûa baïo-löïc, nhöng thuaàn lyù. Theo nhö theá, thì vieäc duøng bò giôùi haïn. Vì ñöôïc ñaët caên baûn treân moät lyù-luaän phi luaân-lyù, maø ngöôøi ta coù theå choáng ñoái laïi baèng moät vieäc coøn thöïc-teá hôn nöõa.
Thaät laø ñau loøng khi nhaän ra raèng ña soá vieäc duøng vuõ-löïc laø ñieân roà, ñi xa hôn laø vieäc ñaït moät muïc-ñích thöïc-teá. Vieäc duøng baïo-löïc moät caùch ñaùng lo sôï, haõy laáy nhöõng thí-duï gaàn ñaây, nhö taïi Algeùrie, cöïu lieân-bang Nam-tö hay taïi Rwanda, ñoù laø caùch duøng beänh hoaïn. Nhöõng ñieàu ñaùng laøm cuûa caùc saéc daân taïi Nam-tö, laø moät cuoäc hoäi hoïp ñeå thöông löôïng thöïc-teá. Trong ña soá caùc cuoäc chieán-tranh beân coù loãi thöôøng ñi xa hôn muïc tieâu veà chính-trò hay chieán-löôïc hoaïch ñònh ban ñaàu. Nhö Hitler muoán laáy laïi bôø beân traùi cuûa soâng Rhin, moät phaàn laõnh thoå cuûa Tieäp-khaéc maø oâng ta coi laø cuûa Ñöùc thì coù theå coi laø thöïc-teá. Nhöng khi tuyeân chieán vôùi caû theá-giôùi, gieát haïi nhöõng ngöôøi Do-thaùi ôû AÂu-chaâu, vaø hôn nöõa laïi lao ñaàu vaøo moät cuoäc vieãn chinh ñieân roà vôùi Lieân-soâ, laø ñoàng-minh cuûa Ñöùc luùc baáy giôø, nhöõng vieäc aáy chæ coù theå caét-nghóa ñöôïc laø moät nhaõn quan töï saùt, ñieàu naøy cuõng laø cuûa daân-toäc Ñöùc. Döôùi aùnh saùng cuûa moät söï phaân-tích thuaàn lyù thì cuoäc chieán tranh nhö theá khoâng theå naøo thaønh coâng ñöôïc.
Caùc ngöôøi duøng baïo-löïc thöôøng ñi xa hôn nhöõng muïc-tieâu cuï theå: vaøo theá-kyû XVIII taïi Phaùp, khi phe Convention ñaõ loaïi tröø ñöôïc nhoùm noåi daäy ôû Vendeùe, khoâng coøn moät nguy cô naøo veà quaân-söï ôû bieân-giôùi, thì caùc cuoäc taøn saùt daân thöôøng môùi baét ñaàu. Lòch-söû Trung-hoa cuõng ñaày daãy chuyeän caùc vò hoaøng-ñeá hay vua caùc chö haàu ñaõ ra leänh chaët ñaàu möôøi ngöôøi, möôøi laêm hay ba chuïc nghìn ngöôøi, ñöùng treân phöông-dieän muïc-tieâu thöïc-teá thì caùc ñieàu ñoù laø hoaøn toaøn khoâng caàn thieát. Ñoù chæ laø moät söï ham muoán beänh hoaïn laøm cho maùu chaûy maø thoâi. Ta haõy trôû laïi vôùi moät thí-duï khaùc maø Luc Ferry cuõng noùi trong taùc phaåm cuûa oâng ta raèng Phaät-giaùo khoâng theå ngaên ngöøa ñöôïc vieäc gieät chuûng saûy ra ôû Rwanda.
M. - Ñieàu hieån nhieân laø trong ngaén haïn Phaät-giaùo khoâng theå giuùp gì trong vieäc ngaên ngöøa vuï dieät chuûng ôû Rwanda! Nhöng con phaûi löu yù ba raèng khoâng ai coù theå laøm gì ñeå choáng laïi vuï gieät chuûng aáy vaø nhöõng chính-trò lôùn ñöôïc goïi laø thöïc-teá ñöôïc meänh danh laø Traät-töï Môùi cuûa caùc ñaïi cöôøng AÂu taây cuõng baát löïc trong vieäc tieân ñoaùn vaø ngaên chaën.
J.F. - Nhöng ñieàu laøm ba ngaïc nhieân trong vuï gieät chuûng ôû Rwanda laø khoâng thaáy muïc tieâu. Khi caùc keû gieát ngöôøi ñeå ñoaït ñöôïc moät söï vieäc gì hay moät vaät gì, ba leân aùn nhöng ba hieåu ñöôïc. Ba caét nghóa nhöõng haønh ñoäng aáy baèng söï tham lam, yù muoán cuûng coá quyeàn löïc, moät tính toaùn thöïc-teá. Nhöng ñieàu saûy ra ôû Rwanda thì khoâng theå caét nghóa ñöôïc, söï gieát ngöôøi aáy khoâng ñem laïi lôïi cho ai, ta bò baét buoäc phaûi nhaän laø coù caùi Xaáu trong moãi ngöôøi -- hay trong con ngöôøi.
M. - Khi ta ñaùnh maát baûn naêng thieân nhieân thaät söï, thì seõ maát heát moïi ñieåm chuaån trong ñôøi. Vieäc gì cuõng coù theå saûy ra luùc ñoù. Noù cuõng khoâng khaùc gì moät ngöôøi maéc beänh maát trí nhôù. Ñieàu ba neâu ra ñaõ ñöôïc moät soá taùc-giaû nghieân-cöùu veà nhöõng bieán coá trong doøng Lòch-söû vaø hoï keát luaän laø neáu ñeå cho moät nhoùm ngöôøi ñöôïc toaøn quyeàn haønh ñoäng khoâng bò moät giôùi haïn naøo -- nguyeân-taéc tinh-thaàn hay tieâu-chuaån con ngöôøi --, thì hoï seõ gieát laãn nhau.
J.F. - Laøm sao chöùng-minh ñieàu aáy?
M. - Baèng nhöõng thí-duï nhö ôû Bosnie hay ôû Rwanda: Khi ngöôøi ta nghó raèng mình coù theå gieát ngöôøi laùng gieàng cuûa mình, thì ngöôøi ta seõ gieát heát nhöõng ngöôøi laùng gieàng, duø cho tôùi khi gieát ngöôøi naøy vaãn coù giao thieäp toát ñeïp vôùi caùc ngöôøi laùng gieàng. Nhöõng ngöôøi soáng soùt sau cuoäc laøm loaïn "Bounty", duø laø ñoaøn keát nhau luùc ñaàu, ñaõ gieát laãn nhau treân hoøn ñaûo maø hoï sinh soáng. Coù theå trong thôøi ñaïi tieàn söû, vieäc laäp ra nhöõng nhoùm naøy ñeå gieát nhoùm khaùc coù lieân quan tôùi söï tieán hoùa, nhöng trong thôøi hieän taïi, ñoù laø moät vieäc hoaøn toaøn phi lyù.
J.F. - Moãi phía töï baøo chöõa laø vì lyù do töï-veä. Ñieàu chaéc chaén laø khoâng coù caùch lyù-luaän naøo coù theå aûnh höôûng leân nhöõng nhoùm ngöôøi aáy.
M. - Duø caùi khuynh höôùng thích baïo-ñoäng coù thaät, trí thoâng-minh phaûi duøng ñeå giaûi tröø ñieàu aáy chôù khoâng phaûi nhöôøng böôùc cho khuynh höôùng aáy. Vì söï caêm thuø naøy ôû ñaâu maø ra? Neáu ta ñi tôùi taän cuøng cuûa noù thì ñoù chæ laø moät yù-nghó.
J.F. - ÖØ, ôû Rwanda thì ñoù chính laø söï thuø haän thuaàn tuyù. Haõy trôû veà vôùi vuï Bosnie, khôûi thuûy, moãi nhoùm coù nhöõng lyù leõ veà ñaát ñai maø hoï xem laø chính ñaùng döïa theo Lòch-söû, ñòa-lyù, chieám giöõ nhöõng ñaát ñai bôûi nhöõng ngöôøi thuoäc phe nhoùm hoï, vaân vaân. Ngay töõ ñaàu, chuùng ta coù moät vuï ñòa-lyù chính-trò coå ñieån, maø ngöôøi ta coù theå thöông-thuyeát baèng nhöõng nhaø thöông-thuyeát thuaàn-lyù. Nhöng khoâng coù ai muoán thöông-thuyeát. Vaø hoï laâm chieán. Ngay treân khía caïnh naøy, ngöôøi ta cuõng coù theå goïi laø chieán-tranh thuaàn-lyù, vì theo Clausewitz, chính-trò ñöôïc ñi sau baèng caùc phöông-tieän khaùc. Roài ngöôøi ta ñi tôùi caùc vuï taém maùu khoâng theå bieän minh ñöôïc, söï vieäc naøy ñaõ vöôït quaù muïc-tieâu chính-trò ban ñaàu, vaø laø m cho noù khoâng theå ñaït ñöôïc nöõa. Vì söï gieát haïi sau cuøng ñaõ ñeán möïc khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, caùc cô quan quoác-teá phaûi xen laán vaøo, vôùi yù-ñònh ñaët moïi ngöôøi döôùi söï kieåm-soaùt, ngay caû vieäc gôûi quaân-ñoäi tôùi taän nôi, nhöng maëc duø theá, söï khaùt maùu ñaõ ñeán ñoä hoaøn-toaøn neân ngöôøi Croate gieát ngöôøi Hoài-giaùo, ngöôøi Hoài-giaùo gieát ngöôøi Croate, ngöôøi Serbe gieát caû hai, vaø nhieàu naêm sau ngöôøi ta khoù coù theå laøm hoï toân-troïng moät hieäp-öôùc hoaø-bình naøo. Nhö theá, treân thöïc-teá ngöôøi ta ñaõ phuï trôï cho vieäc töï huûy hoaïi cuûa caùc nhoùm vöøa noùi.
M. - Con muoán neâu vaán-ñeà ra khoâng phaûi ñeå phaân-tích veà nhöõng nguyeân-nhaân chính-trò hay ñòa-lyù, nhöng veà nhöõng tieán haønh cuûa naõo boä daãn ñeán söï buøng noå cuûa söï thuø haän.
J.F. - Ba cuõng noùi theâm laø caùc nguyeân-nhaân veà chính-trò vaø ñòa-lyù khoâng caét nghóa ñöôïc gì caû, vì neáu vaán-ñeà chæ coù theá thì ngöôøi ta ñaõ tìm ñöôïc baèng moät trình töï höõu-lyù.
M. - Ñoù laø ñieàu maø söï phaân-tích cuûa Phaät-giaùo chuù troïng. Duø ñoù laø caùc söï tranh chaáp laõnh thoå, phaân chia nöôùc ñeå troàng troït, vaân vaân, taát caû caùc nguyeân-nhaân cuûa caùc vuï tranh-chaáp treân theá-giôùi naøy ñeàu phaùt xuaát töø yù-nghó "ngöôøi ta ñaõ gaây ra loãi", theo sau laø söï chua soùt. YÙ-nghó höôùng haï naøy laø moät söï xa lìa cuûa traïng thaùi töï-nhieân, vaø ñoù laø moät nguyeân nhaân cuûa khoå ñau. Nhö theá, ñieàu roõ raøng laø phaûi laøm chuû caùc yù-nghó cuûa chuùng ta tröôùc khi chuùng xaâm chieám yù-thöùc ta, cuõng gioáng nhö phaûi daäp taét moät ngoïn löûa ngay töø ñaàu, chôù khoâng ñeå cho caû caùnh röøng bò laøm moài cho thaàn hoûa. Vieäc xa lìa khoûi "söï toát caên baûn" nôi ta thì raát deã saûy ra.
J.F. - Nhöng laøm sao caét nghóa ñöôïc khi naøo ngöôøi ta xa caùch nhieàu hôn laø ôû gaàn?
M. - Khi ta leo nuùi, chæ caàn moät böôùc sai laø bò rôi xuoáng vöïc thaúm. Muïc-ñích caên baûn cuûa moät "söï tu taäp" tinh thaàn laø phaûi luoân luoân hoaøn toaøn caûnh giaùc. Söï löu-yù, söï tænh thöùc laø nhöõng ñöùc-tính caên baûn maø ñôøi soáng tinh-thaàn giuùp ta phaùt trieån. Ñieàu lyù-töôûng laø luùc naøo cuõng thanh-tònh vaø caûnh giaùc.
J.F. - ÖØ. Nhöng neáu phaûi loaïi tröø caùi xaáu thì ta phaûi ñôïi cho saùu tyû ngöôøi treân traùi ñaát naøy ñaït tôùi ñôøi soáng tinh-thaàn nhö theá, chuùng ta phaûi chôø ñôïi raát laâu!
M. - Ngaïn ngöõ Vieät-nam coù caâu: "Coù coâng maøi saét, coù ngaøy neân kim". Duø ñoù laø con ñöôøng raát laâu daøi, cuõng khoâng thay ñoåi ñöôïc gì khi khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc. Ngay caû treân bình dieän theá-giôùi, söï khoå ñau khoâng ngôùt xaûy ra, caùch duy nhaát ñeå söûa ñoåi laø söï thay ñoåi cuûa töøng caù-nhaân. Söï thay ñoåi aáy seõ lan roäng ra töø moät caù-nhaân cho ñeán gia-ñình, xoùm laøng roài caû xaõ-hoäi. Moät vaøi xaõ-hoäi ñaõ thieát laäp ñöôïc nhöõng khoâng khí hoøa-bình trong moät thôøi gian naøo ñoù trong lòch-söû cuûa hoï. Muïc-tieâu aáy coù theå ñaït tôùi ñöôïc, trong khuoân-khoå moãi ngöôøi goùp phaàn cuûa mình, ñoù laø yù-nghóa cuûa "traùch-nhieäm hoaøn vuõ", nhöõng ngöôøi noï ñoái vôùi nhöõng ngöôøi kia treân toaøn caàu.
|
|