Mathieu - Tröôùc heát, khi ba noùi taát caû nhöõng thaûm hoïa ôû ñôøi laø söï ñau khoå, caàn phaûi nhaán maïnh söï thaät veà khoå ñau maø ñöùc Phaät ñaõ giaûng thuoäc veà caùc söï thaät töông ñoái, chôù khoâng phaûi söï thaät tuyeät ñoái cuûa vaïn vaät, vì vôùi moät ngöôøi ñaït tôùi söï giaùc ngoä thì seõ caûm thaáy moät nieàm vui voâ giôùi haïn, nhaän ra ñöôïc söï tinh khieát voâ taän cuûa moïi hieän töôïng: taát caû moïi nguyeân nhaân cuûa khoå ñau khoâng coøn nôi ngöôøi aáy. Nhö theá thì nhaán maïnh ñeán khoå ñau ñeå laøm gì? Trong thôøi gian ñaàu, caàn bieát roõ veà nhöõng söï baát toaøn cuûa theá-giôùi ñöôïc ñieàu kieän hoùa, nhö ta bieát haøng ngaøy. Trong theá-giôùi cuûa voâ minh naøy, söï khoå ñau choàng chaát leân nhau: moät ngöôøi trong töù thaân phuï maãu qua ñôøi, vaø ngöôøi nöõa ñi theo vaøi tuaàn sau ñoù. Nhöõng nieàm vui phuø phieám bieán ñoåi thaønh moái baän taâm: ta cuøng gia-ñình toå chöùc moät böõa aên ngoaøi trôøi, vaø ñöùa con nhoû bò raén caén. Söï suy-nghó veà khoå ñau phaûi daãn chuùng ta ñeán con ñöôøng cuûa trí-tueä. Ngöôøi ta thöôøng noùi ñaïo Phaät laø moät trieát-lyù veà söï khoå ñau, thaät ra, neáu caøng ñi xaâu treân con ñöôøng naøy, ngöôøi ta caøng nhaän ra söï ñau khoå ñöôïc thay theá baèng moät söï sung söôùng thaám khaép taâm hoàn. Phaät-giaùo laø moät ñoái trò cho söï bi quan vaø laõnh ñaïm, vì moät khi nhaän ra ñöôïc söï khoå ñau, noù tìm tôùi nguyeân nhaân vaø duøng heát naêng löïc ñeå loaïi ñi söï ñau khoå. Ngöôøi tu hoïc töï coi mình nhö moät beänh nhaân, ñöùc Phaät nhö moät oâng thaày thuoác, kinh saùch nhö laø phöông thuoác, vaø söï tu hoïc taâm-linh nhö moät tieán-trình laønh beänh.
J.F. - Neáu Phaät-giaùo laø moät caùch ñeå thoaùt khoûi söï khoå ñau, thì Taây-phöông cuõng ñaõ chaúng coù caùch laøm vieäc khaùc, ñoù laø thay ñoåi theá-giôùi beân ngoaøi, vaø xaõ-hoäi loaøi ngöôøi ñoù sao? .
M. - Söï thay ñoåi theá-giôùi beân ngoaøi coù nhöõng giôùi haïn cuûa noù, vaø aûnh höôûng cuûa nhöõng söï thay ñoåi naøy treân haïnh-phuùc ñôøi soáng beân trong cuõng coù giôùi haïn. Quaû thaät söï gia taêng hay suy giaûm caùc ñieàu kieän vaät chaát sinh soáng beân ngoaøi coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng chuùng ta. Nhöng nghó cho cuøng thì chuùng ta khoâng phaûi laø nhöõng caùi maùy, vaø chính yù-thöùc noù thaáy khoå ñau hay haïnh phuùc.
J.F. - Phaät-giaùo coù chuù troïng veà vieäc khoâng can döï vaøo theá-giôùi haøng ngaøy?
M. - Khoâng haún theá, nhöng noù nghó raèng neáu muoán thay ñoåi theá-giôùi maø khoâng thay ñoåi chính baûn thaân thì khoâng theå ñaït ñöôïc haïnh-phuùc vöõng beàn, cuõng nhö haïnh-phuùc xaâu sa. Ta coù theå noùi haønh ñoäng vôùi theá-giôùi laø ñieàu ñaùng mong muoán, nhöng söï thay ñoåi caù nhaân laø caàn thieát.
Coøn veà söï laøm vöõng theâm caù tính nhö ñöôïc khuyeán-khích ôû Taây-phöông, ñi hoaøn toaøn ñi ngöôïc vôùi yù muoán cuûa ñaïo Phaät laø "loät maët naï cuûa caùi toâi", caùi toâi maø hình nhö coù nhieàu quyeàn naêng vaø gaây ra bao khoå ñau, maø thöïc ra thì khoâng thaät coù. Duø sao thì tröôùc heát cuõng phaûi caûm thaáy an nhieân vôùi "caùi toâi" ñeå coù theå bieát roõ veà caùc ñaëc tính cuûa noù. Ta coù theå noùi moät caùch nhö nghòch lyù theá naøy, tröôùc heát phaûi coù moät "caùi toâi" ñeå hieåu ñöôïc raèng noù khoâng thaät coù. Moät ngöôøi taâm tính hay dao ñoäng, hay bò chia trí thì khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc tình caûm veà "toâi", ñeå coù theå trong giai ñoaïn thöù hai, hieåu ñöôïc caùi tình caûm naøy khoâng töông quan vôùi moät thöïc theå naøo. Nhö theá thì caàn phaûi ñi töø "caùi toâi" laønh maïnh vaø roõ raøng ñeå phaân tích noù. Ta coù theå baén moät muïc-tieâu chôù khoân theå baén moät ñaùm buïi.
J.F. - Nhöng ñoù chæ laø moät böôùc ñôn-giaûn. Neáu muïc ñích nhö con noùi chæ laø nhaän ra ñöôïc caùi toâi laø moät keû tieám danh?
M. - Ñuùng theá, nhö ñöøng töôûng moät khi hieåu ñöôïc raèng caùi toâi khoâng thaät coù, thì ngöôøi ta trôû veà söï troáng khoâng trong noäi taâm, phaù huûy heát caù tính khoâng theå haønh ñoäng hay noùi naêng vôùi ai! Ngöôøi ta khoâng phaûi laø caùi thuøng troáng khoâng. Maø traùi laïi, khi khoâng coøn bò laøm troø chôi cho moät keû tieám vò khoâng töôûng, gioáng nhö nhöõng boùng ma trong hang cuûa Platon, söï khoân ngoan cuûa chuùng ta, loøng yeâu thöông caùc ngöôøi chung quanh, loøng töø-bi ñöôïc töï do theå hieän. Ñoù laø söï giaûi-phoùng veà nhöõng haïn heïp gaây ra bôûi söï gaén boù vôùi "caùi toâi", ñoù cuõng khoâng phaûi laø thuoác gaây meâ cho yù-muoán. Söï môû "con maét hueä" naøy gia taêng söùc maïnh cuûa taâm-linh cuûa chuùng ta, söï beùn nhaïy, vaø khaû naêng haønh ñoäng moät caùch ñuùng ñaén vaø vò tha cuûa chuùng ta.
J.F. - Söï "suøng baùi caùi toâi", nhö Maurice Barreøs, söï suøng baùi ích kyû, coù moät muïc-ñích ngöôïc haún vôùi Phaät-giaùo. Nhöng traùi laïi, neàn vaên-minh taây-phöông, gaùn moät giaù-trò cao caû cho moät caù tính maïnh meõ. Ñoù laø nhöõng caù tính xuaát chuùng, trong moïi laõnh vöïc, ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu veát trong caùi thôøi ñaïi roõ raøng. Chaúng haïn trong quyeån La Civilisation de la Renaissance en Italie: Vaên minh cuûa thôøi Phuïc-höng taïi YÙ-ñaïi-lôïi, moät quyeån saùch xuaát baûn naêm 1860, söû gia coù goác Thuïy-só vaø Ñöùc teân Jacob Burckhardt ñaõ gaùn cho söï Phuïc-höng ôû YÙ, moät thôøi ñaïi quan-troïng cuûa vaên-minh taây-phöông, vôùi söï chính ñaùng, bôûi caùc caù nhaân maïnh meõ, nhö hoaøng-töû Freùdeùric d' Urbin, hay ngheä-só kieâm baùc-hoïc Leùonard de Vinci. Cuõng khoâng phaûi laø tình côø maø Burckhardt aûnh höôûng tôùi Nietzsche. Cuõng theá, trong soá nhöõng thaàn töôïng cho caùc ñieàu toát hôn hay xaáu hôn, cuûa Taây-phöông laø nhöõng con ngöôøi cuûa haønh ñoäng nhö: Ñaïi ñeá Alexandre, Hoaøng-ñeá Ceùsar, Kha-luaân-boá, Naõ-phaù-Luaân ñeä nhaát, nhieàu hôn laø thaùnh Francois d'Assise. Leõ dó nhieân, ngöôøi ta cuõng ngöôõng moä nhöõng trieát-gia lôùn, ngheä-só taøi ba, vaên-só coù tieáng, nhöng ñaëc-bieät chuù yù tôùi nhöõng ngöôøi cuûa haønh ñoäng, ngöôøi laøm thay ñoåi theá-giôùi, nhaø caûi caùch laøm thay ñoåi xaõ-hoäi. Theo ba, trong caùc vieäc ñoù baøng baïc moät ñieàu gì töông phaûn vôùi tinh thaàn Phaät-giaùo. Vaø ngaøy nay, hai quan nieäm ñoù laïi gaëp nhau laàn nöõa, ngöôøi ta coù theå troâng chôø ñieàu gì döïa vaøo söï khaùc bieät caên baûn cuûa hai khuynh höôùng ñoù?
M. - Neáu ngöôøi ta ñaët caên baûn treân caù tính maïnh meõ, vaø chæ ñieàu aáy thoâi thì thaät laø baát haïnh. Hitler vaø Mao-traïch-Ñoâng cuõng coù nhöõng caù tính maïnh meõ!
J.F. - Than oâi, ñuùng theá!
M. - Nhö theá thì moät söï quyeát taâm khoâng thay ñoåi ngöôïc laïi ñöôïc, khoâng theå haõm laïi ñöôïc, thì khoâng haún laø moät ñöùc tính toát. Taát caû tuøy thuoäc vaøo ñieàu thuùc ñaåy caù nhaân aáy.
J.F. - Ñoù quaû laø ñieàu phaûn baùc xaùc ñaùng!
M. - Khoâng neân nhaàm laãn giöõa caù tính maïnh meõ vaø taâm linh maïnh meõ. Caùc hieàn trieát maø con ñaõ gaëp coù moät söùc maïnh taâm linh khoâng gì cheá ngöï ñöôïc, ta coù theå noùi nhöõng ngöôøi aáy coù moät caù tính raát ñaùng phuïc, ñieàu naøy ñöôïc caûm nhaän bôûi nhöõng ai coù dòp gaëp hoï. Nhöng söï khaùc bieät to taùt laø ngöôøi ta khoâng nhaän ra ñöôïc moät veát tích naøo cuûa moät baûn ngaõ nôi hoï, con muoán noùi baûn ngaõ daãn tôùi tính vò kyû vaø chæ bieát tôùi mình. Söùc maïnh taâm-linh aáy ñeán töø moät söï hieåu bieát, moät söï thanh thoaùt, moät söï töï do cuûa noäi taâm ñöôïc theå hieän ra beân ngoaøi baèng moät söï chaéc chaén khoâng gì lay chuyeån noåi. Caû moät vöïc thaúm ngaên caùch hoï vôùi Hitler, Mao-traïch-Ñoâng hay boïn ngöôøi naøy, maø caù tính maïnh meõ phaùt sinh töø loøng ham muoán thoáng trò, loøng kieâu ngaïo, loøng tham lam, hay loøng thuø haän. Trong caû hai tröôøng hôïp, chuùng ta ñöùng tröôùc söùc maïnh voâ bieân, nhöng trong tröôøng hôïp tröôùc, ñoù laø söùc maïnh cuûa moät doøng vò tha coù tính xaây döïng, vaø trong tröôøng hôïp thöù hai thì höôùng haï vaø phaù hoaïi.
J.F. - Phaûi, nhöng yù muoán haønh ñoäng gaén lieàn vôùi yù-nghó taây-phöông coù hai khía caïnh. Moät khía caïnh cheát, vôùi Hitler, Staline, vaø moät khía caïnh soáng vôùi Einstein, Mozart, Palladio, Tolstoi hay Matisse. Nhöõng ngöôøi ñem laïi cho theá-giôùi söï thaät vaø söï ñeïp. Saéc thaùi chung duø sao ñi nöõa thì ña soá nhöõng nhaø tö-töôûng lôùn taây-phöông, trong moät giôùi haïn naøo ñoù, ñeàu muoán aùp duïng ñieàu hoï suy nghó. Platon laøm moät baûn hieán-phaùp trong taùc phaåm Reùpublique vì oâng ta muoán thay ñoåi xaõ-hoäi. Descartes thì noùi con ngöôøi phaûi "laø oâng chuû vaø sôû höõu chuû cuûa thieân-nhieân". Rousseau nhaán maïnh khaùi-nieäm hôïp-ñoàng xaõ-hoäi. Karl Marx thieát laäp praxis nghóa laø söï bieán yù-nghó thaønh haønh ñoäng, ñieàu naøy laø tieâu-chuaån toái cao veà söï xaùc thöïc cuûa moät chuû-thuyeát. Baây giôø ba trôû laïi caâu hoûi. Phaät-giaùo quan nieäm theá-giôùi nhö moät söï tuø haõm, caàn phaûi ra khoûi voøng sinh töû luaân hoài. Ñoái vôùi Taây-phöông, thì traùi laïi, ngöôøi ta laøm giaûm söï khoå ñau cuûa con ngöôøi baèng caùch thay ñoåi theá-giôùi vaø söûa ñoåi xaõ-hoäi. Nhö theá coù phaûi laø moät phaûn ñeà khoù coù theå vöôït qua?
M. - Neáu moät tuø nhaân muoán giaûi phoùng caùc baïn ñoàng tuø xaáu soá thì tröôùc heát anh ta phaûi töï mình thoaùt khoûi xieàng xích cuûa mình tröôùc. Ñoù laø caùch duy nhaát. Chuùng ta caàn duøng söùc löïc moät caùch ñuùng ñaén. Moät hoïa-só phaûi baét ñaàu baèng vieäc khaùm phaù nhöõng phöông caùch trong ngheä-thuaät cuûa mình, sau khi thaønh thaïo, coäng vôùi caûm höùng thì môùi coù theå trình baøy treân khung vaûi ñieàu mình muoán veõ. Ñöôøng ñi cuûa moät hieàn trieát cuõng töông töï nhö theá, duø khoâng coù cuøng moät muïc-ñích. Con ñöôøng taâm-linh baét ñaàu baèng moät thôøi gian xa lìa theá-gian nhö moät con nai bò thöông tìm moät nôi vaéng veû ñeå chöõa cho laønh veát thöông. ÔÛ ñaây, veát thöông laø söï ngu si. Giuùp ñôõ ngöôøi khaùc quaù sôùm khoâng khaùc gì gaët luùa khi chuùng coøn laø caây maï, hay nhö moät ngöôøi nhaïc só ñieác chôi moät baûn nhaïc maø oâng ta khoâng nghe ñöôïc. Ñeå coù theå giuùp ñôõ ñöôïc ngöôøi khaùc caàn phaûi khoâng coù söï khaùc bieät giöõa nhöõng ñieàu ngöôøi aáy daäy vaø chính baûn thaân cuûa oâng ta. Moät ngöôøi môùi tu taäp thöôøng coù öôùc muoán to lôùn giuùp ñôõ ngöôøi khaùc nhöng chöa ñaït ñöôïc tôùi trình ñoä aáy. Tuy nhieân, khi coù moät öôùc nguyeän thì seõ coù phöông caùch, söùc maïnh cuûa öôùc muoán vò tha naøy, moät ngaøy naøo ñoù seõ keát traùi. Nhö aån sö Milareùpa, moät ñaïo sö lôùn cuûa Taây-taïng, noùi raèng trong suoát möôøi hai naêm aån cö trong moät hang ñoäng, khoâng coù giaây phuùt naøo oâng ta khoâng höôùng coâng ñöùc tu taäp veà moïi ngöôøi.
J.F. - Ba khoâng nghi ngôø, nhöng loøng vò tha ñöôïc hieåu roõ hôn baèng haønh ñoäng.
M. - Caùc ñaïo sö lôùn Taây-taïng coù moät aûnh höôûng lôùn lao, khoâng phaûi chæ giôùi haïn trong soá caùc moân sinh, maø coøn ñoái vôùi xaõ-hoäi nöõa. Tö caùch maïnh meõ cuûa hoï ñöôïc caûm nhaän nhö laø hoaøn toaøn höôùng thöôïng ñoái vôùi caùc ngöôøi soáng quanh hoï. Neáu con keå ngöôøi maø con ñaõ chung soáng laâu naêm nhaát, Khyentseù Rinpotcheù, oâng ta ñaõ traûi qua suoát thôøi thô aáu gaàn möôøi baûy naêm aån cö, chæ giaùn ñoaïn bôûi caùc cuoäc thaêm hoûi caùc vò thaày cuûa oâng ta. Tôùi khi oâng ta ñöôïc ba möôi tuoåi, thaày cuûa oâng ta noùi: "Baây giôø laø luùc hoaèng phaùp, con haõy ñi giaûng daïy söï hieåu bieát vaø kinh nghieäm cuûa con cho ngöôøi khaùc". Töø giaây phuùt ñoù, oâng ta khoâng ngöøng giaûng daïy cho tôùi khi cheát. Thöùc daäy töø tröôùc bình minh, thaày Khyentseù Rinpotcheù caàu kinh vaø ngoài thieàn nhieàu giôø ñoàng hoà. Vaøo loái taùm giôø saùng, thì thaày aáy tieáp nhöõng ngöôøi khaùch ñaõ tuï taäp tröôùc cöûa. Tuøy nhu caàu cuûa hoï, thaày seõ cho hoï nhöõng lôøi daïy veà taâm linh, lôøi khuyeân thöïc duïng, daïy doã hay ban chuùc laønh. Thaày aáy giaûng daïy suoát ngaøy, coù luùc cho vaøi chuïc ngöôøi, coù luùc cho haøng ngaøn ngöôøi. Duø cho caû ngaøy ñaõ baän roän, thaày con vaãn coøn tieáp tuïc chæ daãn cho tôùi raát khuya cho töøng ngöôøi hay moät nhoùm nhoû. Thaày aáy khoâng töø choái moät ngöôøi naøo. Moät ngöôøi nhö theá quaû laø coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi xaõ-hoäi. AÛnh höôûng aáy coøn coù theå laø moät taâm ñieåm laø khaùc.
J.F. - Thaùi ñoä aáy duø sao ñi nöõa cuõng khoâng phuø hôïp vôùi caùc nhaø baùc-hoïc, caùc ngheä-só taây-phöông, maø haønh ñoäng khoâng chæ giôùi haïn ôû vieäc daïy doã nhöõng gì hoï hieåu bieát! Ñieàu khaùc bieät cuûa caùc ngheä-só Taây-phöông, laø ôû ñieåm caùi toâi khoâng phaûi laø giaû töôûng, moät keû giaû loát, nhöng traùi laïi laø söï saùng taïo ñaëc-bieät cuûa caùi toâi cuûa hoï thaønh moät taùc-phaåm khoâng gioáng nhö nhöõng caùi toâi khaùc; vaø haäu quaû laø coù theå saùng taùc ñöôïc caùc aùng vaên-chöông, caùc böõc tranh, caùc baûn nhaïc, hay moät thöù gì maø khoâng ai khaùc coù theå laøm ñöôïc nhö hoï. Nhö theá, ta coù theå noùi Taây-phöông hoäi tuï taïi hai ñieåm roõ reät: Moät phaàn laø vinh danh caùi toâi nhö noù ñang laø, hoaøn toaøn ngöôïc laïi vôùi söï giaûng daïy cuûa Phaät-giaùo, söï vinh danh taây-phöông naøy khoâng phaûi laø moät böôùc ñôn giaûn coù muïc-ñích laø truyeàn baù söï hieåu bieát aáy tôùi ngöôøi khaùc. Phaàn thöù hai laø duøng söï khaùm phaù cuûa caùc phaùt minh ñaëc-bieät naøy treân caùc laõnh vöïc chính-trò, kinh-teá, ngheä-thuaät hay thöïc-nghieäm, söï aùp duïng nhöõng khaùm phaù vaøo thöïc teá. Nhö theá, theo ba laø moät höôùng ñi maø caên baûn thì hoaøn toaøn khaùc.
M. - Söï töông ñöông trong Phaät-giaùo veà vinh danh caùi toâi laø vieäc taän duïng tôùi hoaøn haûo nhöõng khaû naêng cuûa moät ñôøi ngöôøi; söï saùng taïo laø vieäc duøng taát caû caùc phöông caùch caàn thieát ñeå tôùi giaùc ngoä. Traùi laïi, söï vinh danh caùi toâi ñeå daãn ñeán vieäc thuùc ñaåy moãi ngöôøi mong muoán baèng moïi giaù saùng taïo ra moät caùi gì ñaëc-bieät, moät caùi gì khaùc ngöôøi thì ñöôïc coi nhö troø con nít. Ñieàu naøy thì ñaëc-bieät ñuùng trong laõnh vöïc caùc yù-nghó. Coøn vieäc vinh danh caùi toâi nhö noù hieän laø, thì cuõng gioáng nhö cho tay vaøo löûa maø mong thaáy maùt. Vieäc phaù tan söï quyeán luyeán vôùi thöïc taïi cuûa caùi toâi chaéc chaén seõ daãn tôùi söï tieâu huûy, nhöng caùi bò tieâu huûy laø loøng kieâu ngaïo, tính khoe khoang, söï aùm aûnh, söï deã bò aûnh höôûng, loøng hay cay ñaéng. Vaø söï tan raõ naøy laøm roäng choã cho loøng toát, söï nhuùn nhöôøng, loøng vò tha. Khi chaám döùt khoâng coøn quyù meán vaø baûo veä caùi toâi, ngöôøi ta coù moät nhaõn quan roäng lôùn vaø xaâu xa veà theá-giôùi. Ngöôøi ta thöôøng noùi moät hieàn trieát nhö moät con caù bôi vôùi caëp maét môû lôùn: ñi qua theá-giôùi caùc hieän-töôïng vôùi caëp maét trí hueä môû lôùn. Söï quyeán luyeán caùi toâi daãn ñeán vieäc chæ chuù yù ñeán toâi, daønh cho toâi phaàn quan troïng hôn caùc ngöôøi khaùc, chæ phaûn öùng theo nhöõng gì laøm cho caùi toâi haøi loøng hay baát maõn, vaø muoán coù "caùi danh". Moät thaùi-ñoä nhö theá seõ giôùi haïn raát nhieàu taàm hoaït-ñoäng cuûa chuùng ta. Moät ngöôøi khoâng coøn caûm nhaän vò kyû seõ coù taàm hoaït-ñoäng roäng lôùn hôn. Ba noùi raèng söï giuùp ñôõ cuûa caùc ñaïo-sö chí chuù troïng tôùi vieäc giaûng daïy, nhöng söï giaûng daïy ñoù chöõa chaïy chính caên nguyeân cuûa söï khoå ñau. Nhö theá veà caên baûn coù giaù-trò hôn nhöõng thuoác thang vaät chaát chæ chöõa chaïy caùc hieän töôïng cuûa söï ñau khoå! Ñieàu ñoù khoâng heà loaïi tröø nhöõng loaïi haønh ñoäng khaùc. Trong neàn vaên-minh Taây-taïng, söï nôû roä veà kieán-truùc, hoäi-hoïa, vaên-chöông cuõng raát ñaëc-bieät! Ñaïo-sö Khyentseù Rinpotcheù chaúng haïn, ñaõ vieát hai möôi laêm cuoán saùch thô, noùi veà ñôøi soáng quaùn-töôûng, vaø tieåu söû caùc ñaïo sö cuõ. Khi ngöôøi cho xaây tu-vieän cuûa chuùng con ôû Neùpal, thì coù tôùi naêm möôi ngheä-só tuùc tröïc -- caùc hoïa-só, caùc nhaø ñieâu-khaéc, thôï kim hoaøn, thôï may....
J.F. - Coi chöøng! Ba nghó raèng coù moät söï hieåu laàm veà ñieàu "taùc ñoäng leân theá-giôùi". Con ñang trình baøy aûnh höôûng caùc ñaïo-sö coù ñoái vôùi caùc ngöôøi khaùc (cuøng trong moät nöôùc). Moät caùch cuï theå hôn, khi ba noùi Taây-phöông ñaõ laø moät neàn vaên-minh cuûa haønh-ñoäng, ba nghó ñeán söï thay ñoåi cuûa theá-giôùi döïa vaøo söï hieåu bieát veà caùc ñònh-luaät (khoa-hoïc). Ba nghó tôùi nhöõng saùng cheá kyõ-thuaät, nghó veà söï saùng taïo ra maùy hôi nöôùc, nhöõng öùng duïng veà ñieän-khí, veà söï saùng cheá ra kính hieån-vi, tìm ra vi-truøng, vieäc duøng naêng löïc nguyeân-töû cho ñieàu toát cuõng nhö ñieàu xaáu. Ñoù laø bom nguyeân-töû, nhöng cuõng laø caùc nhaø maùy phaùt ñieän nguyeân-töû. Taát caû caùc ñieàu aáy ñeàu xuaát phaùt töø Taây-phöông. Nhö theá khi noùi veà taùc-ñoäng ñoái vôùi theá-giôùi, thì ñoù khoâng chæ giôùi haïn vaøo aûnh höôûng taâm-linh treân caùc ngöôøi khaùc, maø laø söï thay ñoåi thaät söï treân phöông dieän vaät chaát toaøn theá-giôùi, vaø söï phaùt minh ra nhöõng maùy moùc khoâng ai ngôø tôùi ñöôïc loái naêm traêm naêm tröôùc, nhöõng duïng cuï ñaõ laøm thay ñoåi haún ñôøi soáng con ngöôøi. Neáu ba hieåu roõ, ñoái vôùi Phaät-giaùo, nhöõng taùc-ñoäng nhö theá ñoái vôùi theá-giôùi, veà caên baûn, ñöôïc coi nhö phieán dieän? Trong moïi tröôøng hôïp, caùc xaõ-hoäi Phaät-giaùo khoâng laøm ra chuùng.
M. - Con muoán laäp laïi moät coâng-thöùc maø con ñaõ noùi roài, söï höõu hieäu taây-phöông laø moät söï ñoùng goùp quan-troïng cho moät nhu caàu thöù yeáu.
J.F. - Nhu caàu thöù-yeáu! Thaät laø voõ ñoaùn!
M. - Treân moät vaøi khía caïnh, thì ñuùng. Nhöõng söï caûi thieän veà ñôøi soáng con ngöôøi nhôø nhöõng tieán boä cuûa khoa-hoïc laø ñieàu khoâng theå coi thöôøng. Coøn hôn theá nöõa! Taát caû nhöõng gì goùp phaàn vaøo vieäc laøm toát ñeïp ñôøi soáng nhaân-loaïi thì ñeàu ñöôïc hoan ngheânh. Nhöng kinh-nghieäm cho thaáy nhöõng tieán boä ñoù chæ giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà thöù yeáu -- di chuyeån nhanh choùng hôn, ñi xa hôn, leân cao hôn, xuoáng thaáp hôn, vaân vaân...
J.F. - Soáng laâu hôn, chöõa laønh ñöôïc nhieàu beänh hôn... Haõy laáy moät thí duï cuï theå khaùc: Trong ñaát nöôùc ngay beân ta ngoài ñaây, AÁn-ñoä, ñôøi soáng con ngöôøi vaøo naêm 1900 vaø baây giôø, ñi töø hai möôi chín tuoåi tôùi naêm möôi ba! Nhö theá neáu moät ngöôøi quaù ñau khoå, hoï khoâng muoán soáng thì toát hôn haõy cheát ôû tuoåi hai möôi chín hôn laø soáng tôùi naêm naêm möôi ba! Nhöng ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc höôûng lôïi nhôø nhöõng khaùm phaù, thì ñôøi soáng daøi hôn vaø deã chòu hôn. Ñieàu naøy giôùi thieäu moät chieàu xaâu tröôùc kia chöa coù trong trieát-hoïc cuõ. Ñoù cuõng laø caùch thoaùt ra khoûi khoå ñau vì khoâng bò beänh hoaïn vaø khoâng phaûi cheát ôû naêm hai möôi chín tuoåi! Quan nieäm veà haïnh-phuùc Taây-phöông goàm coù vôùi nhöõng thöù khaùc, laø keùo daøi theâm ñôøi soáng, coù theå chöõa chaïy caùc beänh taät moät caùch höõu hieäu hôn, coù theå ñi naêm möôi caây soá maø khoâng caàn phaûi ñi boä hai ngaøy trong buøn, vaø nhöõng khía caïnh nhoû beù khaùc nhö khoâng bò cheát luùc möôøi tuoåi vì söng ruoät dö, ñieàu ñoù coù theå laø tröôøng hôïp cuûa ba neáu khoâng coù phaùt minh veà giaûi phaãu vaø thuoác taåy truøng. Neáu haïnh-phuùc theo kieåu AÂu-chaâu nhö theá laø khoâng ñaùng quan taâm, taïi sao Ñoâng phöông ñaõ baét chöôùc vaø uøa theo roän raøng nhö theá?
M. - Con ñöôøng ñuùng thì thoâng thöôøng laø trung ñaïo: Haõy soáng moät cuoäc ñôøi daøi hôn nhôø vaøo tieán-boä cuûa y-khoa, vaø duøng noù cho muïc tieâu taâm-linh! Khoâng neân coi nheï taàm quan-troïng cuûa tieán boä vaät chaát giuùp cho söï xoa dòu nhöõng khoå ñau! Ñoâng-phöông bieát ôn Taây-phöông veà tieán-boä y-khoa, söï gia taêng ñôøi soáng; ñoù laø ñieàu taát caû moïi ngöôøi ñeàu höôûng ñöôïc. Treân khía caïnh khaùc, moät neàn vaên-minh chæ chuyeân chuù veà nhöõng haønh ñoäng loaïi naøy ñoái vôùi theá-giôùi thì seõ thieáu soùt moät soá vaán-ñeà chính yeáu, maø söï tieán-boä veà vaät chaát khoâng ñem laïi ñöôïc vì khoâng naèm trong laõnh vöïc chuyeân moân cuûa noù. Baèng chöùng cuûa söï thieáu soùt aáy thì caùc xaõ-hoäi Taây-phöông ñaõ caûm thaáy, vaø tìm kieám ñoâi khi khoâng kheùo leùo, ñaõ vay möôïn nhöõng söï khoân ngoan cuûa Ñoâng-phöông hay cuûa quaù-khöù. Söï thieáu soùt naøy ñöôïc thaáy roõ trong caùc söï hoãn loaïn cuûa bao ñaàu oùc, söï baïo ñoäng trong caùc thaønh-phoá, söï ích-kyû trong töông quan haøng ngaøy, söï buoàn teû cuûa caùc ngöôøi giaø trong caùc vieän döôõng laõo, söï tuyeät voïng cuûa caùc ngöôøi töï-töû. Neáu nhöõng giaù-trò taâm-linh khoâng coøn laø caûm höùng cho moät xaõ-hoäi, thì söï tieán boä vaät chaát gioáng nhö moät maët naï che daáu söï nhaøm chaùn cuûa ñôøi soáng. Soáng laâu hôn, leõ dó nhieân laø coù theâm cô hoäi ñeå laøm cho ñôøi soáng coù theâm yù-nghóa, neáu ngöôøi ta sao laõng cô hoäi naøy ñeå chæ mong moät ñôøi soáng laâu daøi eâm aám maø thoâi, thì giaù-trò cuûa söï hieän höõu cuûa con ngöôøi trôû neân giaû taïo. Caùc söï nghieân-cöùu veà söï giaø nua cuûa caùc teá-baøo ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng keå. Ngaøy nay ngöôøi ta coù theå, trong phoøng thí nghieäm, gia taêng gaáp ñoâi ñôøi soáng cuûa caùc vaät ñôn baøo, vaø caùc con muoãi. Nhö theá thì moät ngaøy naøo ñoù, ngöôøi ta coù theå keùo daøi ñôøi soáng con ngöôøi leân gaáp ñoâi hay gaáp ba. Vieãn aûnh aáy caøng nhaán maïnh cho nhu caàu veà yù-nghóa cuûa ñôøi soáng. Neáu khoâng, ngöôøi ta seõ soáng hai traêm naêm ñaày söï naûn chí hay ba traêm naêm trong söï buoàn böïc. Hôn nöõa, nhöõng khía caïnh phaù hoaïi cuûa tieán-boä vaät-chaát cuõng baønh tröôùng cuøng nhòp ñoä vôùi khía caïnh toát ñeïp, vaø trong vaøi tröôøng-hôïp, nhö oâ nhieãm moâi sinh chaúng haïn, coøn vöôït qua laø khaùc.
J.F. - Vaán-ñeà cuûa xaõ-hoäi kyõ-ngheä, cuûa neàn vaên-minh coâng-nghieäp, laø moät yeáu-toá lôùn trong vieäc oâ nhieãm moâi sinh. Nhöng chuùng ta cuõng ñang saùng taïo ra nhöõng caùch cöùu chöõa maø khoâng theå nghó tôùi ñöôïc trong quaù khöù. Vì baây giôø, ngöôøi ta lo choáng ñôõ oâ nhieãm gay gaét hôn ôû caùc nöôùc kyõ ngheä. Hôn nöõa, coøn laø neàn kyõ ngheä chính cuûa hoï!
M. - Ñoù chæ laø moät söï an uûi!
J.F. - Chính nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån môùi phaûn ñoái, hoï khoâng muoán aùp duïng nhöõng bieän phaùp ngaên ngöøa, hoï cho raèng laøm nhö theá thì ngaên chaën hoï phaùt trieån.
M. - Raát tieác, hoï khoâng coù phöông tieän. Hoï bò ñöùng tröôùc moät söï phaùt trieån kyõ-ngheä röøng ruù vaø baát löïc tröôùc nhöõng vaán ñeà thöù yeáu. Taïi AÁn-ñoä vaø Neùpal, ngöôøi ta tieáp tuïc söûa chöõa moät chieác xe ñaõ cuõ hai möôi naêm, hay moät xe vaän-taûi khaïc ra khoâng bieát bao laø khoùi, tröôùc khi hoï coù tieàn ñeå mua moät chieác môùi khaùc.
J.F. - Nhöng ba trôû veà vôùi caâu hoûi caên baûn. Ba chaáp nhaän taát caû nhöõng söï chæ trích maø ngöôøi ta coù veà neàn vaên-minh kyõ-thuaät. Nhöng caùc söï phaûn ñoái naøy thì saûy ra ôû Taây-phöông bôûi nhieàu ngöôøi, töø Jean-Jacques Rousseau tôùi Aldous Huxley, vaø nhoùm maø ngöôøi ta goïi laø Tinh-thaàn thaùng 5 naêm 68 taïi AÂu-chaâu hay nhoùm Choáng -neáp soáng ôû Myõ trong thaäp nieân 60. Ba coù theå keå theâm moät nhaø tö-töôûng ñaõ bò boû queân moät caùch baát coâng, Jacques Ellul, maø quyeån saùch La Technique ou l'enjeu du sieøcle, ñaõ ñöôïc thaønh coâng röïc rôõ taïi Hoa-kyø trong thaäp nieân 60 döôùi töïa ñeà "The Technological Society: Xaõ-hoäi kyõ-thuaät". Noù trình baøy nhöõng ñieàu chæ trích maø con vöøa neâu leân. Nhöng caâu hoûi ba muoán ñaët ra cho con, ñaõ tham döï caû hai neàn vaên hoùa: trong khi coù söï phoå bieán cuûa Phaät-giaùo taïi Taây-phöông: coù theå naøo ngöôøi ta phaùc hoïa ra nhöõng neùt ñaïi löôïc, veà moät söï dung hoøa maø Ñoâng-phöông chaáp nhaän moät vaøi giaù-trò cuûa Taây-phöông, vaø ñieàu ngöôïc laïi?
M. - Khoâng caàn phaûi coù söï "dung hoøa", ñieàu ñoù aùm chæ laø hai beân gaëp gôõ nhau ôû moät soá nhöõng giaù-trò, nhöng toát nhaát laø duøng taát caû nhöõng gì coù lôïi cuûa söï tieán-boä vaät chaát, vaø giöõ moïi vieäc ôû ñuùng vò-trí cuûa noù. Ai laø ngöôøi khoâng muoán nhöõng tieán-boä cuûa y-khoa, cuûa veä-sinh? Ñieàu toát ñeïp cho ñoâi beân seõ laø "con ñöôøng trung dung" maø con ñaõ noùi vaø Phaät-giaùo cuõng luoân luoân aùp duïng. Moät baùc-só chaúng haïn, khoâng theå hieåu cuøng taän veà loøng vò tha neáu khoâng bieát tôùi nhöõng nguyeân taéc cuûa Phaät-giaùo. Khoâng neân duøng heát naêng löïc vaøo vieäc tieán boä vaät chaát. Taây-phöông ñaõ ñeå cho bò loâi keùo vaøo vieäc naøy. Söï tìm toøi veà söï aám eâm vaät chaát, vaø veà söï sôû höõu trôû neân quaù ñaùng. Taây-taïng coù caâu ngaïn ngöõ: "Muoán coù hai, trong khi coù moät, laø môû cöûa cho quyû döõ vaøo". Nhöõng neàn vaên-hoùa truyeàn-thoáng, nhö Phaät-giaùo chaúng haïn, nhaán maïnh ñeán taùc-ñoäng treân chính baûn thaân, hôn laø treân theá-giôùi beân ngoaøi.
Ñaõ coù moät söï löïa choïn lyù thuù. Vaøo theá-kyû XIX, taïi Taây-taïng cuõng coù moät ngöôøi gioáng nhö Leùonard de Vinci, ñoù laø hieàn-trieát Lama Mipham. Ngöôøi ta tìm thaáy trong caùc ñieàu ghi cheùp cuûa oâng, nhöõng sô ñoà veà nhöõng maùy bay, vaø nhöõng thöù phaùt minh khaùc. Tuy theá, oâng ta cho ñoát phaàn lôùn nhöõng baûn thaûo aáy, vaø caét nghóa raèng vieäc tu taäp ñeå ñaït ñöôïc söï thay ñoåi noäi taâm thì quan troïng hôn laø vieäc duøng ñôøi soáng ñeå saùng cheá ra nhöõng maùy moùc vaø queân mình trong caùc söï baân roän beân ngoaøi. Raát laø ñuùng, keå töø hai theá-kyû qua, Taây-phöông ñaõ daønh phaàn lôùn caùc coá gaéng cho vieäc saùng taïo nhöõng phöông caùch ñeå duøng vaø cheá ngöï thieân nhieân. Ngöôøi ta ñaõ leân ñöôïc maët traêng, vaø soáng laâu hôn tröôùc. Trong thôøi gian ñoù, vaø töø nhieàu theá-kyû tröôùc, neàn vaên minh Taây-taïng chuù troïng veà ñôøi soáng quaùn töôûng, vaø ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng söï hieåu bieát thöïc teá veà caùch hoaït ñoäng cuûa yù-thöùc, vaø phöông caùch ñeå vöôït ra khoûi söï ñau khoå.
Taây-phöông phaùt minh ra thuoác truï-sinh, cöùu soáng ñöôïc nhieàu ngöôøi, vaø Phaät-giaùo Taây-taïng thì ñem laïi yù-nghóa cho ñôøi soáng. Ñieàu lyù-töôûng cuûa thuoác thang laø giuùp cho con ngöôøi soáng tôùi traêm tuoåi hay hôn nöõa maø vaãn coøn raêng! Muïc-ñích cuûa con ñöôøng taâm-linh laø loaïi tröø khoûi doøng yù-thöùc taát caû daáu veát cuûa söï kieâu ngaïo, söï ghen gheùt, loøng thuø haän, loøng tham lam vaân vaân. Ñeå trôû thaønh moät ngöôøi khoâng laøm moät ñieàu gì coù haïi cho caùc ngöôøi chung quanh. Xaõ-hoäi taây-phöông cuûa chuùng ta khoâng coøn chuù troïng ñeán caùc loaïi nghieân cöùu thuoäc loaïi nhö theá, chuùng nhö ôû ngoaøi taàm tay. Taïi sao ngöôøi ta khoâng goäp caû hai phöông phaùp laøm moät? Khoâng coù ñieàu gì ngaên caûn moät hieàn trieát duøng nhöõng saûn phaåm toát cuûa y-khoa vaø di chuyeån baèng maùy bay, nhöng khoâng bao giôø ñeå nhöõng söï tieän lôïi aáy ngang haøng vôùi vieäc nghieân cöùu veà taâm-linh. Ngöôøi ta coù theå goäp nhaäp taâm linh vaø vaät chaát moät caùch khoân ngoan vaø boå xung nhau, vôùi ñieàu kieän luoân nhôù roõ söï quan-troïng cuûa töøng ngaønh.
J.F. - Sau cuøng, con thaáy coù theå coù moät söï toång hôïp, vöôït khoûi moät söï bao dung hoã töông. Con thaáy laø coù theå nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät goác ôû taây-phöông, hay Taây-taïng, Nhaät-baûn, Vieät-nam vaân vaân, ñöôïc beùn reã taïi Taây-phöông khoâng phaûi laø moät nhoùm toân-giaùo ñöôïc troïng neå nhöng daàn daø, vì hoï goùp phaàn vaøo vieäc thay ñoåi noäi taâm, duø cho moät caùch töø töø khoâng caûm thaáy, nhöõng quan-nieäm vaø caùch cö-söû cuûa moät xaõ-hoäi taây-phöông maø xaõ-hoäi naøy khoâng caàn phaûi töø boû höôùng ñi chính yeáu trong suoát hai nghìn naêm qua?
M. - Raát coù theå. Taát caû tuøy thuoäc vaøo söï quan-taâm cuûa Taây-phöông vôùi nhöõng nguyeân-taéc cuûa Phaät-giaùo. Ñoù laø nhöõng yù-nghó Phaät-giaùo coù theå goùp phaàn laøm ñaày, chôù khoâng phaûi vaên hoùa Phaät-giaùo. Theá-giôùi Taây-phöông khoâng caàn nhöõng keøn daøi naêm thöôùc
cuûa Taây-taïng duø cho chuùng coù ñaëc bieät theá naøo ñi nöõa. Vieäc nghieän cöùu veà söï hieåu bieát ñeå ñaùnh troác goác söï ngu si laø moái quan taâm cuûa baát kyø sinh vaät naøo.
J.F. - Con muoán noùi: ngöôøi ta khoâng bò baét buoäc, trôû neân moät Phaät töû, maø chæ caàn thaâu nhaän tinh tuùy vaên hoùa maø nhôø ñoù Phaät-giaùo ñaõ sinh ra, vaø phaùt trieån beân Ñoâng-phöông.
M. - Con muoán noùi tinh tuùy cuûa Phaät-giaùo khoâng phaûi laø "Phaät töû", noù thì phoå quaùt, vì noù chaïm tôùi ñoäng cô caên baûn cuûa yù-thöùc con ngöôøi. Phaät-giaùo quan nieäm moãi ngöôøi phaûi khôûi ñi töø nôi ngöôøi aáy ñang ôû, duøng nhöõng phöông phaùp thích hôïp vôùi baûn naêng vaû khaû naêng cuûa ngöôøi aáy. Söï uyeån chuyeån, vaø söï phong phuù veà phöông caùch aáy coù theå höõu duïng cho Taây-phöông, duø cho Phaät-giaùo töø choái nhöõng gì laø nhöõng giaù-trò caên baûn cuûa Taây-phöông. Cuõng khoâng caàn phaûi thaâu nhaän nhöõng söï daïy doã cuûa Phaät-giaùo, nhöng laø hieåu ñöôïc neùt chính yeáu, ñieàu naøy laø söï baän taâm saâu xa cuûa moïi ngöôøi ôû moïi thôøi ñaïi.
J.F. - Söï quan taâm tôùi Phaät-giaùo taïi Taây-phöông theo con thì hình nhö khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn laø moät caùi moát, noù seõ ñuïng tôùi giôùi haïn moät caùch mau choùng. Theo con, coù moät söï töông hôïp vôùi thaùi ñoä phoå quaùt taây-phöông veà söï hieän höõu.
M. - Khaùc vôùi moät moát, con nghó raèng ngöôøi ta hieåu roõ raøng veà moät coâng-thöùc cho nhöõng vaán-ñeà cuûa söï hieän höõu. Phaät-giaùo thì thích hôïp vôùi öôùc voïng thaâm xaâu nôi moãi ngöôøi; ñoù laø moät thaùi ñoä toaøn caàu veà vieäc saép xeáp nhöõng öu tieân giöõa "ñieàu toâi coù" vaø "toâi ñang laø" -- moät thaùi ñoä coù veû khoâng laønh maïnh -- maø Phaät-giaùo coù theå goùp phaàn cho söï thay ñoåi. Ñoù laø moät söï saép xeáp nhöõng naác thang giaù-trò, daønh öu tieân cho vieäc tìm kieám haïnh-phuùc noäi taâm.
J.F. - Cuõng caàn phaûi chuù yù tôùi moät vaán ñeà ít lôùn lao hôn: ñoù laø vieäc Phaät-giaùo seõ phaûi ñöông ñaàu "trong phaïm vi hoaït ñoäng" vôùi caùc toân-giaùo taây-phöông, Thieân-chuùa-giaùo vôùi nhöõng heä phaùi khaùc nhau, keå caû Chính-thoáng-giaùo, neáu moät ngaøy naøo ñoù hoï va chaïm vôùi Phaät-giaùo.
M. - Ñoù laø vieäc ñaõ saûy ra töø laâu beân cöïu Lieân-bang Lieân-soâ, nôi nhöõng ngöôøi Bouriate vaø Moâng coå theo ñaïo Phaät soáng chung vôùi nhöõng ngöôøi Nga theo Chính-thoáng-giaùo.
J.F. - Cuõng phaûi keå Do-thaùi-giaùo vaø Hoài-giaùo, vì ngaøy nay trong moät phaïm vi naøo ñoù, Hoài-giaùo trôû thaành moät toân-giaùo AÂu-chaâu. Taïi Phaùp chaúng haïn, Hoài-giaùo laø toân-giaùo lôùn thöù hai. Soá ngöôøi theo ñaïo Hoài thì nhieàu hôn caùc ngöôøi theo Tin-laønh vaø Do-thaùi-giaùo. Ba ñaët caâu hoûi moät caùch döûng döng hoaøn toaøn, vì duø sinh tröôûng trong moät gia-ñình Thieân-chuùa-giaùo, ba khoâng tin theo. Ba ñaët caâu hoûi vì söï toø moø veà vaên-hoùa. Vì ngöôïc vôùi caùc toân-giaùo hieän thôøi taïi taây-phöông, Phaät-giaùo khoâng coâng nhaän moät linh-hoàn nôi moãi ngöôøi ñeå coù theå trôû neân baát töû trong moät theá-giôùi khaùc, cuõng khoâng coâng nhaän moät Thöôïng-ñeá toái cao naøo ñeå ñaùp laïi lôøi caàu nguyeän vaø ñoùn nhaän moät ngöôøi trong theá-giôùi khaùc. Nhö theá coù theå coù moät söï xung ñoät hay ít ra laø söï caïnh tranh giöõa Phaät-giaùo hieän taïi vaø caùc toân-giaùo ñaõ laâu ñôøi taïi ñaây?
M. - Söï caïnh tranh aáy seõ khoâng coù. Ñeå gaây tieáng ñoäng, phaûi voã hai tay vôùi nhau! Nhö theá, neáu moät beân khoâng tìm caùch tranh daønh thì laøm gì coù caïnh tranh.
J.F. - Khoâng chaéc. Nhöõng ñaïi dieän cuûa caùc toân-giaùo kia coù theå phaûn öùng ñoàng loaït do nhöõng aûnh höôûng cuûa con, duø con khoâng muoán.
M. - Taát caû tuøy thuoäc vaøo söï côûi môû cuûa hoï. Phaät-giaùo khoâng tìm caùch caûi ñaïo baát cöù ai. Söï vieäc coù moät soá gia taêng moãi ngaøy cuûa caùc ngöôøi chuù-yù ñeán Phaät-giaùo coù theå laøm phaät yù moät soá ngöôøi, nhöng nguy cô cuûa caùc söï xích mích raát ít, vì caùc ngöôøi theo ñaïo Phaät raát quan taâm ñeå traùnh moïi söï baát bình, xích mích, vaø coå voõ söï töông kính. Naêm 1993, con coù dòp ñöôïc vaøo chuûng vieän Grande Chartreuse vôùi Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma. Con ñöôïc bieát coù khoâng tôùi hai möôi ngöôøi, ngoaïi tröø caùc tu-só, laø ñöôïc pheùp vieáng thaêm keå töø khi chuûng vieän naøy ñöôïc thieát laäp vaøo theá-kyû thöù XI.
Khi ñang ñi xe löûa toác haønh ñeå tôùi Grenoble, nôi maø ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma seõ gaëp giôùi khoa-hoïc vaø coù moät cuoäc hoäi thaûo ôû moät tröôøng ñaïi-hoïc; con chæ cho ñaïo sö raèng ñaèng sau raëng nuùi, coù caùc tu-só soáng aån daät trong söï yeân laëng. Ñieàu ñoù laøm cho ñaïo sö cuûa con chuù yù, vaø ngöôøi ngoû yù vôùi oâng thò-tröôûng cuûa Grenoble raèng muoán gaëp gôõ caùc tu-só ñoù. Moät ngöôøi ñöa tin ñöôïc gôûi tôùi Grande Chartreuse, vaø vò chuû trì ñaõ traû lôøi laø haân haïnh gaëp ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma, neáu khoâng coù muïc-ñích truyeàn thoâng! Ñeå traùnh caùc kyù-giaû, oâng Thò-tröôûng laøm boä toå chöùc moät böõa aên ñieåm-taâm taïi nhaø oâng ta; thay vì tôùi nhaø oâng ta, moät chieác tröïc-thaêng ñaõ ñöa -- ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma, moät nhaø sö nöõa vaø con laøm thoâng-ngoân -- tôùi vuøng nuùi non vaøi traêm thöôùc cuûa Chartreuse.
Vò chuû trì vaø caùc nhaø tu ñang ñôïi ôû cöûa. Taát caû ñaõ traûi qua moät giôø ñoàng hoà moät caùch mau choùng trong moät phoøng nhoû. Ñaàu ñeà cuûa cuoäc noùi chuyeän soay quanh ñôøi soáng quaùn-töôûng, caùch thöùc caùc tu só soáng aån cö, ôû Chartreuse vaø ôû Taây-taïng, giôø giaác caàu nguyeän, khi moät nhaø sö cheát thì laøm nhöõng gì, laøm sao söï caàu nguyeän trôû thaønh tham thieàn ñôn thuaàn vaân vaân. Sau buoåi noùi chuyeän, thì thaáy ñôøi soáng cuûa caùc tu-só thì raát gioáng nhau. Vò sö chuû-trì ñaõ noùi moät caùch boâng ñuøa raèng: "Coù theå caùc ngöôøi soáng quaùn töôûng Thieân-chuùa-giaùo vaø Taây-taïng ñaõ coù nhöõng lieân laïc treân nghìn naêm tröôùc, hay laø caû hai ñeàu nhaän töø treân trôøi cuøng moät söï ban laønh". Ñoù laø moät cuoäc gaëp gôõ vöøa vui vöøa ñaày caûm höùng. Hai beân ñeàu noùi cuøng moät ngoân-ngöõ, söï quaùn töôûng. Sau ñoù ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma hoûi coù theå caàu nguyeän taïi nhaø thôø khoâng, taát caû ñaõ caàu nguyeän ôû ñoù loái möôøi laêm phuùt. Roài ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma coi Quyeån Saùch Giôø, ñöôïc toâ ñieåm baèng nhöõng noát nhaïc, tröôùc khi ra veà.
Sau ñoù ngöôøi noùi vôùi con raèng cuoäc thaêm vieáng ñoù laø lyù thuù nhaát trong thôøi gian ngöôøi ôû taïi Phaùp. Giöõa caùc nhaø tu haønh, khoâng coù caùc raøo caûn naøo. Hoï hieåu nhau moät caùch hoaøn toaøn. Nhö theá, con nghó chæ coù nhöõng ngöôøi sao laõng ñôøi soáng quaùn töôûng, ñeå giöõ nhöõng quan-ñieåm cuûa tri-thöùc theá-tuïc thì nhöõng söï va chaïm môùi coù theå saûy ra.
J.F. - Cuoäc thaêm vieáng Grande Chartreuse maø con vöøa keå thì raát lyù thuù vaø laøm ba an taâm. Tuy theá, vieäc loaïi tröø nhöõng yeáu toá theá-tuïc cuûa caùch cö söû cuûa con ngöôøi noùi chung, beân ngoaøi phaïm vi cuûa caùc tu vieän, laø moät vieäc khoù khaên. Ba caàu mong con ñaït ñöôïc ñieàu aáy.
M. - Baát cöù ñi tôùi nôi naøo, ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma cuõng yeâu caàu nhöõng ngöôøi toå chöùc môøi nhöõng ñaïi dieän cuûa caùc toân-giaùo taïi ñoù. Ñoù laø nhöõng vieäc saûy ra ôû Phaùp, khi chuùng con tôùi Grenoble, Marseille, Toulouse vaân vaân, nhöõng ngöôøi maø chuùng con gaëp sau oâng thò-tröôûng vaø caûnh saùt tröôûng luoân luoân laø ñöùc giaùm-muïc, giaùo só Do-thaùi, Hoài-giaùo... Ngay khi ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma caàm tay caùc vò aáy thì baêng giaù tan bieán ñi. Ngöôøi nghó raèng hoá caùch bieät giöõa caùc toân-giaùo sôû dó coù laø vì khoâng coù söï ñoái thoaïi.
J.F. - Ñoù laø moät ñieàu hôi laïc quan quaù ñaùng. Thaùi ñoä cuûa ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma thì ñaùng ngöôõng moä. Nhöng raát tieác caùc toân-giaùo, vaø caùc trieát-hoïc nöõa, thì thöôøng ñöôïc theå hieän qua lòch-söû baèng nhöõng khía caïnh theá-tuïc hôn laø baèng lyù-trí cuûa söï ñoái thoaïi vaø töông nhöôïng.
M. - Ñoù laø moät söï hieåu bieát caøng ngaøy caøng noâng caïn veà toân-giaùo, maø traûi qua caùc theá-kyû, ñaõ daãn daét caùc daân-toäc tôùi vieäc duøng toân-giaùo cho nhöõng muïc-ñích ñaøn aùp vaø chinh-phuïc. Chính chuùa Gieâ-su cuõng chæ giaûng daïy moãi ñieàu laø thöông ngöôøi laân caän. Baûn thaân con, con khoâng nghó laø oâng ta chaáp thuaän nhöõng cuoäc thaùnh chieán vaø caùc cuoäc chieán tranh toân-giaùo. Coøn veà vuï Inquisition, laøm sao caùc ngöôøi tham döï laïi daùm töï nhaän laø con chieân cuûa Chuùa?
J.F. - Nhöng coù moät caâu hoûi maø con vaãn chöa traû lôøi. Cuoäc thaêm vieáng ôû Grande Chartreuse, theo nhaõn quan cuûa ba, ñieàu lyù-töôûng cuûa Phaät-giaùo laø ñôøi soáng taïi caùc tu-vieän. Khoâng phaûi laø ñôøi soáng aån cö, vì ba tin raèng aån cö thì gioáng nhö moät ñôøi soáng lang thang phaûi khoâng?
M. - Moät tu-só, trong xaõ-hoäi Taây-taïng, laø moät ngöôøi ñaõ töø boû ñôøi soáng theá tuïc vaø ñôøi soáng gia-ñình, theo ñuùng nghóa "moät ngöôøi ñi töø choã coù moät maùi aám gia-ñình tôùi choã khoâng coù maùi aám gia-ñình". Nhöng caùc tu-vieän laø nhöõng coäng ñoàng môû. Nhöõng ngöôøi theá tuïc tôùi ñeå gaëp gôõ caùc tu-só ñeå nghe caùc lôøi daïy baûo. Traùi laïi, aån-só thì daønh troïn ñôøi mình cho ñôøi soáng quaùn-töôûng vaø soáng leû loi hay cuøng vôùi vaøi aån-só khaùc, trong nhöõng nôi thaâm saâu cuûa nuùi röøng. Duø laø moät tu-só hay khoâng, moät aån-só thöôøng coù öôùc nguyeän soáng aån cö trong ba naêm, naêm naêm, hay hôn nöõa, khoâng gaëp gôõ ai, ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi cuøng nhoùm cuûa mình. Cuõng coù nhöõng aån-só ñi töø moät nôi aån cö naøy tôùi moät nôi aån cö khaùc, khoâng coù choã nhaát ñònh.
J.F. - Nhö theá, duø laø ñôøi soáng trong tu-vieän hay aån cö, qua nhöõng saùch maø ba ñaõ ñoïc, vaø caùc ñieàu troâng thaáy trong caùc cuoäc du haønh -- nhöõng cuoäc du haønh vì con ôû Darjeeling, ôû Bhoutan hay taïi ñaây, Neùpal, vaø nhöõng cuoäc du haønh rieâng cuûa ba ôû Nhaät --, thì theo söï phaân tích taän cuøng, ñôøi soáng ôû tu-vieän, hay aån cö laø ñieàu lyù-töôûng cuûa moät Phaät töû. Ñieàu aáy coù giôùi haïn phaïm vi hoaït ñoäng veà taát caû caùc phöông dieän cuûa neàn vaên-minh nhö cuûa chuùng ta (taây-phöông), moät ñôøi soáng ñaïi ña soá laø theá-tuïc? Nhö theá Phaät-giaùo coù trôû neân moät hieän töôïng beân leà, theo yù muoán hay khoâng?
M. - Löïa choïn ñôøi soáng trong tu-vieän hay aån-cö laø daáu hieäu cuûa yù-thöùc chuùng ta muoán daønh troïn thôøi gian cho ñôøi soáng taâm-linh. Khi con löïa choïn ôû tu-vieän, con caûm thaáy moät nieàm töï-do voâ haïn: sau cuøng con coù theå daønh nhöõng giaây phuùt coøn laïi cuûa cuoäc ñôøi ñeå laøm nhöõng vieäc maø con mong muoán. Nhöng cuõng coù nhöõng thöù baäc giöõa moät ñôøi soáng thoaùt tuïc hoaøn toaøn vaø moät ñôøi soáng bình thöôøng Taây-phöông. Nhöõng yù-töôûng Phaät-giaùo coù theå thaám vaø ñôøi soáng cuûa chuùng ta, vaø ñem laïi nhöõng ñieàu höõu ích maø khoâng caàn phaûi töø boû nhöõng coâng vieäc haøng ngaøy. Ñôøi soáng trong tu vieän thì raát phoå bieán taïi Taây-taïng tröôùc khi Trung-hoa xaâm laêng, coù hai möôi phaàn traêm daân soá tham döï. Con raát ñoàng yù laø khoâng theå naøo ñaït ñöôïc tyû leä nhö theá taïi Taây phöông! Tuy nhieân, ñieàu aáy khoâng phaûi laø moät haøng raøo ngaên caûn vieäc hieåu veà Phaät-giaùo trong nöôùc chuùng ta (Phaùp). Ngöôøi ta coù theå coù moät ñôøi soáng taâm-linh phong phuù, maø chæ caàn daønh vaøi chuïc phuùt hay moät giôø ñoàng hoà moãi ngaøy cho vieäc tu taäp quaùn töôûng.
J.F. - Laøm sao hoøa ñoàng ñieàu ñoù vôùi coâng vieäc haøng ngaøy?
M. - Ngöôøi ta phaân bieät "khi tham thieàn", vaø "sau khi tham thieàn". Tham thieàn, khoâng phaûi chæ laø ngoài xuoáng ít phuùt ñeå ñaït ñöôïc söï tónh laëng. Ñoù laø moät caùch phaân-tích vaø quaùn töôûng ñeå hieåu ñöôïc söï hoaït ñoäng vaø thöïc chaát cuûa yù-töôûng, hieåu veà baûn theå cuûa söï vaät. Ñieàu goïi laø sau khi tham thieàn laø traùnh khoâng trôû laïi vôùi nhöõng thoùi quen töø tröôùc. Coâng vieäc chính yeáu laø aùp duïng nhöõng ñieàu ñaït ñöôïc trong khi tham thieàn vaøo ñôøi soáng haøng ngaøy ñeå ñaàu oùc theâm côûi môû, coù theâm loøng nhaân vaø theâm söï nhaãn naïi; toùm laïi, ñeå trôû neân moät con ngöôøi toát hôn. Ñoù laø ñieàu saûy ra cho nhöõng ngöôøi Taây-taïng theá tuïc, soáng hoøa nhòp vôùi caùc ngöôøi ôû trong tu-vieän vaø nhöõng ñaïo sö. Ñoù laø söï nuoâi döôõng yù muoán soáng moät ñôøi soáng toát hôn, moãi ngaøy moãi hôn tröôùc.
J.F. - Nhöng caùc trieát-lyù vaø caùc toân-giaùo taây-phöông , treân nguyeân taéc, cuõng cung caáp moät vieäc coù theå soáng ñuùng theo trieát-lyù hay toân giaùo ñaõ löïa choïn trong khi vaãn lao vaøo caùc haønh ñoäng töø nhieàu theá kyû qua. Ñaõ coù nhöõng tu só vöøa laø ngöôøi trong chính quyeàn, vaên só, ngheä-só, trieát-gia, caùc nhaø nghieân-cöùu. Giaác mô cuûa Platon laø vò vua veà trieát-hoïc, maø theo oâng ta seõ ñaûm baûo cho moät nhaø caàm quyeàn toát cho thaønh phoá. Neáu theo nhö Phaät-giaùo, theá-giôùi chæ laø moät aûo giaùc, moät daõy nhöõng hình aûnh khoâng coù moät thöïc theå, vaø ngay caû caùi toâi nöõa, thì trôû neân moät nhaø ñieàu khieån, moät laõnh tuï, hay moät nhaø nghieân cöùu ñeå laøm gì? Khoâng giuùp ích gì caû! Ñoù cuõng chæ laø moät söï toa raäp aûo töôûng löøa doái.
M. - Ñoái vôùi moät aån só, noùi cho ñuùng, thì nhöõng söï vieäc ôû ñôøi thì khoâng coù yù nghóa gì, chuùng gioáng nhö nhöõng troø chôi treû con. Taïi ñaây, con muoán nhaán maïnh ñeán nghóa cuûa chöõ "aûo töôûng" cuûa Phaät-giaùo, maø hình nhö khoù hieåu ôû Taây-phöông. Ñoái vôùi chuùng ta ñang soáng trong aûo töôûng ñoù, thì moïi vieäc ñeàu raát laø thaät. Cuõng nhö nöôùc ñaù chæ laø nöôùc ôû theå cöùng, söï cöùng raén maø chuùng ta gaùn cho noù thì khoâng phaûi laø baûn theå taän cuøng. Tính aûo naøy cuõng khoâng ngaên caûn vieäc caùc ñònh-luaät veà nguyeân nhaân vaø haäu quaû coù hieäu löïc. Caùc nhaø vaät-lyù noùi raèng nguyeân-töû khoâng phaûi laø nhöõng haït cöùng maø laø moät taäp hôïp cuûa naêng löôïng. Ñieàu xaùc nhaän naøy khoâng heà giaûm thieåu vieäc caàn phaùt trieån y-khoa ñeå xoa dòu söï khoå ñau vaø giaûi quyeát nhöõng khoù khaên haøng ngaøy! Duø cho caùi toâi chæ laø moät keû ñoäi loát, vaø duø theá-giôùi beân ngoaøi chæ goàm nhöõng söï vieäc khoâng coù söï hieän höõu thöïc söï, vieäc duøng nhöõng phöông tieän coù theå ñöôïc ñeå laøm bôùt khoå ñau vaø gia taêng haïnh-phuùc thì hoaøn toaøn hôïp phaùp! Cuõng theá, caùc nhaø baùc hoïc bieát chuùng ta chæ goàm nhöõng vi töû coù theå giaûn löôïc thaønh naêng löôïng, nhöng cuõng khoâng vì theá maø laõnh ñaïm vôùi haïnh-phuùc vaø khoå ñau.
J.F. - Moät laàn nöõa ba bò chaán ñoäng veà söï töông ñoàng cuûa lyù-thuyeát naøy vaø cuûa Kant: hieän töôïng khoâng coù söï thaät noäi taïi, nhöng laø söï thaät ñoái vôùi chuùng ta. Con ñaõ traû lôøi caâu hoûi cuûa ba. Ba ñaët theâm caâu hoûi sau cuøng hôi ñaëc bieät tuy hôi coå ñieån, maø ba nhaän thaáy ñöôïc neâu leân bôûi nhöõng nhaø bình luaän, vaø söû hoïc veà Phaät-giaùo. Neáu caùi toâi chuû ñoäng, aûnh höôûng cuûa caùi toâi ñoái vôùi thöïc taïi chæ laø moät aûo giaùc, thì traùch nhieäm luaân-lyù seõ nhö theá naøo? Toâi khoâng laø gì caû, vaäy toâi khoâng coù traùch nhieäm. Theo ba thì hình nhö coù söï nghòch lyù, maø ba hy voïng chæ laø bieåu kieán, giöõa Phaät-giaùo nhö laø söï thanh lieâm, luaân lyù, vaø Phaät-giaùo nhö laø moät chuû thuyeát sieâu-hình.
M. - Thöïc haønh giaùo lyù ñaïo Phaät goàm ba khía caïnh hoã-töông: söï quan-saùt, vieäc ngoài thieàn, vaø haønh ñoäng. "Söï quan saùt"phuø hôïp vôùi khía caïnh sieâu-hình, khaûo saùt veà baûn theå cuøng cöïc cuûa söï vaät cuûa theá-giôùi caùc hieän-töôïng vaø cuûa yù-thöùc. Khi khía caïnh naøy ñöôïc xaùc-ñònh, "ngoài thieàn" laø vieäc laøm quen vôùi söï quan-saùt naøy vaø aùp duïng noù trong vieäc tu hoïc taâm-linh, trong doøng yù-thöùc ñeå noù trôû neân nhö moät baûn naêng thöù hai. "Haønh ñoäng" laø vieäc phaûn aûnh laïi nhöõng gì thaâu thaäp ñöôïc trong söï quan saùt, vaø ngoài thieàn ñoái vôùi theá-giôùi beân ngoaøi. Ñoù laø vieäc aùp duïng vaø duy trì söï hieåu bieát naøy trong moïi tröôøng hôïp. Tôùi luùc ñoù, söï thanh-lieâm, hay luaân-lyù trôû thaønh vaán ñeà. Söï thanh-lieâm khoâng trôû neân voâ nghóa khi ngöôøi ta hieåu roõ tính chaát hö aûo cuûa theá-giôùi. Moät ngöôøi maø caëp maét trí hueä ñaõ môû lôùn vaø nhìn roõ nhöõng vi teá cuûa guoàng maùy nguyeân nhaân vaø haäu quaû seõ bieát roõ khi naøo thì aùp duïng, khi naøo thì traùnh neù ñeå tieáp tuïc tieán treân con ñöôøng ñem laïi haïnh-phuùc cho moïi ngöôøi chung quanh.
J.F. - Xin loãi! neáu toâi khoâng laø gì caû vôùi "caùi toâi", toâi khoâng coù yù thöùc luaân-lyù. Vaø neáu toâi khoâng coù yù-thöùc luaân-lyù, laøm sao toâi laïi chòu traùch nhieäm veà nhöõng ñieàu quaáy maø toâi laøm cho caùc ngöôøi chung quanh?
M. - Ñeå dieãn giaûi laïi yù-nghó cuûa Kant maø ba ñaõ neâu, ta coù theå noùi: "Caùi toâi khoâng coù ñôøi soáng noäi taïi, nhöng laïi laø thöïc teá ñoái vôùi chuùng ta". Chuùng ta ñaõ so saùnh khi tröôùc veà moät doøng yù-thöùc bò loaïi boû caùi toâi nhö moät con soâng khoâng coù con thuyeàn. Ñieàu ñoù khoâng ngaên caûn moät con soâng coù theå bò nhieãm chaát cyanure hay tinh khieát khoâng maën nhö nöôùc töø treân nuùi cao. Nhö theá, söï vieäc khoâng coù ñaëc tính con ngöôøi khoâng ngaên caûn vieäc moãi haønh ñoäng ñeàu coù haäu quaû.
J.F. - ÖØ, nhöng coi chöøng! Traùch-nhieäm luaân-lyù khoâng phaûi luoân luoân tuaân theo ñònh luaät nguyeân nhaân vaø haäu quaû. Khaùi nieäm traùch nhieäm luaân-lyù traùi laïi, aùp duïng khi coù töông quan giöõa moät taùc nhaân vaø nhöõng haäu quaû cuûa haønh ñoäng cuûa ngöôøi aáy, thì khoâng phaûi coá ñònh. Noù chæ aùp duïng khi taùc nhaân coù söï löïa choïn giöõa nhieàu caùch haønh söû khaùc nhau.
M. - Söï lieân tuïc cuûa doøng yù-thöùc baûo ñaûm cho sôïi daây raøng buoäc nguyeân nhaân vaø haäu-quaû, sung söôùng hay baát haïnh. Trieát-lyù AÁn-ñoä cuõng choáng ñoái Phaät-giaùo döïa treân moät lyù-luaän töông töï nhö cuûa ba: neáu caùi toâi khoâng coù, thì ngöôøi taùc ñoäng vaø keû thaáy haäu quaû khoâng phaûi laø cuøng moät ngöôøi. Nhö theá thì vieäc traùnh ñieàu aùc, laøm ñieàu thieän ñeå laøm gì? Ñeå ñaùp laïi, Phaät-giaùo duøng moät caùch noùi voøng vo: moät ngöôøi laøm rôi moät caây ñuoác töø treân moät lan can maø ngöôøi aáy ñang duøng côm. Löûa baét chaùy rôm raï roài caùi nhaø cuûa anh ta, vaø daàn daø caû laøng. Bò keát toäi, anh ta caõi vôùi caùc quan toøa: "Toâi khoâng coù traùch nhieäm: löûa töø aùnh saùng toâi duøng côm khoâng phaûi laø löûa ñoát chaùy xoùm laøng". Tuy theá quaû laø coù ñaùm chaùy. Vì theá, duø khoâng coù caùi toâi nhö laø moät thöïc theå ñoäc-laäp, nhöõng gì xaùc ñònh chuùng ta trong hieän-taïi laø haäu quaû cuûa chuùng ta trong quaù-khöù: coù moät söï buø tröø cuûa caùc haønh ñoäng. Ñieåm quan troïng ñaëc-bieät laø söï lieân-tuïc, khoâng phaûi söï xaùc ñònh (moät caù-nhaân). Moät haønh ñoäng höôùng haï seõ khoâng thaønh moät ñieàu haïnh-phuùc; cuõng gioáng nhö moät haït ngoâ seõ cho caây ngoâ, khoâng theå cho caây luùa. Haäu quaû laø moät haønh ñoäng höôùng thöôïng hay höôùng haï seõ cho nhöõng keát quaû töông xöùng, haïnh-phuùc hay khoå ñau, bieän minh cho vieäc ngöôøi ta thöïc hieän hay traùnh neù, duø cho ngöôøi gaùnh chòu khoâng coù caùi toâi noäi taïi.
