Ngö Tieàu Y thuaät Vaán Ñaùp 1- Ngaøy nhaøn xem truyeän "Tam coâng",
Thöông ngöôøi hieàn só sinh khoâng gaëp ñôøi.
Cuoäc côø thuùc quyù ñua bôi,
Maáy thu vaät ñoåi sao dôøi, than oâi !
5- Keå töø Thaïch Taán ôû ngoâi,
U Yeân maáy quaän caét boài Khieát Ñan,
Sinh daân naøo xieát buøn than,
U Yeân troïn cuõng giao baøn veà Lieâu.
Theo trong ngöôøi kieät raát nhieàu,
10- OÂm taøi giaáu tieáng laøm tieàu, laøm ngö.
Nöôùc non theo thoùi aån cö,
Thôø treân nuoâi döôùi, neân hö maëc trôøi.
Laïi theâm Phaät, Laõo ñua lôøi,
Nghó loøng ngöôøi vôùi ñaïo ñôøi theâm thöông.
15- Nhaø naêm ba gaùnh cöông thöôøng,
Phaän ai naáy giöõ, troïn giöôøng thôøi thoâi.
Ñôøi vöông ñôøi ñeá xa roài,
Nay Di mai Haï bieát hoài naøo an.
Naêm traêm vaän ôû soâng vaøng,
20- Nöôùc coøn ñöông caùu, khoân maøng thaùnh nhaân,
Ñaõ cam hai chöõ "tî Taàn",
Nguoàn Ñaøo tìm daáu, non xuaân ruoãi mieàn.
Coù teân raèng Moäng Theâ Trieàn,
Tuoåi vöøa boán chuïc, nhaân duyeân naêm laàn,
25- Nhaø ngheøo ôû nuùi Baïch Vaân,
Deïp vaên theo voõ, taùch thaân laøm tieàu.
Ngaøy ngaøy ñoán cuûi röøng Nghieâu,
Haùi rau non Thuaán, phaän nhieàu lao ñao.
Ñoâng Xuyeân laïi coù ngöôøi haøo,
30- Teân raèng Töû Phöôïc, hoï Baøo, laøm ngö.
Trong (thoâng ?) minh ba chuïc tuoåi dö,
Sinh con möôøi ñöùa beù thô theâm ngheøo.
Ngöôïc xuoâi treân nöôùc moät cheøo,
Nay doi mai vònh, ngheà theo löôùi chaøi,
35- Hoï Baøo hoï Moäng hoøa hai,
Tröôùc theo ngheà hoïc ñeàu taøi baäc trung.
Chaúng may gaëp buoåi ñaïo cuøng,
Treo kinh deïp söû, laùnh voøng loaïn ly.
Ngöôøi nam keû baéc phaân ñi,
40- Nöôùc non reõ baïn coá tri baáy chaày.
Caùch nhau möôøi maáy naêm nay,
Tình côø laïi ñaëng moät ngaøy gaëp ñaây.
Ngö, Tieàu môû tieäc vui vaày,
Ngaâm thô, uoáng röôïu, ñeàu baøy chí xöa.
I- Tieàu ngaâm thô raèng :
Non xanh maáy cuïm ñoäi trôøi thu,
Söu thueá Taây Lieâu chaúng ñeán ñaàu.
Teân ñaõ gaùc ngoaøi saân thuùc quyù,
Minh lieàn daàm giöõa suoái Saøo, Du.
Vui loøng baïn cuõ thô vaøi cuoán,
Raûnh vieäc ngaøy nay röôïu moät baàu.
Chuùt phaän rieâng nöông hôi nuùi raïng,
Traêm naêm ra söùc doïn röøng nhu (nho).
II- Ngö ngaâm thô raèng :
Ngheânh ngang treân nöôùc moät thuyeàn caâu,
Cheøo soùng buoàm giong,traûi maáy thu.
Ngaøy xeá taám mui che gioù Taán,
Ñeâm chaày beáp löûa choùi trôøi U
Maëc tình sôû ngoä ñôøi trong ñöïc,
Vui thuù phuø sinh beán caïn saâu.
Traêm tuoåi troïn nhôø duyeân caù nöôùc,
Duø loøng ngao ngaùn giöõa doøng nhu (nho).
45- Tieàu raèng : Sinh chaúng gaëp thôøi,
Thaân ñaø ñeán aáy, nghe thô theâm phieàn.
Leânh cheânh chöõ phaän, chöõ duyeân,
Lôõ Tieân, lôõ Phaät, lôõ nguyeàn nho phong.
Nhôù caâu "quaân töû coá cuøng",
50- Ñeøn traêng, gioù quaït, non soâng phaän ñaønh.
Ngö raèng : Hai chöõ coâng danh,
Hoaøng löông nöûa goái, ñaõ ñaønh phoâi pha.
Thöông caâu "theá ñaïo ñoài ba",
Ngaøy nay chöa bieát mai ra leõ naøo !
Uoáng theâm vaøi cheùn röôïu giao,
Ngaâm thô hoaøi coå, ñeå rao tieáng ñôøi.
III- Ngö, tieàu hoaøi coå ngaâm nguï öu ñaïo yù
(thöû xöôùng, bæ hoïa)
Töø thuôû Ñoâng Chu xuoáng ñeán nay,
Ñaïo ñôøi raäm raïp maáy ai hay
Haï Thöông ñöôøng cuõ gai boø laáp,
Vaên Vuõ neàn xöa luùa troå ñaày.
Naêm baù möôïn vay, nhaân nghóa moïn.
Baûy huøng giaønh xeù, lôïi danh bay,
Kinh Laân mong deïp toâi con loaïn,
Söû Maõ khoân ngaên moïi rôï baày.
Duøi moõ Maëc, Döông theâm choän roän,
Tieáng chuoâng Phaät, Laõo raát vang ngaày.
Löûa Taàn, tro Haïng vöøa nguoâi daáu,
Am Haùn, chuøa Löông laïi reùo daày,
Trong ñaùm cöûu löu ñeàu noùi toå,
Beân ñöôøng tam giaùo cuõng xöng thaày.
Khe Ñaøo, ñoäng Lyù nhieàu ñoaøn troán,
Röøng Truùc, ñình Lan laém baïn say.
Pheùp baùu Thi, Thö doøng möïc naùt,
Maøu xueâ Leã, Nhaïc nhieãm söông bay,
Maáy doøng bieån nghieät chia nguoàn nöôùc,
Traêm cuïm röøng hoang bít coäi caây.
Hôi chính ngaøn naêm veà cuïm nuùi,
Thoùi taø boán bieån ñoäng vaøng maây.
Ngaøy naøo trôøi ñaát an ngoâi cuõ,
Möøng thaáy non soâng baët gioù taây.
Thô roài Ngö môùi hoûi Tieàu :
Vieäc nhaø con vôï ít nhieàu ñaëng hay ?
Tieàu raèng : Trieàn raát chaúng may,
60- Naêm laàn cöôùi vôï, coøn nay moät ngöôøi.
Naèm hoaøi bieáng noùi, bieáng cöôøi,
Reà reà ñau maùu, da töôi baøu nhaøu.
Boán ngöôøi tröôùc thaùc theo nhau,
Ngöôøi ñau saûn haäu, ngöôøi ñau thai tieàn,
65- Khieán theâm ngheøo khoå cho Trieàn,
Baùn bao nhieâu cuûi veà tieàn thuoác thang,
Thaày hay thôøi ôû xa ñöôøng,
Tin theo thaày tuïc, giuùp phöông haïi ngöôøi.
Ngö raèng : Phöôïc cuõng nhö ngöôøi,
70- Hoâm mai laän ñaän veà möôøi ñöùa con.
Chí laêm nuoâi ñaëng vuoâng troøn,
Chung tö traäp traäp, nhaø coøn phuùc ghi.
Naøo hay taïo hoùa tieåu nhi,
Ruû baày con nít ñeàu ñi boû mình.
75- Ñöùa thôøi ñau chöùng caáp kinh,
Ñöùa thôøi cam tích, buïng bình rónh ra,
Ñöùa thôøi hai maét quaùng gaø,
Ñöùa thôøi tuùm mieäng, khoùc la roán loài,
Ñöùa thôøi ñau buïng laõi choøi,
80- Ñöùa thôøi iaû kieát, raën loøi troân treâ,
Ñöùa thôøi saøi gheû, noùng meâ,
Ñöùa thôøi hoa traùi, ñoäc veà hoâng, vai.
Ruû nhau thænh thoaûng cheát hoaøi,
Ñöùa ñoâi ba thaùng, ñöùa vaøi ba naêm.
85- Trôøi ñaø hao toán tieàn traêm,
Thöông con chaïy baäy, laàm nhaèm thuoác nhaêng.
Ñeán nay coøn soùt hai thaèng,
Nhôø trôøi khoeû maïnh, ñaëng aên chôi thöôøng.
Caûm ôn keû só du phöông,
90- Daét ta, ñieàm chæ vaøo ñöôøng Y laâm.
Theâ Trieàn nghe noùi möøng thaàm,
Hoûi raèng : Thaày ôû Y laâm teân gì ?
Ngö raèng: Chöa bieát teân chi,
Nghe ngöôøi noùi ñoù laø kyø Nhaân Sö.
95- Tieàu raèng : Chöõ goïi Nhaân Sö,
Tieân hay laø Phaät, baäc gì coâng phu ?
Ngö raèng : Voán thaät thaày nhu (nho),
Loøng cöu gaám nhieãu, laïi giaøu löôïc thao.
Noùi ra vaøng ñaù chaúng xao,
100- Vaên ra daáy phuïng, rôøi giao töng böøng.
Trong mình ñuû chöôùc kinh luaân,
Theâm trau ñaïo ñöùc, möôøi phaân roõ raøng,
Chaúng may gaëp thuôû nöôùc loaøn,
Thöông caâu "daân maïc" veà ñaøng Y laâm.
105- AÅn mình choân ngoïc, vuøi caâm (kim),
Ngöôøi con maét tuïc coi laàm bieát ñaâu.
Ta nhaân beänh treû ñi caàu,
Coù nghe du só ñoïc caâu thô raèng :
Tieàu raèng : Möøng gaëp hieàn nhaân,
110- Nghe baøi thô aáy, thaät traân baûo ñôøi !
Baáy laâu nhöõng töôûng khoâng ngöôøi,
Naøo hay hang troáng coøn dôøi tieáng raân.
Thi danh tröôùc coù Ñöôøng thaàn.
Taøi nhö Lyù, Ñoã muoânöaëe 115- Thaáy nay cuõng nhoùm vaên chöông,
Voùc deâ, da coïp khoân löôøng thöïc hö,
Tieác thay ñôøi coù Nhaân Sö,
Laïi theo boán chöõ "voâ nhö chi haø".
Nhôù xöa tieáng ñaïi hieàn ra,
120- " Raèng trôøi muoán trò, boû ta, ai duøng ?"
Thoâi thoâi ngöôi haõy gaéng coâng,
Ñem ta tôùi choã, hoïc cuøng Nhaân Sö.
Ngö raèng : Nhaém choán Ñan Kyø,
EÙo le khuùc neûo, ñöôøng ñi chaúng gaàn.
125- Nhieàu non, nhieàu nuùi, nhieàu röøng,
Nhieàu ñeøo, nhieàu aûi, nhieàu chöøng ñoäng hang.
Chuùt coâng khoù nhoïc chaúng maøng,
Phaàn lo hoùc hieåm moät ñaøng Nhaân Khu.
Nhaân Khu aûi aáy ôû ñaàu,
130- Neûo laønh, neûo döõ, caïn saâu khoân löôøng.
Tieàu raèng : Ta doác tìm phöông,
Xin phaân cho roõ caùi ñöôøng Nhaân Khu.
Ngö raèng : Moät aûi Nhaân Khu,
Laáy da bao thòt, laøm baàu hoà loâ.
135- Trôû thoâng chín neûo ra vaøo,
Möôøi hai kinh laïc chia ñaøo doïc ngang.
Ngoaøi thôøi saùu phuû Döông Quan,
Trong thôøi naêm taïng, xaây baøn AÂm Ñoâ.
Hai beân taû höõu vaùch toâ,
140- Coù non nguyeân khí, coù hoà huyeát quan.
Coù nôi hoàn phaùch ôû an,
Coù ngoâi thaàn chuû, söûa sang vieäc mình.
Röôùc ñöa coù ñaùm thaát tình,
Coù vöôøn nguõ vò nuoâi hình toát töôi.
145- Laïi nghe du só trao lôøi,
Raèng trong aûi aáy laém nôi hieåm ngheøo,
Coù laøng Luïc Taëc nhoùm theo,
Chia phaàn ñoùn ngaùch, giöõ ñeøo Tam Thi.
Hoâm mai ruõ queán nhau ñi,
150- Xui loøng nhaân duïc, nhieàu khi lang loaøn,
Hoaëc theo beân ñoäng Bì nang,
Thaém treâu hoa maãu mô maøng gioù xuaân.
Hoaëc theo beân ñoäng Toân Caân,
Nhem theøm cho saõi veà daân, boû chuøa,
155- Theâm baày quæ quaùi theo luøa,
Nhoùm non Thaäp AÙc, tranh ñua khuaáy ñôøi,
Troå xoi tình duïc cho ngöôøi,
Baûy möôi hai hoá, ba möôi saùu haàm.
Ai laøm laønh aáy khoûi laàm,
160- Ai baèng laøm döõ aét laøm haïi mình,
Tieàu raèng ta voán laøm laønh,
Naøo lo Luïc Taëc ngaên giaønh ñöôøng ñi.
Chöa hay maáy daëm röøng Y,
Tuø ñaây ñeán choán Ñan Kyø mau,laâu ?
165-Ngö raèng : Khoûi aæ Nhaân Khu,
Töø truoâng AÂm Chaát,ôû ñaàu röøng Y.
Ñeán truoâng AÂm Chaát,ra ñi,
Tôùi am Baûo Döôõng moät khi nghæ mình.
Laàn laàn qua beán Nguõ Haønh,
170-Neûo sinh, neûo khaéc, chöa raønh khoù ñi.
Ñoù roài ñeán aûi Ñòa Chi,
Thaáy non Luïc Khí raäm rì, khoân toan,
Laïi xong ñeán aûi Thieân Can,
Thaáy non Nguõ Vaän chaøng raøng, theâm lo.
175-Khoûi nôi Vaän, Khi, laàn doø,
Ñeán röøng Baûn Thaûo aáy cho nhôù ñaøng,
Coù möôøi hai boä ôû ngang,
Ra vaøo saùu cöûa, nhoän nhaøng thieân binh.
Coù nguyeân ñaïo thoáng phaân minh,
180-Coù nhaø y quaùn, nhoùm kinh saùch truyeàn.
Tröôùc thôøi mieáu vuõ caát lieàn,
Traûi thôø caùc baäc thaùnh, hieàn, toå sö.
Hai beân hai vieän ôû vaày,
Vieän kia baøo cheá, vieän naøy cöùu chaâm.
185-Qua nôi pheùp cheá, pheùp chaâm.
Troâng chöøng laïi thaáy saâm saâm boán laàu.
Ñeán nôi môùi roõ boán laàu :
Hai laàu Vaán, Thieát, hai laàu Voïng,Vaên.
Ngöûa xem ngoaøi cöûa saùng giaêng,
190- Thaáy treân bieån ngaïch chöõ raèng "Tam Coâng".
Böôùc voâ trong mieáu laïnh luøng,
Thaáy treo ba böùc song song hoïa ñoà.
Nhaân Sö ngoài giöõa xem ñoà,
Thaáy ta han hoûi, dôû hoà linh ñan.
195- Laáy ra thuoác ñoû hai hoaøn,
Cho veà cöùu treû khoûi côn tai naøn.
Ta nhaân moät thuôû voäi vaøng,
Gaëp thaày chöa kòp hoûi han vieäc gì.
Tieác thay ñaõ ñeán Ñan Kyø,
200- Muøi thôm chöa dính chuùt chi vaøo mình.
Tieàu raèng : Xin hoûi nhaân huynh,
Tröôùc quen du só, tính danh cuõng töôøng ?
Ngö raèng : Keû só du phöông,
Teân Chaâu Ñaïo Daãn, ñem ñöôøng cho ta.
205- Ñang khi boái roái vieäc nhaø,
Naøo roài hoûi vieäc traûi qua cuøng chaøng.
Chæn nghe Ñaïo Daãn thôû than,
Raèng baày Luïc Taëc, bieát toan leõ naøo !
Tieàu raèng : Luïc Taëc laøm sao ?
210- Xin phaân saùu aáy, aâm hao cho raønh,
Ngö raèng : Tai maét nhieàu tinh,
Tai tham tieáng nhaïc, maét giaønh saéc xinh.
Muõi thôøi tham vò höông hinh,
Mieäng thôøi tham beùo, ngoït, thanh, röôïu, traø,
215- Voùc thôøi muoán baän soâ sa,
Buïng thôøi muoán ôû cöûa nhaø theáp son.
Cho hay Luïc Taëc aáy coøn,
Khieán con ngöôøi tuïc laàn moøn hö thaân
Tieàu raèng : Nghe tieáng ngoïc phaân,
220- Chaïnh loøng muoán taùch coõi traàn chôi maây.
Phaûi chi gaëp Ñaïo Daãn ñaây,
Ta xin theo daáu, tìm thaày Nhaân Sö.
Ngö raèng : Phöôïc nguyeän ñem ñi,
Anh veà saém söûa leã nghi saün saøng.
225- Vaû nay vöøa tieát xuaân quang,
Heïn naêm ngaøy nhoùm haønh trang cho roài
Theâ Trieàn töø taï, chaân lui,
Veà nhaø thaáy vôï nguøi nguøi ñau reân,
Nhôø ôn nhaïc maãu ôû beân,
230- Daën doø göûi vôï, laïi leân hoï Baøo.
Thöù naøy hai hoï nghóa giao,
Saém ñoà haønh lyù nhöõng bao, nhöõng hoà.
Bao thôøi ñöïng caù toâm khoâ,
Hoà thôøi ñöïng röôïu, tröôøng ñoà thaúng xoâng,
235- Traûi qua bôø lieãu, non tuøng,
Trôøi hiu hiu thoåi gioù ñoâng ñöa mình,
Maët nhìn trong tieát Thanh minh,
U Yeân ñaát cuõ, caûnh tình treâu ngöôi,
Traêm hoa nöûa khoùc nöûa cöôøi,
240- Nhö tuoàng xieâu laïc gaëp ngöôøi coá höông.
Coû caây gie nhaùnh ñoùn ñöôøng,
Nhö tuoàng níu hoûi Ñoâng hoaøng ôû ñaâu ?
Beân non ñaù cuïm cuùi ñaàu,
Nhö tuoàng oan khuùc, laïy caàu cöùu sinh.
245- Líu lo chim noùi treân caønh,
Nhö tuoàng keå maùch tình hình daân ñau.
Gioù tre hiu haét theo sau,
Nhö tuoàng xuùi duïc ñi mau tìm thaày.
Döôùi non suoái chaûy keâu ngaày,
250- Nhö tuoàng nhaén hoûi söï naøy bôûi ai ?
Hai ngöôøi nhìn thaáy than daøi,
Cho hay non nöôùc nhieàu loaøi troâng xuaân,
Möa saàu gioù thaûm bieát chöøng naøo thanh !
255- Maûng xem caûnh cuõ thöông tình,
Naøo hay laïc neûo loä trình aûi xöa.
Cuøng nhau ngô ngaån ngaøy tröa,
Laïi may gaëp baïn côõi löøa ngaâm thô.
Hai ngöôøi döøng goùt ñöùng chôø,
260- Laéng nghe du só lôøi thô ngaâm raèng :
Ngaâm roài thoaït thaáy Tieàu, Ngö,
Voäi vaøng Ñaïo Daãn truïy lö cöôøi ngaàm.
Chaøo raèng : naøy keû tri aâm !
Ngaøy nay laïi ñeán Y laâm caàu gì ?
265- Ngö raèng : Ñem baïn coá tri,
Ñoàng loøng tìm ñeán Nhaân Sö hoïc haønh.
Daãn raèng : Hai chöõ "phuø sinh"
Ngöôøi non, keû nöôùc, phaän ñaønh tieàu, ngö.
Baáy laâu sao chaúng taàm sö,
270- Ñeán nay laïi coù coâng dö hoïc ngheà ?
Tieàu raèng : Thôøi vaän baát teà,
Theâm laàm thaày thuoác laøm beâ vieäc nhaø.
Ngö raèng : Ta nghó giaän ta,
Bôûi thöông con vôï môùi ra heát tieàn.
275- Daãn raèng : Trong coõi traàn duyeân,
Hay ngöôøi chöa traû roài tieàn nôï vay.
Ngöôøi xöa ba chuyeán gaõy tay,
Töùc mình hoïc thuoác, môùi hay laøm thaày,
Tieàu raèng : Ñaõ ñeán choán naøy,
280-Chí laêm ra söùc veùn maây xem trôøi,
Tieân sinh tröôùc bieát nhieàu nôi,
Xin thöông ngöôøi moïn veõ vôøi neûo ñi,
Daãn raèng : Maáy cuïm röøng y,
Ñeàu noi ñöôøng caùi Hieân Kyø troå ra.
285- Moät ngaøy suoái chaûy moät xa
Roát doøng laïi coù chính taø khaùc nhau.
Ngö raèng : Caùch trôû baáy laâu,
Ñöôøng ñi ngaøy tröôùc laïc ñaâu khoân taàm.
Daãn raèng : Ñaây thaät Y laâm,
290- Nhaân khu aûi khoûi, naøo laàm chôù e !
Ngö raèng : Daëm cuõ vaéng hoe,
Mình tuy coù thaáy, khoâng nghe bieát gì.
Daãn raèng : Ñoù chôù voäi ñi,
Ngaøy nay chöa gaëp Toân Sö ôû nhaø .
295- Ñeán am Baûo Döôõng theo ta,
Nghæ chôi vaøi böõa, roài qua Ñan Kyø.
Ngö, Tieàu theo Ñaïo Daãn ñi,
ÔÛ am Baûo Döôõng moät khi vui vaày.
Ba ngöôøi keát baïn ñoâng taây,
300- Chuyeän troø saùch thuoác, loái naøy hoûi nhau.
Ngö raèng : Tröôùc aûi Nhaân Khu,
Möôøi hai kinh laïc, caïn saâu chöa töôøng,
Daãn raèng : Ba aâm, ba döông,
Ba ba soá boäi, chia ñöôøng hai beân,
305- Tay chaân taû höõu hai beân,
AÂm döông ñeàu saùu, döôùi treân buoäc raøng.
VI- Thaäp nhò kinh laïc ca
(Baøi ca veà möôøi hai kinh laïc)
Dòch nghóa :
Kinh Thuû Thaùi döông thoâng vôùi ruoät non,
Kinh Tuùc Thaùi döông thoâng vôùi boïng ñaùi,
Kinh Thuû Döông minh thoâng vôùi ruoät giaø,
Kinh Tuùc Döông minh thoâng vôùi daï daøy,
Kinh Thuû Thieáu döông thoâng vôùi tam tieâu,
Kinh Tuùc Thieáu döông thoâng vôùi maät,
Kinh Thuû Thaùi aâm thoâng vôùi phoåi,
Kinh Tuùc Thaùi aâm thoâng vôùi laù laùch,
Kinh Thuû Thieáu aâm thoâng vôùi traùi tim,
Kinh Tuùc Thieáu aâm thoâng vôùi thaän,
Kinh Thuû Quyeát aâm thoâng vôùi maøng tim,
Kinh Tuùc Quyeát aâm thoâng vôùi gan
VII- Höïu höõu ca
(Laïi coù baøi ca raèng)
Dòch nghóa :
Kinh Thaùi döông thuoäc thuûy, uùng vôùi Thìn,Tuaát,
thoâng vôùi ruoät non, boïng ñaùi,
Kinh Döông minh thuoäc kim, öùng vôùi Maõo, Daäu,
thoâng vôùi ruoät giaø, daï daøy,
Kinh Thieáu döông thuoäc hoûa, öùng vôùi Daàn, Thaân,
thoâng vôùi tam tieâu vaø maät,
Kinh Thaùi aâm thuoäc thoå, öùng vôùi Söûu, Muøi,
thoâng vôùi phoåi vaø laù laùch,
Kinh Thieáu aâm thuoäc hoûa, öùng vôùi Tyù, Ngoï,
thoâng vôùi tim vaø thaän,
Kinh Quyeát aâm thuoäc moäc, öùng vôùi Tî, Hôïi,
thoâng vôùi maøng tim vaø gan.
Ngö raèng : Kinh laïc laø tieâu,
Choã naøo khí huyeát ít nhieàu bieát ñaâu.
Daãn raèng : Khí huyeát nhaân khu,
310- Ta töøng coi saùch, thaáy caâu ca raèng :
VIII.- Thaäp nhò kinh laïc khí huyeát ña thieåu ca
(Baøi ca veà khí huyeát nhieàu ít cuûa möôøi hai kinh laïc)
Dòch nghóa :
Nhieàu khí, nhieàu huyeát, anh neân nhôù :
Kinh Thuû Döông minh töùc ruoät giaø, vaø
Kinh Tuùc Döông minh töùc daï daøy.
Ít huyeát, nhieàu khi, coù saùu kinh :
Tam tieâu, maät, thaän, tim, laù laùch, vaø phoåi.
Nhieàu huyeát, ít khí chia ra boán kinh :
Boïng ñaùi, ruoät non, maøng, tim vaø gan.
Ngö raèng : Kinh laïc nhieàu ñaøng,
Ngöôøi ñau nhieàu chöùng, bieát toan leõ naøo ?
Daãn raèng : Chôù hoûi thaày cao,
beänh naøo thuoác naáy ñem vaøo ñöôøng kinh.
315- Tieàu raèng : Xin hoûi tieân sinh,
leä trong naêm taïng, ghi hình traïng sao ?
Daãn raèng : Toå coù lôøi rao :
Taïng can thuoäc moäc, caây raøo muøa xuaân.
Saéc xanh, con maét laø chöøng,
320- Hoa ra giaùp moùng, daøy gaân buoäc leøo.
Giaáu hoàn, ñöïng maùu, tieáng keâu,
Vò toan, nöôùc maét, maïch neâu chöõ Huyeàn.
Quyeát aâm kinh tuùc aáy truyeàn,
Hôïp cuøng phuû ñaûm, ngoâi lieàn ngoaøi trong.
325- Taïng taâm thuoäc hoaû, maïch Hoàng,
Muøa heø, saéc ñoû, chöøng trong löôõi naøy.
Giaáu thaàn, nuoâi maùu, ôû ñaây,
Ñaéng muøi, tieáng noùi, nöôùc vaày buoàn hoâi.
Thieáu aâm kinh thuû phaûi roài,
330- Hôïp cuøng ngoaïi phuû, raèng ngoâi tieåu tröôøng.
Taïng tyø thuoäc thoå saéc vaøng,
Vöôïng theo töù quyù, ñeàu taøng yù vui.
Mieäng chöøng, nöôùc daõi, ngoït muøi,
Tieáng ca, maïch Hoaõn, hay nuoâi thòt hình.
335- Thaùi aâm kinh tuùc ñaõ ñaønh,
Hôïp cuøng phuû vò, ngoâi giaønh trung chaâu.
Taïng pheá thuoäc kim, maïch Phuø,
Vò cay, saéc traéng, muøa thu, phaùch roøng.
Giaáu hôi, nuoâi khaép da, loâng,
340- Muøi chöøng, tieáng khoùc, nöôùc trong muõi thöôøng.
Thaùi aâm kinh thuû cho töôøng,
Hôïp cuøng ngoaïi phuû ñaïi tröôøng aáy thoâng .
Taïng thaän thuoäc thuûy, muøa ñoâng,
Saéc ñen vò maën, chi duøng nuoâi xöông,
345- Tieáng reân, nöôùc nhoû hoâi öôn,
Hai tai chöøng ñoù, giöõ phöông maïch Traàm.
Phaàn veà kinh Tuùc Thieáu aâm,
Hôïp baøng quang phuû, gìn caàm hoùa nguyeân.
Tieàu raèng : Nam taïng ñaõ bieân,
350- Kìa nhö saùu phuû, xin lieàn noùi ra.
Daãn raèng : Caùi maät ngöôøi ta,
Töôïng theo xuaân moäc, kinh laø thieáu döông.
Ñaûm ngoaøi laøm phuû cho can,
Toùm vaøo muoân moái, vieäc toan lo löôøng.
355- Maáy chieàu ruoät nhoû tieåu tröôøng,
Töôïng theo haï hoûa, thaùi döông kinh caàm.
ÔÛ ngoaøi laøm phuû cho taâm,
Nöôùc troâi ñem xuoáng ñaëng daàm nguoàn sinh.
Vò laø kinh Tuùc Döông minh,
360- Ñöïng theo ñaát chöùa, vieäc mình uoáng aên,
Bao nhieâu nöôùc, xaùc chöùa ngaên,
Phaùt ra caùc choã, chòu baèng quan ty.
ÔÛ ngoaøi laøm phuû cho tyø,
Caùi bao töû aáy thaät ghi coâng daøy.
365- Ñaïi tröôøng ruoät lôùn lieàn ñaây,
Döông minh kinh thuû, töôïng vaày thu caâm (kim).
Ngoâi theo nhôø pheá hôi caàm,
Vaät aên baõ xaùc xuoáng haàm phaån ra,
Baøng quang thaät boïng ñaùi ta,
370- Töôïng theo ñoâng thuûy, kinh laø thaùi döông.
Ngoâi theo ngoaøi choán thaän höông,
Hoùa hôi nöôùc xuoáng, laøm ñöôøng nieäu taùn.
Tam tieâu phuû aáy ba taàng,
Kieâm treân, giöõa, döôùi, goïi raèng tam tieâu.
375- Treân thaâu aên uoáng, naïp nhieàu,
Giöõa chia trong ñuïc, döôùi ñieàu gaïn ra.
Laøm ñöôøng nöôùc xaùc traûi qua,
Nhôø ba hôi aáy tieâu hoøa maùu, hôi.
Tröôùc sau buûa khaép ba hôi,
380- Thieáu döông kinh thuû thaät nôi dinh ngöôøi.
Tieàu raèng : Kinh laïc möôøi hai,
Taïng phuû möôøi moät bieát haøi theá sao. ?
Daãn raèng : Tröôùc coù lôøi rao :
Quyeát aâm kinh thuû, taâm baøo laïc. neâu.
385- Taâm baøo cuøng phuû tam tieâu,
Trong ngoaøi hai aáy chia ñeàu aâm, döông.
Muoán laøm thaày ñaëng chöõ "löông".,
Beänh trong taïng phuû phaûi löôøng thöïc hö.
Roài ñaây hoûi laïi Nhaân Sö,
390- Xin phaân chöùng thöïc, chöùng hö cho raønh.
Ngö raèng : Kìa beán Nguõ Haønh,
Chia ra neûo khaéc, neûo sinh laøm gì ?
Daãn raèng : Treân, döôùi hai nghi.,
Coù naêm haønh aáy, hoùa ky (cô). xaây vaàn.
395- Moäc, kim, thuûy, hoûa, thoå phaân,
Sinh : phaàn aáy toát, khaéc : phaàn aáy hö.
Muoán cho roõ leõ neân hö,
Coi lôøi sinh khaéc toå sö ca raèng :
IX - Nguõ haønh töông sinh ca
(Baøi ca veà nguõ haønh töông sinh)
Dòch nghóa :
Moäc sinh hoûa chöø, hoûa sinh thoå,
Thoå sinh kim chöø, kim sinh thuûy,
Thuûy sinh moäc chöø, naêm moái sinh,
Trong khoaûng trôøi ñaát ñeàu toát laønh.
X - Nguõ haønh töông khaéc ca
(baøi ca veà nguõ haønh töông khaéc)
Dòch nghóa :
Moäc khaéc thoå chöø, thoå khaéc thuûy,
Thuûy khaéc hoûa chöø,hoûa khaéc kim,
Kim khaéc moäc chöø, naêm moái khaéc,
Trong khoaûng trôøi ñaát thaûy tai öông.
Ai maø roõ leõ nguõ haønh,
400- Vieäc trong trôøi ñaát döõ laønh tröôùc hay.
Treân thôøi möa moùc, gioù maây,
Döôùi thôøi non nöôùc, coû caây muoân loaøi.
Giöõa thôøi nhaø cöûa, ñeàn ñaøi,
Naêm haønh toùm vieäc ba taøi. nhoû to.
405- Ví duø taïo hoùa maáy loø.,
Hoùa coâng maáy thôï., moät pho nguõ haønh.
Muoán coi pheùp aáy cho tinh,
Ñoà thö Haø Laïc., Dòch kinh roõ baøn.
Ngö raèng : Nôi aûi Thieân Can,
410- Coù non Nguõ Vaän ñeå toan vieäc gì ?
Chöa hay chuû vaän laø chi ?
Laïi theâm khaùch vaän, saùch ghi roän raøng ?
Daãn raèng : Möôøi chöõ thieân can,
Anh em thöù lôùp, roõ raøng chaúng sai.
415- Anh em moät gaùi, moät trai,
AÂm döông chia khaùc, laâu ñaøi naêm phöông,
Giaùp, AÁt: moäc, ôû ñoâng phöông,
Bính, Ñinh: hoûa, ôû nam phöông toû töôøng.
Maäu, Kyû: thoå, ôû trung öông,
420- Canh, Taân: kim, ôû taây phöông aáy thöôøng.
Nhaâm, Quùy : thuûy, ôû baéc phöông,
Ñeàu raèng chuû vaän, söû ñöông vieäc trôøi.
Naêm ngoâi chuû vaän chaúng dôøi,
Ngoâi naøo theo naáy, coù lôøi thô xöa.
XI - Chuû vaän thi
(Baøi thô veà chuû vaän)
Dòch nghóa :
Moäc vaän baét ñaàu töø tieát Ñaïi haøn ;
Hoûa vaän baét ñaàu töø ba ngaøy tröôùc tieát Thanh minh;
Thoå vaän baét ñaàu töø ba ngaøy sau tieát Mang chuûng;
Kim vaän baét ñaàu töø saùu ngaøy sau tieát Laäp thu ;
Thuûy vaän baét ñaàu töø chín ngaøy sau tieát Laäp ñoâng;
Heát voøng roài trôû laïi töø ñaàu, muoân naêm vaãn nhö vaäy.
425- Naêm nhaø ñeàu coù tuùc duyeân.,
Vôï choàng phoái hôïp, taùch mieàn theo nhau.
Anh Giaùp, chò Kyû cöôùi nhau,
Hoùa ra vaän thoå, tröôùc sau chaúng laàm.
AÁt, Canh hôïp laïi hoùa caâm,
430- Ñinh, Nhaâm hôïp laïi hoùa traàm moäc caây.
Bính, Taân hoøa thuûy nöôùc ñaày,
Anh Moà, chò Quyù hoùa vaày hoûa quang.
Muoán coi naêm hoùa taïo ñoan..
Goïi raèng khaùch vaän, naøy chaøng nghe thô.
XII - Khaùch vaän thi
(Baøi thô veà khaùch vaän)
Dòch nghóa :
Giaùp Kyû hoùa ra thoå, AÁt Canh hoùa ra Kim,
Ñinh Nhaâm hoùa ra moäc, taát caû thaønh röøng,
Bính taân hoùa ra thuûy, chaûy ñi cuoàn cuoän,
Maäu Quyù hoùa ra hoûa, boác leân thaønh ngoïn löûa ôû phöông Nam.
435- Keå töø naêm aáy hoùa ra,
Laøm naêm vaän khaùch xaây maø theo nieân.
Troïn möôøi hai thaùng moät nieân,
Noi theo khaùch vaän, thay phieân ñi lieàn.
Giaû nhö Giaùp, Kyû chi nieân,
440- Hoùa ra haønh thoå, thaät truyeàn vaän sô.
Thoå sinh kim aáy vaän nhi,
Kim sinh thuûy aáy, laïi trì vaän ba.
Thuûy sinh moäc, vaän thöù tö,
Moäc sinh hoûa vaän, luaän töø naêm nay.
445- Moãi vaän baûy möôi hai ngaøy,
Laïi dö naêm khaéc, cöù vaày tính qua.
Laáy naêm Giaùp, Kyû suy ra,
Bao nhieâu naêm nöõa ñeàu laø nhö ñaây.
Laïi xem vaän khaùch ñoåi xaây,
450- Thaùi quaù baát caäp, leõ naøy cho minh.
Naêm Giaùp, Bính, Maäu, Nhaâm, Canh,
Thaät naêm thaùi quaù, ñaõ ñaønh döông phaân.
Naêm Ñinh, AÁt, Kyû, Quùy, Taân,
Thaät naêm baát caäp, veà phaàn aâm can,
455- Thaùi quaù tröôùc tieát Ñaïi haøn,
Möôøi ba ngaøy chaün, giao baøn tieân thieân.
Baát caäp sau tieát Ñaïi haøn,
Möôøi ba ngaøy chaün giao baøn haäu thieân.
Cho hay trôøi coù haäu, tieân,
460- Möôøi can treân döôùi, lieàn lieàn xaây ñi.
Ngö raèng : Kìa aûi Ñòa Chi,
Coù non Luïc Khí, ñöôøng ñi loän nhaàu.
Chöa hay chuû khí ôû ñaâu,
Laïi theâm khaùch khí, ñeå aâu vieäc gì ?
465- Daãn raèng : Trong aûi Ñòa Chi,
Coù möôøi hai chöõ, thöù ñi xaây vaàn.
Daàn, Maõo thuoäc moäc, muøa xuaân,
Tî, Ngoï thuoäc hoûa, ôû chöng muøa heø.
Muøa thu Thaân, Daäu, kim khoe,
470- Muøa ñoâng Hôïi, Tyù, nöôùc be duõng tuyeàn.
Thìn, Tuaát, Söûu, Muøi : ñaát lieàn,
Vöôïng theo töù quyù, chôû chuyeân boán muøa.
Vaäy neân saùu khí aán buøa.,
Khí phong thöù nhaát, thoåi luøa gioù xuaân,
475- Thöù hai, khí hoûa löûa phöøng,
Thöù ba, khí thöû noùng höøng vieâm oai,
Thöù tö, khí thaáp öôùt baøy,
Thöù naêm, khí taùo raùo bay hôi noàng,
Thöù saùu laø khí haøn chung,
480- Saép ra thöù lôùp, giöõ trong boán muøa.
Keâu raèng chuû khí boán muøa,
Coù baøi thô coå, ñeå tua. thuoäc loøng. XIII. Chuû khí thi
(Baøi thô veà chuû khí)
Dòch nghóa :
Khí ñaàu tieân laø khí Quyeát aâm (phong moäc) baét ñaàu töø tieát Ñaïi haøn.
Khí thöù hai laø khí quaân hoûa, baét ñaàu töø tieát Xuaân phaân.
Khí thöù ba laø laø khí Thieáu döông (töôùng hoûa), baét ñaàu töø tieát Tieåu maõn.
Khí thöù tö laø khí thaùi aâm (thaáp thoå), baét ñaàu töø tieát Ñaïi thöû.
Khí thöù naêm laø khí Döông minh (taùo kim), baét ñaàu töø tieát Thu phaân.
Khí thöù saùu laø khí Thaùi döông (haøn thuûy), baét ñaàu töø tieát Tieåu tuyeát.
| 
| 
Chuù thích:
Tam coâng: Truyeän do taùc giaû töï ñaët, tuy nhieân cuõng coù cô sôû :
a- Naêm Trinh nguyeân ñôøi Nguyeân, coù xaây mieáu Tam hoaøng ôû kinh ñoâ, trong thôø Phuïc Hy, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá vaø nhöõng danh y caùc ñôøi nhö Töïu Thaûi Quyù, Kyø Baù, Bieån Thöôùc...Naêm Gia tónh ñôøi Minh ñoåi teân laø mieáu Tieân y. Tam coâng ñaây coù theå chæ Tam hoaøng, ba ngöôøi môû ñaàu Ñoâng y.
b- Trong Ñoâng y, Tam coâng laø ba baäc : thöôïng coâng, trung coâng, haï coâng.
Truyeän Tam coâng vì vaäy coù yù nghóa nhö caâu chuyeän veà y hoïc.
thuùc quyù: ñôøi suy loaïn, saép maát.
Thaïch Taán: Thaïch Kính Ñöôøng laø con reå vua Minh toâng nhaø Haäu Ñöôøng, Khi quaân Khieát Ñan xaâm phaïm mieàn nam, Kính Ñöôøng daãn quaân Khieát Ñan vaøo dieät nhaø Haäu Ñöôøng. Khieát Ñan laäp Kính Ñöôøng laøm vua. Kính Ñöôøng caét 16 chaâu vuøng U vaø Keá daâng cho Khieát Ñan, goïi vua Khieát Ñan laø Phuï Hoaøng ñeá (vua cha), töï xöng laø Nhi Hoaøng ñeá (vua con), laáy quoác hieäu laø Taán, söû goïi laø Haäu Taán.
U Yeân: U töùc U Chaâu. Yeân töùc teân goïi cuûa vuøng tænh Haø baéc Trung Quoác, cuõng goïi laø U Chaâu.
Khieát Ñan: teân nöôùc cuûa boä toäc Ñoâng Hoà ôû vuøng phía Baéc Trung Quoác. Thôøi Taán, ñoåi quoác hieäu laø Lieâu; ñeán ñôøi nhaø Toáng, bò nöôùc Kim tieâu dieät.
buøn than: dòch chöõ "ñoà thaùn", ví caûnh nhaân daân ñau khoå nhö bò sa xuoáng buøn laày, rôi vaøo löûa than.
Thôø treân nuoâi döôùi: dòch trong saùch Maïnh töû, thieân Löông Hueä vöông".. Ngöôõng tuùc dó söï phuï maãu, phuû tuùc dó suùc theâ töû" ( ngaång leân ñuû ñeå phuïng döôõng cha meï, cuùi xuoáng ñuû ñeå nuoâi naáng vôï con). ÔÛ ñaây chæ boån phaän ñoái vôùi cha meï, vôï con.
naêm ba gaùnh cöông thöôøng: dòch chöõ "tam cöông, nguõ thöôøng" (naêm ñöùc thöôøng) töùc nhaân, nghóa, leã, trí, tín.
Ñôøi vöông ñôøi ñeá: töùc "tam vöông" (Haï, Thöông, Chu) vaø nguõ ñeá(Phuïc Hy, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá, Thieáu Haïo vaø Chuyeân Huùc).
Nay Di mai Haï: Di töùc Man Di, Haï töùc Hoa Haï. Nay Di mai Haï : nay thuoäc quyeàn ngöôøi Man Di, mai laïi thuoäc quyeàn ngöôøi Hoa Haï cai trò, yù noùi thay thaày ñoåi chuû.
[Back to the top]
Naêm traêm vaän ôû soâng vaøng: Töùc Hoaøng Haø ôû Trung Quoác. Saùch xöa cheùp raèng soâng Hoaøng Haø cöù naêm traêm naêm laïi coù moät laàn trong, ñoù laø ñieàm thaùnh nhaân ra ñôøi.
tî Taàn: Traùnh chính söï cuûa nhaø Taàn baïo ngöôïc.
Nguoàn Ñaøo tìm daáu, non xuaân ruoãi mieàn: Nguoàn Ñaøo töùc "Ñaøo hoa nguyeân", Baøi ñaøo hoa nguyeân kyù cuûa Ñaøo Tieàm cheùp : coù oâng laïc vaøo moät doøng suoái, ñi ngöôïc leân nguoàn, thaáy hoa ñaøo troâi ra nhieàu. Ñeán ñaàu nguoàn thì coù laøng xoùm, hoûi thaêm thì ngöôøi ôû ñoù noùi raèng toå tieân hoï traùnh chính söï cuûa nhaø Taàn, chaïy vaøo ñaây sinh soáng, ñeán ñôøi hoï ñaõ maáy traêm naêm roài.
Non xuaân laø nuùi coù caây xuaân. Trong Nam hoa kinh cuûa Trang töû, thieân Tieâu dieâu du coù cheùp "Ñôøi thöôïng coå coù caây ñaïi xuaân, laáy taùm ngaøn naêm laøm muøa xuaân, taùm ngaøn naêm laøm muøa thu". Nguoàn Ñaøo, non xuaân ôû ñaây chæ caûnh caûnh tieân, nôi yeân vui haïnh phuùc laâu daøi cuûa ngöôøi ôû aån.
Moäng Theâ Trieàn: Moäng Theâ Trieàn, Baøo Töû Phöôïc : hai teân ngöôøi, coù yù nghóa töôïng tröng. Theâ Trieàn, Töû Phöôïc (vôï buoäc, con troùi) noùi veà söï phieàn luïy cuûa gia ñình. Moäng, Baøo do chöõ "Moäng huyeãn baøo aûnh", noùi veà caûnh ñôøi khoâng thaät, nhö giaác moäng, nhö boït nöôùc.
röøng Nghieâu, non Thuaán: Nghieâu, Thuaán laø hai vì vua thôøi coå ôû Trung Quoác, Töông truyeàn thôøi Nghieâu Thuaán, nhaân daân soáng thanh bình yeân oån.
Töû Phöôïc, hoï Baøo: Baøo töû Phöôïc
Taây Lieâu: sau khi niöôùc Kim dieät nöôùc Lieâu, chaùu taùm ñôøi cuûa Lieâu Thaùi toå laø Da Luaät Ñaïi Thaïch daáy leân ñöôïc vuøng Thoâng Laõnh, xöng ñeá. Söû goïi laø Taây Lieâu.
Saøo, Du: töùc Saøo Phuû vaø Höùa Do, laø hai ngöôøi ôû aån ñôøi vua Nghieâu. Nghieâu nghe tieáng hieàn taøi, nhieàu laàn môøi Höùa Do ra ñeå nhöôøng ngoâi. Höùa Do töø choái trôû veà, xuoáng suoái röûa tai. Saøo Phuû hoûi bieát, beøn daét traâu leân khuùc treân cho uoáng nöôùc, toû ra sôï traâu uoáng phaûi nöôùc do baån röûa tai Höùa Do.
sôû ngoä: ñieàu maø mình gaëp. [Back to the top]
phuø sinh: kieáp soáng troâi noåi voâ ñònh
nho phong: taùc phong, neà neáp cuûa nhaø nho.
quaân töû coá cuøng: chöõ trong saùch Luaän ngöõ, thieân Veä linh coâng "Quaân töû coá cuøng, tieåu nhaân cuøng tö laïm hyõ" (ngöôøi quaân töû gaëp luùc cuøng khoán thì giöõ vöõng tieát thaùo, keû tieåu nhaân gaëp luùc khoán cuøng thì laøm baäy).
Hoaøng löông: töùc "hoaøng löông moäng" (giaác moäng keâ vaøng). Lö sinh troï ôû Haøm Ñan, gaëp moät ñaïi só, thôû than caûnh khoán cuøng. Ñaïo só ñöa cho Lö sinh moät caùi goái, baûo goái ñaàu vaøo naèm seõ ñöôïc nhö nguyeän. Sinh chieâm bao thaáy mình ñoã tieán só, laøm quan to, coù vôï ñeïp con ñoâng, soáng tôùi hôn 80 tuoåi; tænh daäy noài keâ vaãn chöa chín. YÙ noùi coâng danh phuù quyù chæ laø giaác moäng.
theá ñaïo ñoài ba: theá ñaïo laø ñaïo ñöùc ôû ñôøi, ñoài laø suy suïp, ba laø soùng nöôùc. ÔÛ ñaây yù noùi ñaïo ñöùc ôû ñôøi suy baïi, hö hoûng nhö theå soùng nöôùc ñoå xuoáng, khoâng ngaên caûn, cöùu vaõn ñöôïc.
Haï Thöông ñöôøng cuõ gai boø laáp,
Vaên Vuõ neàn xöa luùa troå ñaày : Haï, Thöông laø hai trieàu ñaïi phong kieán ôû Trung Hoa, töông truyeàn laø hai thôøi thaùi bình thònh trò.
Ñöôøng cuõ gai boø laáp yù noùi ñaïo ñöùc, pheùp taéc ñôøi Haï thöông ñaõ bò boû pheá, gioáng nhö ñöôøng ñi cuõ bò caây coû, gai goùc laáp kín.
Vaên, Vuõ töùc laø Vaên Vöông vaø Vuõ vöông, hai vua ñaàu tieân cuûa nhaø chu. Neàn xöa luùa troå ñaày : Kinh Thi, phaàn Vöông phong, thieân Thöû ly coù caâu "Bæ thöû ly ly' (luùa neáp toát bôøi bôøi), chæ caûnh toân mieãu vaø cung ñieän trôû thaønh ruoäng luùa sau khi nhaø Chu thieân ñoâ. Caû hai caâu coù yù luyeán tieác thôøi thònh trò vaø than thôû cho ñaïo ñöùc, pheùp taéc, leà luaät cuõ ñaõ maát.
Naêm baù: dòch chöõ "nguõ baù" naêm böïc tröôûng chö haàu thôøi Ñoâng Chu goàm Teà Hoaøn, Taán Vaên, Toáng Töông, Sôû Trang, Taàn Muïc.
Baûy huøng: dòch chöõ "thaát huøng" chæ baûy nöôùc maïnh thôøi chieán quoác laø: Taàn, Trieäu, Teà, Yeân, Sôû, Haøn, Nguî.
Kinh Laân mong deïp toâi con loaïn: Kinh Laân töùc kinh Xuaân Thu. Töông truyeàn Khoång Töû cheùp kinh Xuaân Thu, khi nghe coù ngöôøi baét ñöôïc con kyø laân queø thì thoâi khoâng cheùp nöõa, vì cho raèng ñaïo cuûa mình ñaõ cuøng.
Mong deïp toâi con loaïn : Khoång töû cheùp kinh Xuaân Thu, khen cheâ ñeàu coù nguyeân taéc, khieán cho boïn loaïn thaàn taëc töû phaûi sôï .
Söû Maõ: töùc Söû kyù cuûa Tö Maû Thieân ñôøi Haùn. [Back to the top]
Maëc, Döông: töùc Maëc Ñòch, Döông Chu, hai trieát gia thôøi Chieán quoác.
Maëc Ñòch chuû tröông thuyeát "kieâm aùi" (yeâu thöông heát thaûy moïi ngöôøi), Döông Chu chuû tröông thuyeát "vò ngaõ" (vì mình).
Löûa Taàn, tro Haïng: Löûa Taàn chæ vieäc Taàn Thuyû hoaøng ñoát saùch trong thieân haï; tro Haïng chæ vieäc Haïng Vuõ ñoát cung A Phoøng cuûa nhaø Taàn.
Am Haùn, chuøa Löông laïi reùo daày: Am Haùn töùc Baïch Maõ töï, ngoâi chuøa thôø Phaät ñaàu tieân ôû Trung Quoác thôøi Haùn Minh ñeá. Chuøa Löông : chuøa Phaät ñöôïc döïng raát nhieàu thôøi Löông Vuõ ñeá.
cöûu löu: Chín hoïc phaùi thôøi Xuaân thu, Chieán quoác, goàm:
Nho gia, Ñaïo gia, AÂm döông gia, Phaùp gia, Maëc gia, Tung hoaønh gia, Taïp gia, Noâng gia.
tam giaùo: ba ñaïo Nho, Laõo, Phaät.
Röøng Truùc, ñình Lan: Röøng truùc dòch chöõ "Truùc laâm".
Ñôøi Taán baûy ngöôøi taøi gioûi laø Keâ Khang, Nguyeãn Tòch, Sôn Ñaøo, Höông Tuù, Löu Linh, Nguyeãn Haøm, Vöông Nhung khoâng laøm quan, thöôøng tuï taäp vui chôi vôùi nhau trong röøng truùc, ngöôøi ñôøi goïi laø "Truùc laâm thaát hieàn".
Ñình Lan töùc ngoâi ñình ôû beán Lan Chöõ, Chieát Giang, nôi Vöông Hy Chi ñôøi Taán hoäi hoïp baïn höõu vui chôi, sau ñoù coù vieát baøi Lan ñình taäp töï.
Thi, Thö: töùc kinh Thi vaø kinh Thö, hai boä saùch coå cuûa Trung Quoác.
Leã, Nhaïc: hai boä saùch coå cuûa Trung Quoác. Töông truyeàn Thi, Thö, Leã, Nhaïc, Xuaân Thu, Dòch laø "luïc kinh" ôû Trung Quoác, nhöng töø sau khi Taàn Thuyû hoaøng ra leänh ñoát saùch trong thieân haï, Nhaïc kyù ñaõ thaát truyeàn, neân chæ coøn coù "nguõ kinh"
bieån nghieät: dòch chöõ "nghieät haûi" (bieån toäi loãi).
Hôi chính: dòch chöõ "chính khí". Ngöôøi xöa quan nieäm trong töï nhieân vaø Xaõ hoäi ñeàu coù chính khí vaø taø khí. Khi chính khí thaéng thì gioù hoaø möa thuaän, xaõ hoäi thanh bình ; khi taø khí thaéng thì thôøi tieát traùi ngöôïc, theá söï vaø nhaân taâm loaïn laïc, ñaûo ñieân. [Back to the top]
laêm: toan, muoán
Chung tö traäp traäp: caâu trong kinh Thi, phaàn Chu Nam, thieân Chung Tö:
"Chung tö vuõ taäp taäp heà, nhi nhó töû toân traäp traäp heà"
(Gioït saønh tuï taäp thaønh baày, con chaùu maøy ñoâng ñuùc), ví vôùi vieäc coù nhieàu con chaùu.
taïo hoùa tieåu nhi<: treû taïo hoaù ; laáy yù lôøi noùi cuûa Ñoã Thaåm Ngoân ñôøi Ñöôøng, khi beänh naëng ñaõ ví söï soáng cheát cuûa mình nhö moät troø ñuøa trong tay ñöùa treû laø taïo hoùa,
hoa traùi: töùc beänh ñaäu muøa.
Y laâm: röøng y, chæ chung taát caû nhöõng ngöôøi laøm thuoác chöõa beänh.
kyø Nhaân Sö: teân ngöôøi, nhöng cuõng coù nghóa töôïng tröng.
Loøng cöu gaám nhieãu, laïi giaøu löôïc thao: cöu laø oâm, mang. Gaám nhieãu laáy yù chöõ "tuù khaåu caåm taâm", noùi veà taøi vaên chöông. Löôïc thao töùc luïc thao cuûa Laõ Voïng vaø Tam löôïc cuûa Hoaøng Thaïch coâng, hai boä binh thö coå ôû Trung quoác, noùi veà taøi quaân söï.
Noùi ra vaøng ñaù chaúng xao: laáy yù caâu "ngoân nhö kim thaïch" (lôøi noùi nhö vaøng ñaù), chæ lôøi noùi chaéc chaén khoâng thay ñoåi.
daáy phuïng, rôøi giao: dòch chöõ "khôûi phuïng ñaèng giao" (phuïng daäy roàng bay), ví vôùi vaên chöông hay.
kinh luaân: trong vieäc keùo tô, chia töøng moái tô goïi laø kinh hôïp nhöõng sôïi tô laïi vôùi nhau thaønh moät moái goïi laø luaân. Kinh luaân nghóa boùng laø söûa sang, xeáp ñaët vieäc chính trò. [Back to the top]
daân maïc: taät beänh ñau khoå cuûa daân.
choân ngoïc, vuøi caâm: dòch caâu " mai ngoïc aån kim", chæ vieäc ngöôøi taøi gioûi ôû aån.
Nhaïc thieàu tieáng döùt khoân troâng phuïng: Nhaïc Thieàu töùc khuùc nhaïc Tieâu thieàu cuûa vua Thuaán, töông truyeàn khi Thuaán taáu leân thì coù chim phuïng hoaøng ñeán muùa. Caâu naøy yù noùi ñôøi khoâng coøn baäc vua hieàn ñöùc nöõa,
Söû Loã bieân roài khoù thaáy laân: Söû Loã töùc kinh Xuaân Thu, do Khoång töû san ñònh, cheùp töø ñôøi Xuaân thu, töø Loã AÅn coâng naêm ñaàu ñeán Loã Ai coâng naêm thöù 14. Töông truyeàn khi cheùp ñeán ñoù, Khoång töû nghe tin coù ngöôøi baét ñöôïc con kyø laân queø, beøn than thôû maø döøng buùt . Caâu naøy coù yù noùi ñôøi khoâng coøn coù ngöôøi coù ñaïo ñöùc nöõa.
Hi Di trôøi nguõ quyù: Hi Di- Nguõ quyù : laø hieäu cuûa Traàn Ñoaøn, ngöôøi cuoái ñôøi Ñöôøng thôøi Nguõ ñaïi, ôû aån taïi nuùi Hoa Sôn, töông truyeàn coù khi nguû hôn traêm ngaøy khoâng daäy. Nguõ quyù töùc "nguõ ñaïi" (5 trieàu ñaïi) goàm Haäu Löông, Haäu Ñöôøng, Haäu Taán, Haäu Haùn vaø Haäu Chu, ñaùnh nhau lieân mieân.
Gia Caùt ñaát tam phaân: Gia Caùt töùc Gia Caùt Löôïng, Thöøa töôùng nöôùc Thuïc thôøi Tam quoác. Tam phaân laø chia laøm ba.
hang troáng coøn dôøi tieáng raân: laáy yù caâu trong kinh Thi, phaàn Tieåu nhaõ, thieân Baïch caâu:
"Kieåu kieåu baïch caâu, taïi bæ khoâng coác"
(Ngöïa tô loâng traéng ñeïp ñeõ, ôû nôi hang vaéng kia), chæ ngöôøi coù taøi ñi ôû aån. Caû caâu yù noùi coøn coù ngöôøi taøi gioûi ôû aån.
Lyù, Ñoã: Lyù Baïch vaø Ñoã Phuû, hai nhaø thô noåi tieáng ñôøi nhaø Ñöôøng ôû Trung quoác nhöng cuoäc ñôøi raát lao ñao, laän ñaän.
Voùc deâ, da coïp: dòch caâu "döông chaát boå bì" (thaân deâ khoaùc loát coïp), chæ vieäc thöïc chaát keùm coûi maø beân ngoaøi laøm ra veû hay gioûi.
voâ nhö chi haø: khoâng laøm sao ñöôïc.
trôøi muoán trò, boû ta, ai duøng: dòch caâu trong saùch Maïnh töû, thieân Coâng Toân Söûu haï:
"Phuø thieân nhö duïc bình trò thieân haï,
ñöông kim chi theá, xaû ngaõ, kyø thuyû daõ ? "
( Trôøi... nhö muoán trò yeân thieân haï, trong ñôøi naøy neáu boû ta ra thì coøn ai ?) Ai duøng töùc duøng ai (taùc giaû duøng loái ñaûo trang ), [Back to the top]
Nhaân Khu: thaân theå con ngöôøi.
chín neûo ra vaøo: dòch chöõ "cöûu khieáu", chæ chín loã treân thaân theå ngöôøi ta, goàm:
hai tai, hai maét, hai loã muõi, mieäng, haäu moân vaø ñöôøng tieåu tieän.
Möôøi hai kinh laïc: theo Ñoâng y, thaân theå ngöôøi ta coù saùu loaïi kinh maïch laø: Thaùi döông, Döông minh, Thieáu döông, Thaùi aâm, Quyeát aâm, Thieáu aâm, moãi loaïi goàm hai kinh thuû (tay) vaø tuùc (chaân), goäp laïi laø möôøi hai kinh maïch, moãi kinh maïch öùng vôùi moät boä phaän trong cô theå. Laïc laø nhöõng ñöôøng ngang ñi theo vôùi kinh.
Ngoaøi thôøi saùu phuû Döông Quan: saùu phuû dòch chöõ"luïc phuû":
goàm maät (ñaûm), daï daøy (vò), ruoät non (tieåu tröôøng), ruoät giaø (ñaïi tröôøng), boïng ñaùi, (baøng quang), vaø tam tieâu.
Theo Ñoâng y, saùu phuû thuoäc döông.
naêm taïng, xaây baøn AÂm Ñoâ: naêm taïng dòch chöõ "nguõ taïng", goàm:
tim, gan, laù laùch, phoåi, thaän ( taâm, can, tyø, pheá, thaän).
Theo Ñoâng y, naêm taïng thuoäc aâm.
non nguyeân khí, coù hoà huyeát quan: taùc giaû ñaët teân nhö theá, chöù thaät ra chæ laø noùi veà khí vaø huyeát.
nôi hoàn phaùch ôû an: töùc laø gan vaø phoåi. Theo Ñoâng y, hoàn ôû gan, phaùch ôû phoåi.
ngoâi thaàn chuû: töùc tim. Theo Ñoâng y, thaàn ôû tim.
thaát tình: baûy tình caûm cuûa con ngöôøi laø:
möøng, giaän, thöông, sôï, yeâu, gheùt, muoán.
nguõ vò: naêm vò: chua, cay, maën, ñaéng, ngoït, chæ chung caùc thöù thöùc aên. [Back to the top]
Luïc Taëc: saùu teân giaëc.
Nhaø Phaät ví naêm giaùc quan vaø suy nghó cuûa con ngöôøi nhö saùu cöûa aûi, luoân bò saùu teân giaëc rình raäp quaáy nhieãu.
Luïc taëc goàm:
maøu saéc, aâm thanh, muøi vò, caûm giaùc ôû da, vaø loøng ham muoán (saéc, thanh, höông, vò, xuùc, phaùp) loâi cuoán ngöôøi ta suy nghó vaø haønh ñoäng sai quaáy.
Tam Thi: coøn goïi laø Tam baønh. Ngöôøi xöa cho raèng trong thaân theå con ngöôøi coù ba vò aùc thaàn, chuyeân xuùi duïc ngöôøi ta laøm ñieàu sai traùi:
Baønh Cöù töùc thöôïng truøng ôû trong naõo;
Baønh Chaát töùc trung truøng, ôû meânh ñöôøng ;
Baønh kieàu töùc haï truøng ôû trong buïng.
Bì nang: tuùi da, chæ thaân theå ngöôøi ta.
Thaém treâu hoa maãu mô maøng gioù xuaân: Hoa maãu töùc hoa maãu ñôn, thöôøng duøng ñeå ví vôùi ngöôøi ñaøn baø ñeïp. Caâu naøu yù noùi leùn luùt treâu côït khieán cho phuï nöõ tô töôûng tôùi duïc tình.
Toân Caân: boä phaän gaân chính, chæ döông vaät.
Thaäp AÙc: möôøi toäi aùc.
Hình luaät ngaøy tröôùc coù quy ñònh möôøi toäi lôùn, goïi laø thaäp aùc.
Giôùi luaät nhaø Phaät coù möôøi ñieàu maø ngöôøi tu haønh phaûi traùnh cuõng goïi laø thaäp aùc. Thaäp aùc ôû ñaây chæ chung caùc toäi aùc.
truoâng AÂm Chaát: truoâng laø ñöôøng xuyeân qua röøng ñaày nguy hieåm; aâm chaát laø nhöõng vieäc phuùc ñöùc mình laøm aâm thaàm ngöôøi ta khoâng bieát, chæ coù quyû thaàn bieát maø thoâi. Ñaây laø teân moät thieân trong Y hoïc nhaäp moân.
Baûo Döôõng: baûo laø giöõ gìn, döôõng laø nuoâi naáng. Baûo döôõng laø giöõ gìn, boài boå söùc khoeû. Ñaây laø teân moät thieân trong Y hoïc nhaäp moân.
Nguõ Haønh: Nguõ Haønh, sinh khaéc : nguõ haønh laø:
kim (kim loaïi), moäc (goã), thuyû (nöôùc), hoûa (löûa), thoå (ñaát.
Sinh khaéc töùc töông sinh vaø töông khaéc, hai loaïi quan heä cô baûn giöõa naêm haønh vôùi nhau.
Ñòa Chi: Ñòa Chi, vaø thieân can laø nhöõng khaùi nieäm thieân vaên vaø soá hoïc Trung hoa coå .
Ñòa chi töùc "thaäp nhò chi" goàm Tyù, Söûu, Daàn, Maõo, Thìn, Tî, Ngoï, Muøi, Thaân, Daäu, Tuaát , Hôïi [Back to the top]
Luïc Khí: Luïc khí töùc saùu khí:
Thaùi döông haøn thuyû,
Döông minh taùo kim,
Thieáu döông töôùng hoaû,
Thaùi aâm thaáp thoå,
Quyeát aâm phong moäc,
Thieáu aâm quaân hoaû, öùng hôïp vôùi ñòa chi.
Thieân Can: Thieân can töùc "thaäp can" goàm:
Giaùp, AÁt, Bính, Ñinh, Maäu, Kyû, Canh, Taân, Nhaâm, Quyù.
Nguõ Vaän: Luïc Khí vaø nguõ vaän laø hai khaùi nieäm thieân vaên, khí töôïng ñöôïc öùng duïng vaøo y hoïc Trung hoa coå. Nguõ vaän töùc teân goïi söï löu chuyeån naêm vaän khí trong naêm, goïi teân theo nguõ haønh.
Baûn Thaûo: trong Ñoâng y, caùc vò thuoác phaàn lôùn ñöôïc laáy töø caùc loaïi caây coû trong töï nhieân, neân caùc saùch noùi veà caùc vò thuoác trong Ñoâng y thöôøng coù teân chung laø Baûn thaûo.
möôøi hai boä: töùc möôøi hai chuûng loaïi lôùn maø caùc saùch Baûn thaûo thöôøng duøng laøm tieâu chí ñeå saép xeáp vaø phaân loaïi caùc vò thuoác:
1/ Kim thaïch,
2/ Thaûo thöôïng,
3/ Thaûo trung,
4/ Thaûo haï,
5/ Moäc thuï,
6/ Nhaân,
7/ Thuù,
8/ Caàm,
9/ Truøng ngö,
10/ Meã coác,
11/ Quaû,
12/ Thaùí.
saùu cöûa: trong Baûn thaûo, caùc vò thuoác ñöôïc chia laøm saùu moân, tuyø theo tính chaát vaø coâng duïng chuû yeáu, goàm:
Trò phong moân,
Trò nhieät moân,
Trò thaáp moân,
Trò taùo moân,
Trò haøn moân,
Trò sang moân.
nguyeân ñaïo thoáng: heä thoáng nguoàn goác vaø lòch söû cuûa ñaïo, ñaây laø ñaïo y (Ñoâng y).
cöùu chaâm: cöùu laø duøng ngaûi ñoát caùc huyeät, chaâm laø duøng kim chaâm caùc huyeät, hai caùch chöõa beänh khoâng duøng thuoác cuûa Ñoâng y.
Hai laàu Vaán, Thieát, hai laàu Voïng,Vaên: Vaán, thieát, voïng, vaên : boán pheùp khaùm beänh trong Ñoâng y.
Hoûi ñeå bieát beänh traïng laø vaán,
baét maïch laø thieát,
xem khí saéc ngöôøi beänh laø voïng,
nghe gioïng noùi ngöôøi beänh laø vaên.
Tam Coâng: töùc Tam hoaøng (Phuïc Hy, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá), theo truyeàn thuyeát Trung Hoa laø ba ngöôøi môû ñaàu cho Ñoâng y. [Back to the top]
Chaâu Ñaïo Daãn: teân ngöôøi, coù yù nghóa töôïng tröng.
roài: raûnh roãi.
Chæn: voán, vaãn (töø coå).
aâm hao: tin töùc
vò höông hinh: muøi thôm tho.
tieát xuaân quang: thôøi tieát muøa xuaân, aám aùp, saùng suûa.
nghóa giao: keát baïn vôùi nhau. Ñaây yù noùi keát nghóa baïn beø.
gioù ñoâng: Ngaøy xöa quan nieäm muøa xuaân thuoäc haønh moäc, öùng vôùi phöông ñoâng, neân gioù xuaân coøn goïi laø gioù ñoâng.
Ñoâng hoaøng: chuùa xuaân.
Maûng: maûi (töø coå). [Back to the top]
Phöông cuõ vua toâi gìn tröôùc maét: theo loái boác thuoác cuûa Ñoâng y, moät baøi (phöông, thang) luoân coù caùc vò chính, vò phuï, vò hoã trôï vaø vò daãn thuoác, goïi laø quaân (vua) thaàn (toâi) taù (giuùp ñôõ), söù (söù giaû).
Traän ñoà taùm queû coøn non nöôùc: do chöõ "baùt traän". Trong binh phaùp coå, coù moät traän phaùp ( ñoäi hình chieán thuaät) teân laø "Baùt moân kim toûa" hay " traän ñoà", baøy traän thaønh taùm cöûa, goïi teân theo taùm queû cuûa kinh Dòch aùn vaøo Luïc nhaâm ñaïi ñoän thaønh taùm cöûa:
Höu, Sinh, Thöôïng, Ñoã, Caûnh, Töû, Kinh, Khai.
Ñoâng y thöôøng ví vieäc chöõa beänh nhö ñaùnh giaëc, neân cuõng goïi taùm loái chöõa beänh laø baùt traän.
Theo Caûnh Nhaïc toaøn thö, " taân phöông baùt traän" goàm coù boå ( boài döôõng), hoaø (ñieàu hoaø), coâng (coâng phaït), taùn (laøm cho tan), haøn (laøm cho laïnh), nhieät (laøm cho noùng), coá (giöõ chaéc), nhaân (nöông theo).
Binh phaùp naêm muøi saün coû caây: Ñoâng y phaân thuoác laøm naêm loaïi öùng vôùi naêm muøi : chua, cay, ñaéng, maën, ngoït. Coû caây chæ caùc vò thuoác cuûa Ñoâng y,
truïy lö: ngaõ treân löng löøa xuoáng. Ñaây noùi xuoáng löøa.
tri aâm: hieåu bieát tieáng ñaøn.
Baù Nha ñaùnh ñaøn, nghó ñeán nuùi cao, Chung Töû Kyø noùi : Voøi voïi nhö nuùi Thaùi Sôn" ; nghó ñeán nöôùc chaûy, Töû Kyø noùi : cuoàn cuoän nhö Tröôøng giang hoaøng Haø ".
Khi Töû Kyø maát, Baù Nha döùt ñöùt daây ñaøn vì cho raèng ôû ñôøi khoâng coøn ai hieåu ñöôïc tieáng ñaøn (tri aâm) cuûa mình nöõa. Baïn thaân coù tình nghóa saâu xa cuõng goïi laø tri aâm.
ba chuyeán gaõy tay: laáy yù trong saùch Taû truyeän " Tam chieát quang tri vi löông y" (Ba laàn gaõy tay môùi bieát thaày thuoác gioûi).
veùn maây xem trôøi: laáy yù caâu"phi vaân vuï ñoå thanh thieân" (veùn maây muø thaáy trôøi xanh ). Ñaây yù noùi phaù boû söï toái taêm ngu doát.
Hieân Kyø: töùc Hieân vieân (hieäu cuûa Hoaøng Ñeá) vaø Kyø Baù (beà toâi cuûa Hoaøng Ñeá). Töông truyeàn Hoaøng Ñeá vaø Kyø Baù hoûi ñaùp nhau veá y hoïc, nhöõng lôøi vaán ñaùp naøy ñöôïc ghi laïi thaønh Noäi kinh goàm hai phaàn Linh khu vaø Toá vaán, laø boä saùch caên baûn cuûa Ñoâng y.
tieâu: tieâu (hay phieâu) : caùi neâu, caùi ngoïn.
gìn caàm hoùa nguyeân: gìn caàm dòch chöõ "baûo trì", töùc giöõ gìn. Hoùa nguyeân laø nöôùc nguoàn cuûa söï soáng con ngöôøi, theo Ñoâng y. [Back to the top]
ñöôøng nieäu taùn: ñöôøng tieåu tieän.
tam tieâu: ba ngaên trong thaân theå con ngöôøi goàm thöôïng tieâu (ngaên treân chöùa phoåi, tim, gan) trung tieâu ( ngaên giöõa chöùa daï daøy, laù laùch, ruoät non); haï tieâu (ngaên döôùi chöùa boïng ñaùi, ruoät giaø).
bieát haøi theá sao: haøi laø haøi hoaø, bieát haøi theá sao laø bieát theá naøo laø haøi hoaø.
Muoán laøm thaày ñaëng chöõ "löông": muoán laøm thaày thuoác gioûi (löông y).
hai nghi: dòch chöõ "löôõng nghi", töùc laø trôøi vaø ñaát, döông vaø aâm.
hoùa ky (cô): maùy taïo hoùa, maùy trôøi.
ba taøi: dòch chöõ "tam taøi", töùc trôøi, ñaát vaø ngöôøi (thieân, ñòa, nhaân).
Ví duø taïo hoùa maáy loø: Ví duø taïo hoùa maáy loø : ngöôøi ta thöôøng noùi " thieân ñòa loâ trung"(trong loø trôøi ñaát), ví trôøi ñaát nhö caùi loø cuûa taïo hoùa duøng ñeå nung ñuùc neân vaïn vaät.
Hoùa coâng maáy thôï : Hoùa coâng maáy thôï , moät pho nguõ haønh.ngöôøi ta thöôøng ví taïo hoùa nhö ngöôøi thôï ñuùc naën ra vaïn vaät (hoùa coâng). Hai caâu naøy yù noùi duø cho coù maáy loø taïo hoùa, maáy thôï hoùa coâng ñi chaêng nöõa, thì vieäc saùng taïo vaø sinh hoùa vaïn vaät cuõng chæ naèm trong nguyeân lyù nguõ haønh.
Ñoà thö Haø Laïc: Ñoà thö Haø Laïc töùc Haø ñoà vaø Laïc thö. Töông truyeàn ñôøi vua Phuïc Hy, treân soâng Hoaøng Haø xuaát hieän con long maõ, treân löng mang ñoà hình coù soá töø moät ñeán möôøi, Phuïc Hy noi theo ñoù vaïch ra baùt quaùi. Cuõng theo truyeàn thuyeát, khi vua haï Voõ trò naïn luït coù con ruøa hieän leân, löng mang baûng soá töø moät ñeán chín, Haï Voõ noi theo ñoù laøm ra cöûu truø. Dòch kinh töùc kinh Dòch, moät pho saùch trieát hoïc coå ôû Ñoâng phöông, phaùt trieån treân cô sôû baùt quaùi töø thôøi Phuïc Hy. [Back to the top]
tuùc duyeân: nhaân duyeân coù töø tröôùc.
naêm hoùa taïo ñoan: ñaàu moái taïo ra bôûi söï chuyeån hoùa nguõ haønh.
aán buøa: con daáu vaø phuø tieát töùc laø aán phuø, nhöõng vaät duøng ñeå chöùng nhaän vaø laøm tin cuûa nhöõng ngöôøi coù chöùc töôùc ngaøy tröôùc. Ñaây yù noùi saùu khí (chuû khí) ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, cöù tuaàn töï thay theá nhau.
tua: caùch ñoïc cheäch aâm cuûa chöõ "tu", nghóa laø phaûi, neân.