Ngö Tieàu Y thuaät Vaán Ñaùp
Moân raèng: Khí huyeát saùu thô,
1540- Moãi caâu moãi huyeät luoân bôø laïi qua.
Laàn nghe thöù lôùp keå ra :
Baøi ñaàu töø pheá chaïy qua ñaïi tröôøng.
Xung phuû ñeán huyeät Thieáu thöông,
Moái theo hung öùc, ra ñöôøng ngoùn tay.
1545- Thöông döông cuõng ngoùn caùi tay,
Chaïy leân tröôùc muõi, teân baøy Ngheânh höông,
Baøi nhì , vò vôùi tyø höông,
Thöøa khaáp tuûa xuoáng döôùi ñöôøng ngoùn chaân.
Leä ñoaøi leân ngoùn caùi chaân,
1550- AÅn baïch xuoáng ngoùn thaúng chöøng Ñaïi bao
Ñaïi bao vuù taû laøm raøo,
Baøi ba taâm chuû, cuøng ao tieåu tröôøng.
Cöïc tuyeàn choã toät da xöông,
Höõu ra ngoùn uùt, ñaàu ñöôøng Thieáu xung.
1555- Thieáu traïch ngoùn uùt taû thoâng,
Thính cung tai taû ôû loàng beân tai.
Baøi tö baøng quanh, thaân cai,
Tình minh goác muõi xuoáng daøi Chí aâm.
Ngoùn chaân uùt taû Chi aâm.
1560- Giöõa baøn chaân höõu laïi xaâm Duõng tuyeàn.
Duõng tuyeàn aáy chaïy leân lieàn,
Ñeán Du phuû huyeät taû bieân höõu ñieàu.
Baøi naêm taâm baøo, tam tieâu,
Thieân trì giöõa buïng ra chieàu Trung xung.
1565- Tay höõu ngoùn giöõa : Trung xung,
Tay taû ngoùn caùi : Quan xung troå maøu,
Quan xung taû chaïy leân ñaàu,
Truùc ty huyeät aáy ôû sau chaëng naøy.
Baøi saùu ñaûm vôùi can vaày,
1570- Ra töø Ñoàng töû, xuoáng ñaày Khieáu aâm.
Ñoàng töû goø maù taû caàm,
Ngoùn chaân uùt taû, Khieáu aâm choã phoøng.
Ngoùn chaân uùt höõu Ñaïi ñoân,
Thaúng beân vuù höõu, Kyø moân ñoùng ñoàn.
1575- Ngaøy ñeâm khí huyeát xaây voøng,
Möôøi hai kinh laïc, ngoaøi trong khaép hoøa.
Khí nhö maõ, huyeát nhö xa,
Xa nhôø maõ keùo, maõ hoaø xa ñi,
Thöû xem boä saùch Lyù y
1580- Veû hình göông giaù duøng thì khaù tra.
Ngö raèng : Nhö gaám theâm hoa,
Nhôù lôøi ñaïo höõu daïy ta ñaønh(raønh?) raønh.
Daïy raèng : "Muoán thaáy pheùp linh,
Coi chöøng trôøi ñaát trong hình ngöôøi ta ".
1585- Ñöôøng huynh nay laïi veû ra,
Maùy trôøi ñaát nhaém trong ba hình ngöôøi. Moân raèng : Coi taám thaân ngöôøi,
Möôøi hai chi hoùa, cuøng möôøi can sinh
Noäi kinh caâu chöõ luaän raønh :
1590- "Thaân töù ñaïi hoùa höõu sinh ", phaûi lôøi.
Dung y maáy bieát thôøi trôøi,
Nôõ ñem thuoác ñoäc thöû chôi maïng ngöôøi,
Ta thöôøng lo sôï maïng ngöôøi,
Gaéng coâng ñoïc saùch hôn möôøi naêm nay,
1595- Nhieäm maøu môùi thaáy choã hay,
Minh Ñöôøng thô coå, ngaâm raøy ngöôøi nghe :
XLIII.- Minh Ñöôøng thi
(Baøi thô veà minh ñöôøng)
Dòch nghóa :
Giaùp thuoäc maät, AÁt thuoäc gan, Bính thuoäc ruoät non,
Ñinh thuoäc tim, Maäu thuoäc daï daøy, Kyû thuoäc laù laùch,
Canh thuoäc ruoät giaø, Taân thuoäc phoåi,
Nhaâm thuoäc boïng ñaùi, Quyù do thaän giöõ,
Tam tieâu cuõng gôûi veà ôû cung nhaâm,
Maøng tim cuøng tuï veà ôû cung quí.
XLIV.- Laïi coù thô raèng
(Baøi thô veà minh ñöôøng)
Dòch nghóa :
Phoåi öùng vôùi Daàn, ruoät giaø öùng vôùi Maõo, daï daøy öùng vôùi Thìn,
Laù laùch öùng vôùi Tî, tim öùng vôùi Ngoï, ruoät non öùng vôùi Muøi,
Thaân öùng vôùi boïng ñaùi, Daäu öùng vôùi thaän, maøng tim öùng vôùi Tuaát,
Hôïi öùng vôùi tam tieâu, Tyù öùng vôùi maät, Söûu öùng vôùi gan.
Coi hai thô aáy toû tình,
Thaáy trôøi ñaát ôû trong mình ngöôøi ta
Cho hay maùy taïo chaúng xa,
1600- AÂm döông qua laïi, treû giaø trong thaân. Tieàu raèng: Ñaïo höõu tröôùc phaân,
Möôøi hai kinh laïc coù phaàn thô ca.
Coøn lo tính thuoác nhieàu khoa,
Daãn kinh maáy vò, hoûi qua chöa raønh.
1605- Moân raèng : Hoïc phaûi coù haønh,
Hôïp coi vò thuoác daãn kinh cho töôøng.
Thaùi döông kinh tuùc baøng quang,
Kinh thuû tieåu tröôøng, phaàn bieåu neâu teân.
Khöông hoaït, Cao baûn, daãn leân,
1610- Hoaøng baù daãn xuoáng, chôù queân maø laàm.
Trong aáy laø kinh Thieáu aâm,
Goïi raèng tuùc thaän, thuû taâm hai phaàn.
Vaøo trong Hoaøng baù, Teá taân,
Khöông hoaït, Tri maãu, veà phaàn thaän chuyeân.
1615- Thieáu döông kinh hoaû bieåu truyeàn,
Tuùc laø phuû ñaûm, thuû lieàn tam tieâu.
Saøi hoà, Xuyeân khung leân ñieàu,
Thanh bì xuoáng daét, trò tieâu nhôø chaøng.
Trong raéng Tuùc Quyeát aâm can,
1620- Thuû meänh moân hoûa, hai ñaøng kinh ñi.
Saøi hoà, Xuyeân khung, Thanh bì
Tuy chia bieåu lyù, cuõng y moät ñöôøng.
Döông minh kinh tuùc vò höông,
Kinh thuû ñaïi tröôøng, choã chöùa ñoà aên,
Thaêng ma, Baïch chæ, Caùt caên,
Thaïch cao leân xuoáng, neâu raèng daãn kinh,
Phaàn trong laø Thaùi aâm kinh
Tuùc tyø, thuû pheá, hai tình cuõng y.
Baïch thöôïc, Thaêng ma vaøo tyø,
1630- Caùt caùnh, Baïch chæ, Thung ñi pheá ñình.
AÁy ñeàu vò thuoác daãn kinh,
Trong ngoaøi nhaän chöùng cho tinh khoûi laàm.
Ngö raèng : Ba döông, ba aâm,
Saùu kinh doùn laïi chöùng laøm döôøng naøo ?
1635- Moân raèng : Beänh môùi caûm vaøo,
Saùu kinh kieán chöùng, xöa rao roõ raøng.
Thaùi döông phaùt noùng, gheùt haøn,
Cöùng ñô xöông soáng, ñau ngang löng quaàn.
Thieáu döông noùng laïnh khoâng chöøng.
1640- Tai buøng, mieäng ñaéng, aåu löøng naùch hoâng.
Döông minh noùng khaùt nöôùc soøng,
Muõi khoâ, maét nhöùc, ngoài chong chaúng naèm.
Laïi theâm æa boùn haõn daàm,
Ngaày xem ban moïc, da ngaâm nöôùc vaøng.
1645- Thieáu aâm hoïng löôõi khoâ khan,
Noùng loøng theøm nöôùc döïa maøn naèm co,
Quyeát aâm gaân giaät, hung no,
Löôõi cong, daùi thuït, moâi loø saéc xanh.
Thaùi aâm ñau buïng no caønh,
!650- Æa khoâng, khaùt nöôùc, noùng hình chaân tay.
AÂm döông caùc chöùng toû baøy,
Laïi coøn hôïp beänh, laâu ngaøy truyeàn kinh.
Trong ngoaøi nhaän chöùng chaúng tinh,
Mang caâu "daãn khaáu nhaäp ñình", toäi to.
1655- Hoïc y muoán khoûi toäi to,
Hôïp kinh maáy chöùng phaûi doø caên nguyeân.
Saün lôøi ca quyeát thaày truyeàn,
Ta xin thuaät laïi ngöôøi bieân giuùp ñôøi :
XLV.- Tam döông kinh kieán chöùng toång quyeát
(Khaùi quaùt veà trieäu chöùng caùc beänh thuoäc ba döông kinh)
Dòch nghóa :
Phaùt noùng, sôï reùt, löng vaø xöông soáng ñau (Thaùi döông ).
Maét ñau, mình noùng, trong muõi khoâ ( Döông minh).
Tai uø, mieäng ñaéng, coå oïe khan.
Noùng reùt lieân tieáp xen keõ nhau, döôùi hoâng ñau eâ (Thieáu döông).
XLVI.- Tam aâm kinh kieán chöùng toång quyeát
(Khaùi quaùt veà trieäu chöùng caùc beänh thuoäc ba aâm kinh)
Dòch nghóa :
Tay chaân noùng haâm haáp, luùc luùc laïi ñau buïng. (Thaùi aâm).
Ñi lî maø khoâng khaùt nöôùc, voán laø taïng bò haøn (Thaùi aâm).
Maïch traàm, sôï khoâ, voán lieân quan vôùi thaän,
Uoáng öøng öïc, coå khoâ, nöôùc daõi ít (Thieáu aâm).
Gaân ruùt, moâi xanh, töù chi ñau,
Tai uø, luôõi cuoán laïi thuït daùi (Quyeùt aâm ).
XLVII.- Löôõng caûm chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh löôõng caûm )
Dòch nghóa :
Chöùng thöông haøn löôõng caûm nöûa aâm nöûa döông,
Luùc baét ñaàu, ñaàu nhöùc chòu khoâng noåi.
Trong ngöôøi böùt röùt, mieäng khoâ, hay khaùt nöôùc,
Voán laø do thaän vaø boïng ñaøi cuøng bò beänh,
XLVIII.- Löôõng thöông beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh löôõng thöông )
Dòch nghóa :
Nguyeân laø Thaùi döông vaø Döông minh cuøng bò beänh,
Beänh caû hai kinh doàn laïi laøm moät.
Neáu coøn chöùng veà Thaùi döông thì neân laøm ra moà hoâi (phaùt haõn),
Neáu khoâng coøn chöùng veà Thaùi döông thì neân duøng pheùp haï (xoå).
XLIX.- Bieåu beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng caùc beänh thuoäc bieåu)
Dòch nghóa :
Phaùt noùng, sôï reùt laø chöùng bieåu,
Maïch Phuø, ñau mình laø thuoäc kinh Thaùi döông.
Sôï reùt aáy laø bieåu hö,
Duøng thuoác phaùt bieåu neân xeùt roõ naëng nheï.
Muøa xuaân, döông khí coøn keùm vaø yeáu,
Neáu duøng thuoác phaùt haõn (laøm ra moà hoâi) quaù thì aâm seõ thaéng,
Muøa ñoâng, döông khí naáp saâu ôû trong thì phaùt haõn laø ñuùng.
Neáu duøng thuoác nheï thì beänh khoâng khoûi.
L.- Lyù beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng caùc beänh caùc beänh thuoäc lyù)
Dòch nghóa :
Maïch cuûa chöùng lyù, Traàm maø Hoaït,
Khoâng sôï laïnh chöø, laïi sôï noùng,
Loøng baøn tay vaø döôùi buïng moà hoâi daàm deà,
Coå raùo mieäng khoâ, phaân taùo keát,
Buïng ñaày, bò suyeãn, coù khi noùi saøm,
Ñaïi tieän khoâng ñeàu, caøng luùc caøng noùng,
AÁy laø noùng ôû trong, ñuùng laø beänh lyù thöïc,
Ñoù laø caùc chöùngthuoäc kinh Döông minh, neân duøng thuoác haï (xoå),
LI.- Luaän bieåu lyù taïng phuû sôû thuoäc ca
(Baøi ca luaän veà caùc beänh bieåu lyù thuoäc taïng phuû)
Dòch nghóa :
Caùc chöùng beänh ôû boïng ñaùi, daï daøy vaø maät thuoäc veà döông,
Caùc chöùng beänh ôû laù laùch, thaän vaø gan thuoäc veà aâm,
Maïch Phuø, Tröôøng, Huyeàn thuoäc döông, maïch Teá, Traàm, Vi, Hoaõn thuoäc aâm.
Tröôùc haõy xem maïch vaø chöùng thuoäc veà bieåu hay lyù,
Trong ngoaøi hôïp chöùng toû truyeàn,
1660- Phaûi coi vaän khí theo nieân ñoåi dôøi,
Naêm vaän, saùu khí ôû trôøi,
Naêm taïng, saùu phuû ôû ngöôøi öùng nhau,
Cho hay naêm vaän chuû ñau,
Saùu khí laâm beänh, tröôùc sau coù leà,
1665- Bôûi caâu "khí vaän baát teà "
Khieán daân beänh hoaïn traùch veà thaáy lo.
Chöa thoâng vaän khí khoân moø,
Nhoùm lôøi ca quyeát ñoïc cho bieát ñaùng. LII.- Cô beânh ngoaïi caûm oân thöû thöông haøn Haø Giaûn Löu tieân sinh oân thöû soaïn yeáu
(Nguyeân nhaân caùc beänh ngoaïi caûm - oân thöû thöông haøn. Toùm taét baøi soaïn veà oân thöû cuûa oâng Löu Haø Giaûn)
Dòch nghóa :
Caùc chöùng phong, co giaät, choaùng vaùng thuoäc veà can moäc.
Caùc chöùng ñau, ngöùa nhoït, lôû thuoäc veà taâm hoûa.
Caùc chöùng thaáp, thuõng, ñaày voán thuoäc veà tyø thoå.
Caùc chöùng töùc, uaát, moøn moûi thuoäc veà pheá kim.
Caùc chöùng laïnh, co ruùt thuoäc veà thaän thuûy.
Ñoù laø danh muïc chuû yeáu caùc beänh do nguõ vaän gaây ra.
Caùc chöùng baát thình lình bò cöùng thaúng chaân tay,
Gaân coát co laïi hay meàm oaët thaät nhanh,
Voán thuoäc hai kinh Tuùc chuû veà gan vaø maät,
Do khí Quyeát aâm phong moäc gaây ra.
Caùc chöùng thôû khoø kheø, ôï vaø noân ra nöôùc chua,
Thình lình æa chaûy nhö roùt nöôùc, coù khi bò chuoät ruùt,
Tieåu tieän ñuïc nhö coù caën, laãn caû nhöõng tia maùu,
Noåi haïch, noåi nhoït, phaùt ban, leân sôûi,
Ung thö, thoå taû do bò chöùng hoaéc loaïn,
trong ngöôøi böïc boäi, phuø thuõng, muõi ngheït vaø khoâ,
Chaûy maùu cam, ñaùi raùt, mình phaùt noùng.
Sôï laïnh, phaùt run, hay giaät mình hoaûng hoát,
Khi cöôøi, khi khoùc, noùi saøm, maát maùu,
Buïng chöông leân, voã vaøo coù tieáng boàm boäp.
Ñoù laø do khí Thieáu aâm quaân hoûa gaây ra,
Loãi cuûa hai kinh Thuû chuû veà tim vaø ruoät non.
Caùc chöùng chi vaø ngöôøi cöùng ñô, hay tích muoán thaønh treä,
Hoaéc loaïn, ñaày do caùc chöùng caùch, bó,
Trong mình thaáy naëng nhoïc, thoå taû, chaân söng,
Thòt phuø meàm, nhö buøn, aán vaøo loõm xuoáng khoâng noåi leân,
Ñoù laø do khí Thaùi aâm thaáp thoå cuûa hai kinh Tuùc,
Chuû veà laù laùch vaø daï daøy gaây ra.
Caùc chöùng noùng, meâ man, vaät vaõ, gaân giaät giaät,
Hoài hoäp, co giaät, laên loän quaù möùc,
Thình lình caám khaåu, hoân meâ, böùt röùt, ñieân cuoàng,
La theùt, hoaûng sôï, hôi xoâng ngöôïc leân.
Ñuøi söng ñau eâ, haét hôi, möûa, phaùt lôû,
Coå hoïng buoát, tai uø töôûng chöøng ñieác ñaëc.
Lôïm möûa, aên uoáng khoâng theå nuoát troâi,
Maét môø, nhìn khoâng roõ, keùo maøng, thòt giaät,
Hoaëc laø phaùt run, noùi ngoïng, ngô ngaùc nhö maát hoàn,
Ñau thình lình, taû lî thình lình.
Ñoù laø do khí Thieáu döông töôùng hoûa cuûa hai kinh Thuû,
Chuû veà maøng tim vaø tam tieâu gaây ra,
Caùc chöùng khoâ, caïn, saùp, bí
Cöùng raùo, da roäp leân,
Ñeàu do khí Döông minh taùo kim,
Chuû veà hai kinh thuoäc phoåi vaø ruoät giaø gaây ra,
Nöôùc daõi vaø nöôùc tieåu trong vaø laïnh.
Bò khoái u, sa ñì, baùng ñeàu raén,
Ñaày buïng, ñau gaáp, ñaïi tieän chæ coù nöôùc,
AÊn uoáng khoâng thaáy ñoùi, thoå taû ñeàu coù muøi tanh.
Co duoãi khoù khaên, thaáy laïnh giaù,
Laïnh giaù, beá taéc thuoäc veà kinh Thaùi döông,
Chuû veà thaän vaø boïng ñaùi töùc laø khí haøn thuûy gaây neân.
AÂm döông, goác ngoïn chæ trong voøng luïc khí.
Phong, hoûa, thöû thaáp taùo haøn,
1670- Boán muøa qua laïi, chaøng raøng hôn thua.
Khí naøo hôn laïi veõ buøa,
Khieán hôi taø nghòch theo luøa laøm ñau.
Ngöôøi cuøng trôøi ñaát öùng nhau,
Khí muøa chaúng chính, chöùng ñau khoâng thöôøng,
1675- Ngoaïi raèng caûm, noäi raèng thöông,
Ngoaøi tieâu trong baûn, aâm döông khaùc phaàn.
Töø ngoaøi saùu phuû vaøo laàn,
Ñeán trong naêm taïng, tinh thaàn chaúng an.
Thöû xem moät chöùng thöông haøn,
1680-Taïng naøo maïch naáy, chia baøn töû sinh.
Taâm can, tyø, pheá, thaän danh,
Noi trong sinh khaéc naêm haønh ñoaùn ra,
Giaû nhö taâm hoûa chòu taø,
Vì nôi thaän thuûy ñaém sa gaây loaøn.
1685- Laáy hai taïng aáy so baøn,
Thoå tyø, kim pheá, moäc can cuõng vaày. LIII.- Thöông haøn nguõ taïng thuï beänh ca
(Baøi ca veà beänh thöông haøn maø nguõ taïng bò beänh)
Dòch nghóa :
Nhoùi tim, löôõi cöùng, cöôøi thì maët ñoû leân.
Böïc boäi, baøn tay noùng, mieäng raùo,
Treân roán ñoäng hôi, maïch neân Hoàng, Khaå, Saùc,
Neáu ñi Traàm, Vi, thì maïng khoâng toaøn.
(thuyû khaéc hoûa)
Beänh gan thì maët xanh, maét ñau, nhaém,
Gan co, veû giaän döõ, beân traùi roán thaáy töng töùc,
Maïch neân Huyeàn vaø Tröôøng
Neáu Phuø, Saéc, Ñoûan ñeàu khoâng chöõa ñöôïc !
(kim khaéc moäc)
Beänh tyø thì khoâng aên, da maët vaøng,
Mình naëng, chaân tay ñau, thích naèm lieät giöôøng,
Hôi ñoäng giöõa roán, maïch neân Hoaõn vaø Ñaïi,
Huyeàn, Tröôøng vaø Khaån aáy laø tai öông.
(moäc khaéc thoå)
Beänh phoåi thì maët nhôït, veû lo buoàn,
Thôû doác, ñoå maùu cam, noùng reùt, ho, suyeãn.
Thaáy töng töùc ôû beân phaûi roán, maïch neân Traàm, Teá, Saéc,
Ñaïi maø Lao laø caên do cuûa söï cheát ! (hoûa khaéc kim)
Beänh thaän thì maët ñen, moùng tay, moùng chaân xanh,
Chaân laïnh buïng ñau, trong tai uø,
Hôi ñoäng döôùi roán, maïch neân Traàm, Hoaït,
Hoaõn maø Ñaïi laø tình taïng cheát.
(thoå khaéc thuûy)
AÁy raèng cuûa ñeä nhaát quan,
Chöùng naøo chaúng bôûi thöông haøn gaây ra.
Ñeán chöøng bieän caùc khí taø,
1690- Beänh ngöôøi môùi caûm goïi laø truùng thöông,
Saùch neâu chöõ "truùng", chöõ "thöông".
Cho hay khí ñoäc khoâng thöôøng ngöôøi xuoâng.
Laém côn möa gioù luoâng tuoàng,
Nuùi, ñaàm, khe, suoái, ñoäc duoàng hôi bay,
1695- Raèng ai gaëp aáy chaúng may,
Chöùng naøo thuoác naáy nhôø tay thaáy ñieàu.
Trong laø baûn, ngoaøi laø tieâu
Ta töøng nhaän chöùng hoïc nhieàu baøi ca : LIV.- Bieåu lyù nhò chöùng ca
(Baøi ca veà hai chöùng bieåu, lyù)
Dòch nghóa :
Khi phaùt noùng, sôï laïnh, thaân theå ñau,
Maïch Phuø laø thuoäc bieåu, anh neân nhôù,
Neáu khoâng sôï laïnh, chæ sôï noùng,
Maïch Traàm, moà hoâi nhieàu, thì ñuùng laø lyù khoâng coøn ngôø gì nöõa.
LV.- Bieân phong thaáp chöùng ca
(Baøi ca bieän luaän chöùng phong thaáp)
Dòch nghóa :
Xöa nay vaãn truyeàn coù chöùng phong, thaáp hôïp laøm moät beänh.
Hôi thôû khoø kheø, löø ñöø chæ muoán nguû,
Trong ngöôøi thaáy naëng nhoïc, maïch Phuø, hay ra moà hoâi,
Neáu cho uoáng thuoác phaùt haõn aét sinh noùi xaøm.
LVI.- Truùng thaáp chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh truùng thaáp )
Dòch nghóa :
Maïch maø Traàm, Hoõa laø truùng thaáp,
Chæ vì möa gioù, hôi xoâng leân nhieãm vaøo,
Ñau khaép thaân theå vaø khaép ngöôøi noå saéc vaøng,
Ñaïi tieän thì nhanh, nhöng tieåu tieän laïi khoù.
LVII.- OÂn ñoäc chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh oân ñoäc)
Dòch nghóa :
Beänh oân ñoäc toaøn thaân noåi vaèn nhö gaám,
Phaùt ban, leân sôûi, noân möûa thöôøng xuyeân,
Hoaëc coù luùc laïi trôû ho, trong loøng buoàn böïc, Ñoù laø muøa ñoâng caûm laïnh maø muøa xuaân môùi phaùt ra.
LVIII.- Nhieät beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh nhieät)
Dòch nghóa :
Bò caûm muøa heø phaàn lôùn laø beänh nhieät,
Voán cuøng laø moät chöùng vôùi thöông haøn.
Sôï laïnh, thaân theå ñau vaø nhöùc ñaàu,
Phaùt noùng laïi theâm maïch Hoàng maïnh.
LIX.- Truùng thöû chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh caûm naêng )
Dòch nghóa :
Ñoå moà hoâi trong muøa heø, goïi laø caûm naéng,
Maïch Hö, Vi, Nhöôïc, ngöôøi raát böïc boäi, khaùt nöôùc nhieàu.
Maïch caùu, löng laïnh toaùt, thaân theå khoâng ñau,
Trieäu chöùng beân ngoaøi ñaïi khaùi töïa beänh nhieät,
LX.- Kính beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh kính)
Dòch nghóa
Nguyeân beänh kính laø thuoác veà boïng ñaùi,
Caám khaåu gioáng chöùng giaûn, mình öôõn cong,
Ñoù laø truùng thöông phong, hoaëc caûm phaûi khí haøn thaáp,
Cho neân chia goàm hai chöùng : nhu kính vaø cöông kính.
Ngö raèng : Haø chæn saùu hôi,
1700- Nghe nhieàu chöùng beänh döôùi trôøi khaùc nhau,
Sö huynh vaøo cöûa ñaïo laâu,
Maáy taàng nhaø kín, buoàng saâu thaáy nhaèm.
Chöùng chi thaày thuoác nhieàu laàm,
Coù lôøi ca quyeát xin ngaâm truyeàn loøng ?
1705- Moân raèng: Ta raát daøy coâng,
Hoâm mai loøn loõi theo oâng Ñan Kyø.
Toân sö voán baäc nho y,
Loøng cöu kinh teá, thieáu gì chöôùc hay.
Thöôøng raèng: Saùu khí aáy xaây,
1710- Bieán ra muoân beänh, laøm thaày phaûi lo.
Ra ngheà caën keõ daïy cho,
Taây cô öùng bieán, toät moø goác ñau.
Maáy lôøi ca quyeát truyeàn nhau,
Ñeàu thaày ta ñaët, tröôùc sau cöùu ngöôøi.
1715- Chöùng naøo khuùc maéc laàm ngöôøi,
Nay ta toùm keå cho ngöôi ghi loøng :
LXI.- Thöông haøn kieán phong beänh chöùng ca
(Baøi ca veà beänh thöông haøn maø coù trieäu chöùng beänh thöông phong)
Dòch nghóa
Chöùng naøy laïnh nhieàu maø noùng ít,
Khoâng böïc boäi trong mình, maø tay chaân hôi laïnh,
Ñoù chính laø beänh thöông haøn maø coù trieäuchöùng beänh thöông phong.
Maïch thì Hoaõn maø Phuø, khoâng theå noùi khaùc ñöôïc.
LXII.- Thöông phong kieán haøn beänh chöùng ca
(Baøi ca veà beänh thöông phong maø coù trieäu chöùng beänh thöông haøn)
Dòch nghóa
Chöùng naøy chaân tay hôi aám chôù coi laàm,
Phaùt noùng, sôï gioù, laïi theâm trong ngöôøi böïc boäi.
Neáu laïi thaáy maïch ñi Phuø maø Khaån,
Ñoù chính laø beänh thöông phong maø coù trieäu chöùng beänh thöông haøn.
LXIII.- Bieåu nhieät lyù haøn beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh ngoaøi noùng trong laïnh)
Dòch nghóa :
Ngöôøi beänh ngoaøi noùng nhöng laïi thích maëc aùo,
Laïnh ôû trong xöông, noùng chæ ngoaøi da.
Trong laïnh ngoaøi noùng, maïch ñi Traàm, Hoaõn,
Tay chaân hôi giaù, ñaïi tieän loûng.
(Nhöõng chöùng aâm (laïnh) maø laïi phaùt noùng,Thì thang Töù nghòch thaät ñuùng laø thuoác chöõa).
LXIV.- Bieåu haøn lyù nhieät beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng cuûa beänh ngoaøi laïnh trong noùng)
Dòch nghóa :
Mình laïnh laïi khoâng muoán maëc aùo,
Laïnh ôû ngoaøi da, noùng trong xöông tuûy.
Ngoaøi laïnh, trong noùng, maïch ñi Traàm, Saùc,
Mieäng raùo, löôõi khoâ, neân roõ nhö vaäy.
(Cho neân luùc gaëp chöùng veà Thieáu aâm sôï laïnh,Trong ngöôøi böùt röùt, khoâng muoán maëc aùo, neân duøng thuoác coâng)
LXV.- AÂm chöùng töï döông beänh ca
(Baøi ca veà beänh aâm chöùng töï döông)
Dòch nghóa :
AÂm chöùng töïa döông neân nhaän roõ,
Buoàn böïc, böùt röùt, maët ñoû, mình hôi noùng. Ñoù laø aâm laïnh phaùt buoàn böïc, neân duøng thuoác oân (aám).
Beänh aáy boä Xích vaø Thoán maïch ñi Vi vaø Traàm, noùi cho anh bieát.
LXVI.- Döông chöùng töï aâm beänh ca
(Baøi ca veà beänh döông chöùng töïa aâm )
Dòch nghóa :
Döông chöùng töïa aâm, laáy gì maø löôøng bieát,
Chaân tay laïnh giaù, tieåu tieän ñoû,
Ñaïi tieän thì hoaïc boùn, hoaëc ñen,
Beänh aáy maïch ñi Traàm, Hoaït, anh neân roõ.
LXVII.- Vöu quyeát chöùng ca
(Baøi ca veà chöùng giun saân)
Dòch nghóa :
Ñoùi maø chaúng aên, ñoù laø beänh giun saùn,
AÊn xong laïi vì theá maø thoå ra giun.
Ñoù laø vì trong daï daøy voán bò laïnh tích tuï laïi,
Neân duøng thang Lyù trung, Töù nghòch vaø OÂ mai.
LXVIII.- Yeát haàu beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh yeát haàu)
Dòch nghóa :
Phaùt ban, khaïc ra maùu laø chöùng döông ñoäc,
Neáu laø chöùng aâm ñoäc thì trong coå aét coù muïn.
Beänh naøy ra moà hoâi nhieàu, caùc maïch aâm döông(Xích Thoán) ñeàu ñi Khaån vaø Saùc,
Pheùp ñeå trò beänh ñau coå hoïng goïi laø vong döông.
LXIX.- Thöông haøn toång luaän ca
(Baøi ca toång luaän veà thöông haøn )
Dòch nghóa :
Muoán hoûi veà beänh thöông haøn,
Tröôùc heát neân ñònh roõ teân.
Döông kinh phaàn nhieàu mình noùng,
AÂm chöùng ít bò nhöùc ñaàu.
Boå döông neân duøng thuoác chín,
Thuoác toát, soáng chaúng heà gì.
Raønh raønh vieäc trong loøng,
Xa xa döôùi ñaàu ngoùn tay.
Saùch Baùch vaán quaû ñaõ roõ ngoïn ngaønh,
Saøch Thieân kim neân laáy laøm khuoân maãu,
Caùc baäc danh hieàn nghó caùch giuùp ñôøi,
Teân ñaõ chua trong saùch tieân.
LXX.- Phaùt cuoàng beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh phaùt ñieân)
Dòch nghóa :
Böùt röùt, buoàn böïc, noùi nhaûm, maët ñoû,
Noùng döõ, coå ñau goïi laø Truøng döông.
Laïi chöõa baèng pheùp chöõa döông ñoäc,
Duøng caùc vò Ñình lòch, Thaêng ma vaø Ñaïi hoaøng,
LXXI.- Hoaéc loaïn beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh hoaéc loaïn)
Dòch nghóa :
Chaân tay co quaép, laïi theâm laïnh giaù,
Phaùt noùng, theâm laïnh, duøng thang Töù nghòch.
Æa möûa ñaõ caàm roài maø mình coøn ñau,
Duøng thang Queá chi hoøa giaûi laø toát nhaát.
LXXII.- Baát khaû haõn beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng caùc beänh khoâng theå phaùt haõn ñöôïc)
Dòch nghóa :
Maïch ñi Nhöôïc laø voâ döông, ñi Trì laø thieáu maùu
Beänh thaáp oân, chöùng phaùt naác, meät moûi vaø böùt röùt,
Ñaøn baø bò khi vöøa coù kinh,
Nhöõng ngöôøi khi bò ñoäng cuøng laø hö nhöôïc raát khoâng neân duøng thuoác phaùt haõn.
LXXIII.- Baát khaû haï beänh chöùng ca
(Beänh ca veà trieäu chöùng caùc beänh khoâng theå duøng thuoác xoå ñöôïc)
Dòch nghóa :
Maïch ñi Phuø, Hö, Teá laïi coù caùc chöùng bieåu,
Noân möûa, sôï laïnh, khoâng theå trung tieän ñöôïc,
Ñaïi tieän raén, taùo, tieåu tieän trong,
Hoaëc ít, hoaëc nhieàu, hoaëc ñaïi tieän loûng.
LXXIV.- Phuùc thoáng beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng caùc beänh ñau buïng)
Dòch nghóa :
Beänh thöông haøn ñau buïng phaûi xem cho roõ,
Coù chöùng hö, chöùng thöïc, coù chöùng aâm, chöùng döông,
Beänh veà kinh Thaùi döông maø xoå thì sinh ra ñau ruoät,
Neân duøng thang Queá chi theâm Thöôïc döôïc, neáu ñau quaù thì theâm Hoaøng
Beänh veà kinh Thieáu aâm maø ñau ruoät thì thaùo daï raát nhanh.
Neân duøng thang Töù nghòch theâm Thöôïc döôïc,
Ñau trong ruoät neân xem ngöôøi beänh giaø hay treû,
Neáu laø thöïc thì duøng thang Thöøa khí raát hay,
LXXV.- Cöôùc khí beänh chöùng ca
(Baøi ca veà trieäu chöùng beänh cöôøc khí)
Dòch nghóa :
Chöùng cöôùc Khí töông töï chöùng thöông haøn,
Ñaàu nhöùc, mình noùng, ñaïi tieän bì,
Caøc khôùp chaân tay ñau, theâm caû noân oïe,
Chæ khaùc ôû choã beänh cöôùc khí khoù co chaân tay hôn.
Tieàu raèng : Tröôùc ñaïo höõu truyeàn,
Naêm taïng, saùu phuû, leä bieân ñuû chöøng
Tuy raèng beänh, maïch roõ phaân,
1720- Chæn ö cuøng thöïc chöa töøng bieän minh .
Moân raèng: Ngöôøi chòu khí sinh,
-m, gaày, beùo, chaéc, voùc hình khaùc nhau.
Vaäy neân taïng phuû chòu ñau,
Chöùng hö, chöùng thöïc loá maøu töïa nhö.
1725-Thöïc laø khí thònh coù dö,
Hö laø baát tuùc, löø ñöø oám o.
Can thöïc thôøi hay giaân lo,
Hai troøng maét ñoû, neùt co saûy saàn .
Can hö döôùi naùch giöït gaân,
1730- Moùng tay khoâ bieác, phaên phaên eâ hoaøi ,
Taâm thöïc thôøi möøng cöôøi dai,
Nhöùc trong caùnh naùch, xuoáng daøi hoâng ñau.
Taâm hö sôï seät lao chao,
Cöùng trong goác löôõi, maët saàu thöông lo.
1735- Tyø thöïc thôøi buïng ñaày no,
Naëng neà mình maåy, moûi gioø, loä hung .
Tyø hö boán voùc chaûng duøng ,
Ít aên, nhieàu æa, aåu lung, ruoät loài.
Pheá thöïc thôøi suyeãn ho ñoài ,
1740- Vai löng veá nhöùc, buoàn hoâi ra daàm.
Pheá hö hôi thôû vaén traàm,
Mieäng khoâ muõi nhöùc reân ngaâm maïc hình .
Thaän thöïc thôøi daï tröôùng baønh,
Ñaùi vaøng, æa roùt, thuûng hình, maët thaâm.
1745- Thaän hö laïnh leõo nhö daàm,
Löng co ñau nhöùc aàm aàm tai keâu.
Chöùng trong naêm taïng chaúng ñeàu,
Beänh ngoaøi saùu phuû cuõng neâu khaùc chöøng.
Ñaûm thöïc thôøi khí moäc höøng,
1750- Trong minh hoài hoäp ngaäp ngöøng chaúng an.
Ñaûm hö hay aåu nöôùc toan,
Ñaéng moàm nhaên nhoø, mô maøng luoáng nghi.
Tieåu tröôøng thöïc aét hoûa suy,
Noùng khoâ khaùt uoáng, döôùi ñì nhæ vung .
1755- Tieåu tröôøng hö aét laïnh luøng,
Maáy leøo ruoät nhoû hôi suøng suïc ñau,
Vò laø choã chöùa côm rau,
Thöïc thôøi buïng nhaûy, no traøo hôi nhaêng.
Vò hö côm chaúng chòu aên,
1760- AÅu leân hoâi haùm, æa raèng chaúng tieâu.
Ñaïi tröôøng thöïc khí kim nhieàu,
Ruoät nhö dao caét chín chieàu quaën ñau.
Ñaïi tröôøng hö, aét troáng sau,
Khaùch haøn vaøo nguï, laøm no æa lieàn.
1765- Baøng quang thöïc khí nöôùc truyeàn,
Noùng ran khaùt uoáng, ñan ñieàn meách chöng .
Baøng quang hö aùt laïnh daàn,
Baøo trôn ñaùi laùo khoâng chöøng chaûy tuoân.
Tam tieâu laø phuû hôi luoàn,
1770- Uoáng aên, tieâu hoùa, nhôø luoàng ba hôi.
Thöïc thôøi da suûi söõng hôi,
Ñaùi vaøng, æa boùn, laø nôi thaêm chöøng.
Hö thôøi ngoâi troáng, haøn ngöng,
Ñaùi xoùt, æa boùn, aên ngöøng, chaäm tieâu,
1775- Chöùng ñau hö, thöïc chaúng ñeàu,
Bôûi nôi taïng phuû beänh nhieàu khaùc nhau.
Hôïp chia beänh môùi, beänh laâu,
Beänh giaø, beänh treû, gan caàu thöïc hö,
Laâu cuøng giaø aáy, nhieàu hö,
1780-Môùi maø treû aáy, thöïc dö hôi taø.
Reõ phaân bieåu lyù chia ra,
Hoaëc haøn, hoaëc nhieät ôû ta xeùt baøn.
Toùm caâu bieåu, lyù, nhieät, haøn,
Chaúng qua hö, thöïc neûo ñaøng aáy thoâi.
1785- Moät lôøi ta doùn ngöôi oâi !
Thöïc thôøi taû thöïc, hö roài boå hö,
Daãu laàm chöùng thöïc laøm hö,
Chöùng hö laøm thöïc khoân töø loãi ngöôi
Thöïc, hö, thaày thuoác gieát ngöôøi,
1790- Ñoäc hôn oân dòch baét töôi oan hoàn.
Naøo lôøi ñaïo höõu daïy khoân,
Trong ngoaøi taïng phuû, phaûi doàn saùnh coi.
Saùnh coi taät beänh môû moøi,
Ñeán khi trò lieät laïi soi maïch hình.
1795- Trong, ngoaøi, hö, thöïc toû tình,
Maëc daàu ñoái chöùng phaåm bình thuoác thang,
Boå hö xöa ñaõ saün phöông,
Chæn e taû thöïc laém ñöôøng sai ngoa.
Caùc kinh ñeàu coù hoûa taø,
1800- Thuoác ñi hoãn nghòch gaây ra söï loaøn,
Buøa linh thaày veõ roõ raøng,
Caàm coi caùc ñaïo cöùu an hoûa taø :
LXXVI.- Chö döôïc taû chö kinh chi hoûa taø
(Caùc vò thuoác trò hoûa taø ôû caùc kinh maïch)
Dòch nghóa :
Hoaøng lieân trò hoûa taø ôû tim,
Chi töû, Hoaøng caàm trò hoûa taø ôû phoåi,
Baïch thöôïc trò hoûa taø ôû laù laùch,
Saøi hoà, Hoaøng lieân trò hoûa taø ôû gan vaø maät.
Tri maãu trò hoûa taø ôû thaän,
Moäc thoâng trò hoûa taø ôû ruoät non.
Hoaøng caàm trò hoûa taø ôû ruoät giaø,
Saøi hoà, Hoaøng caàm trò hoûa taø ôû tam tieâu.
Hoaøng baù trò hoûa taø ôû boïng ñaùi.
| 
| 
Chuù thích:
hung öùc: ngöïc vaø buïng
Lyù y: töùc y lyù tín thuaät, boä saùch thuoác goàm 6 quyeån do Haï Töû tuaán ñôøi thanh soaïn, phaân tích nhöõng choã ñuùng, sai cuûa caùc saùch thuoác khaùc vaø neâu ra lyù luaän cô baûn veà pheùp chöõa beänh.
Veû hình göông giaù: göông giaù töùc "baêng kính". Lôøi Veä quaùn khen nhaïc Quaûng "Ngöôøi naøy nhö taám kính baêng, troâng thaáy thì trong loøng saùng raïng nhö veùn ñaùm maây muø maø troâng thaáy trôøi xanh" (Taán thö). Veû hình göông giaù ñaây ví boä saùch noùi treân nhö taám göông soi saùng cho ngöôøi hoïc thuoác.
ñaïo höõu: baïn ñoàng ñaïo. Ñaây laø tieáng xöng hoâ giöõa nhöõng ngöôøi cuøng ñaïo vôùi nhau.
Thaân töù ñaïi hoùa höõu sinh: töùc caâu "Nhaân thaân tö ñaïi hoùa dó höõu sinh" (thaân theå ngöôøi ta nhôø söùc hoùa duïc lôùn cuûa vuõ truï maø coù söï soáng).
Dung y: thaày thuoác taàm thöôøng.
Thung: Thung töùc Thung baïch (cuû haønh).
Saùu kinh kieán chöùng: trieäu chöùng cuûa beänh hieän qua saùu kinh. saùu kinh laø Thaùi aâm, Thieáu aâm (ba kinh aâm) vaø Thaùi döông, Thieáu döông, Döông minh (ba kinh döông).
aåu löøng naùch hoâng: AÅu löøng laø ôï leân, muoán noân oïe. AÂu löøng naùch hoâng : laáy yù chöõ "Hung hieáp khoå maõn " (trong ngöïc khoù chòu vì ñaày hôi).
soøng: luoân luoân, thöôøng xuyeân.
[Back to the top]
haõn daàm: Haõn : moà hoâi. Haõn daàm laø moà hoâi daàm deà.
daãn khaáu nhaäp ñình: daãn giaëc vaøo nhaø. Ñaây yù noùi neáu chaån ñoaùn khoâng ñuùng, thì cho thuoác uoàng vaøo chaúng khaùc daãn giaëc vaøo nhaø.
leà: leä thöôøng.
khí vaän baát teà: khí vaän khoâng nhö nhau.
chaøng raøng: quanh quaån, trôû ñi, trôû laïi.
khí ñoäc khoâng thöôøng ngöôøi xuoâng: khí ñoäc chaïm phaûi ngöôøi ta moät caùch baát thöôøng, khoâng theo moät quy luaät naøo caû. Khoâng thöôøng ôû ñaây laø khoâng coù quy luaät bình thöôøng, xuoâng laø maéc phaûi, vöôùng phaûi.
luoâng tuoàng: böøa baõi, caøn rôõ, khoâng theo pheùp taéc. Möa gioù luoâng tuoàng laø möa gioù khaùc thöôøng, lieân mieân khoâng ngôùt, yù noùi thôøi tieát traùi ngöôïc.
duoàng: theo.
Chæn: voán, vaãn.
bieän minh: bieän luaän cho saùng toû. [Back to the top]
neùt co saûy saàn: chung quanh mí maét noåi leân nhöõng muïn nhoû nhö noåi saûy, da ôû choã ñoù nhaên laïi. Neùt co laø da nhaên laïi.
Moùng tay khoâ bieác, phaên phaên eâ hoaøi: caùc moùng tay khoâ laïi coù saéc xanh, ñaàu ngoùn tay chaïm vaøo ñaâu cuõng thaáy hôi teâ teâ nhö bò maát caûm giaùc.
loä hung: buïng to ra.
boán voùc chaúng duøng: boán voùc chæ töù chi (hai tay, hai chaân). Ñaây yù noùi ngöôøi beänh thaáy trong ngöôøi moûi meät, khoâng muoán vaän ñoäng.
ho ñoài: ho töøng côn, töøng hoài lieân tieáp.
maïc hình: hình daùng beänh hoaïn.
nhæ vung: ræ ra, thaám ra lieân tuïc.
ñan ñieàn meách chöng: ñan ñieàn laø roán, meách chöng laø noùng rieâng ôû moät nôi. Ñaây yù noùi rieâng nôi roán bò noùng.
Baøo trôn ñaùi laùo khoâng chöøng chaûy tuoân: tieåu tieän vaø ñaïi tieän khoâng bình thöôøng, cöù soùn ra, ræ ra khoâng giöõ ñöôïc.
doàn saùnh: taäp hôïp vaø ñoái chieáu.
hoûa taø: beänh ôû kinh Thaùi döông, duø coù söôûi cuõng khoâng ra moà hoâi ñöôïc thaáy noùng naûy böùt röùt trong ngöôøi, goïi laø hoaû taø.
hoãn nghòch: hoãn laø böøa baõi, nghòch laø traùi ngöôïc. Thuoác ñi hoãn nghòch yù noùi duøng thuoác khoâng phuø hôïp vôùi beänh, gaây ra nhöõng söï bieán vì thuoác.
