|
|
Jean-Francois. - Trong söï phoå bieán hieän taïi cuûa Phaät-giaùo taïi Taây-phöông, coù moät khía caïnh ñaùng löu yù cuûa thöïc teá caän ñaïi, laø moät vieäc vöøa noåi leân moät caùch cuï theå. Ñoù laø nhöõng bieân khaûo so saùnh Phaät-giaùo vaø nhöõng baûn vaên trieát-lyù cuûa theá-heä môùi. Ba ñaõ keå ra Luc Ferry. Baây giôø ba keå theâm Andreù Comte-Sponville, vöøa xuaát baûn hai naêm qua, moät quyeån saùch coù teân laø "Petit traiteù des grandes vertus (Quyeån saùch nhoû cuûa nhöõng ñöùc tính lôùn)". Ñoù laø moät chuoãi nhöõng lôøi khuyeân veà caùc söï khoân ngoan thöïc duïng, chuùng gaàn gioáng nhö nhöõng ñieàu maø ôû Phaùp goïi laø truyeàn thoáng luaân-lyù. Taùc-giaû saép xeáp nhöõng nhaän xeùt veà nhöõng söï cö söû cuûa con ngöôøi, taâm lyù cuûa con ngöôøi, maø khoâng ngaïi söï nhaøm chaùn, ñöa ra caùc lôøi khuyeân thöïc duïng veà caùch cö söû haøng ngaøy. Ñoù laø moät vieäc caùch maïng veà yù-nghó vaøo cuoái theá-kyû XX naøy, vì caùc nhaø luaân-lyù ñaõ luoân luoân bò coi thöôøng bôûi caùc trieát-gia nhaø ngheà , vì hoï coi ñoù chæ laø moät chuoãi nhöõng söï chuù-yù vuïn vaën, vaø hoaøn toaøn taâm-lyù. Nhöõng ngöôøi xaây döïng vaø thoáng lónh heä-thoáng trieát-hoïc khi ba coøn treû, vieát trong vaên chöông cuûa hoï veà caùc nhaø luaân-lyù raèng: Ñoù laø nhöõng söï chuù-yù khoâng lieân tuïc, nhöõng quan saùt kinh-nghieäm vaø chuû quan, khoâng theå saép xeáp thaønh heä-thoáng. Vaäy maø ngaøy nay, coâng chuùng haõy coøn löu-yù ñeán nhöõng saùch "trieát-lyù", hoï quay veà nhöõng taùc-phaåm ñeà caäp ñeán nhöõng lôøi khuyeân cuûa caùc nhaø luaân-lyù, vôùi caùc lôøi khuyeân moät caùch khieâm toán vaø thöïc duïng veà cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa ñôøi soáng con ngöôøi.
Nhaø luaân-lyù caän-ñaïi ñaëc-bieät, E.M. Cioran, cuõng laø moät ngheä-só, coù moät soá ñoäc-giaû loái hai hay ba ngaøn trong suoát boán naêm. Roài ñoät nhieân vaøo khoaûng 1985, moïi ngöôøi trích daãn taùc phaåm cuûa nhaø vaên naøy. Ba theâm raèng vieäc quyeån saùch cuûa Comte-Sponville ñöôïc thaønh coâng ôû Phaùp laø moät vieäc laï. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng coâng chuùng caàn moät söï höôùng daãn, chæ cho hoï neân soáng theá naøo, laøm sao tìm laïi ngheä-thuaät soáng, moät ngöôøi neân soáng nhö theá naøo. Ñoù laø nhöõng caâu hoûi maø caùc trieát-gia cuûa chuùng ta ñaõ khoâng traû lôøi töø raát laâu. Veà phaàn Comte-Sponville, thì thöôøng trích daãn töø Phaät-giaùo, vaø so saùnh song song moät caùch raát thuù vò giöõa Phaät-giaùo vaø Thieân-chuùa-giaùo, veà loøng töø-thieän, ñaëc bieät laø caâu sau: "Loøng töø-bi laø moät ñöùc-tính cuûa Phaät-giaùo ñoâng phöông. Ngöôøi ta bieát raèng loøng töø-thieän -- ít laø treân lôøi noùi -- laø cuûa Thieân-chuùa-giaùo taây-phöông. Chuùng ta coù phaûi löïa choïn khoâng? Hai vieäc aáy khoâng ñoái nghòch nhau. Neáu phaûi löa choïn, theo toâi, toâi coù theå noùi nhö theá naøy: loøng töø-thieän thì chaéc chaén toát hôn, neáu nhö toâi coù theå. Nhöng loøng töø-bi thì deã hôn, vì ai cuõng coù theå coù ñöôïc, noù gioáng nhö söï dòu daøng. Hay noùi caùch khaùc, thoâng ñieäp cuûa chuùa Gieâ-su thì cao caû hôn, nhöng baøi hoïc cuûa ñöùc Phaät, laø loøng töø-bi thì thöïc-teá hôn". Coù hai ñieàu nhaän xeùt veà vaán ñeà naøy. Comte-Sponville noùi roõ raèng loøng töø-thieän laø moät ñöùc-tính cuûa Taây-phöông Thieân-chuùa-giaùo, "duø laø treân lôøi noùi", vì chính loøng töø-thieän naøy thöôøng ñöôïc theå hieän thaønh söï taøn saùt caùc ngöôøi Da doû taïi Myõ hay vieäc daãn caùc ngöôøi khoâng chòu theo ñaïo leân hoûa ñaøi vaøo thôøi Inquisition, hay hôn nöõa vieäc gaây khoå ñau cho nhöõng ngöôøi Do-thaùi vaø ngöôøi theo ñaïo Tin-Laønh. Vaø nhaän xeùt thöù hai: Maëc duø luoân nhaéc tôùi khaùi-nieäm Phaät-giaùo trong söï so saùnh, nhöng sau cuøng Comte-Sponville keát luaän laø khaùi nieäm Phaät-giaùo thì thaáp hôn khaùi-nieäm cuûa Thieân-chuùa-giaùo. Con nghó theá naøo, vaø laøm sao ñònh-nghóa loøng töø-bi phaät-giaùo?
Mathieu - Tröôùc heát, con muoán noùi vaøi lôøi veà khía caïnh ñaàu tieân cuûa caâu hoûi. Taïi sao laïi coù söï löu yù trôû laïi nhöõng taùc phaåm veà nhöõng lôøi khuyeân thöïc teá? Coù theå ñeå trôû neân moät con ngöôøi xöùng ñaùng hôn maø trong heä-thoáng giaùo duïc ngaøy nay thì ñoù laø moät vieäc xa laï. Neàn giaùo-duïc caän-ñaïi, chuû yeáu laø theá-tuïc, coù muïc ñích chính laø phaùt trieån söï hieåu bieát.
J.F. - Duø ñoù laø muïc-ñích chính, thì cuõng khoâng thaønh coâng hoaøn toaøn.
M. - Söï thoâng-minh laø moät con dao hai löôõi. Noù coù theå laøm nhieàu vieäc toát, nhöng cuõng coù theå laøm nhieàu vieäc xaáu, ñöôïc duøng ñeå xaây döïng hay ñeå phaù hoaïi. Trong quaù khöù caùc toân-giaùo daïy moïi ngöôøi -- khi hoï khoâng phaûn boäi toân giaùo aáy -- ñeå trôû neân moät ngöôøi toát hôn, thöïc haønh ñieàu thöông yeâu caùc ngöôøi chung quanh, loøng toát, söï ngay thaúng, loøng thöông ngöôøi ... Neáu ngaøy nay coù ai ñoøi hoûi caùc ñieàu aáy ñöôïc daïy doã ôû tröôøng hoïc, thì seõ coù söï phaûn ñoái roäng raõi. Ngöôøi ta seõ traû lôøi mình raèng ñoù laø nhöõng vieäc baän taâm cuûa moät con ngöôøi, vaø ñoù laø coâng vieäc cuûa caùc baäc phuï huynh daïy cho con caùi veà nhöõng giaù-trò con ngöôøi. Trong khi aáy, moät soá nhöõng ngöôøi thuoäc theá-heä môùi, laø nhöõng baäc cha meï hieän taïi, thì trong quaù-khöù, cuõng theo hoïc ôû nhöõng tröôøng khoâng heà daïy veà caùc ñieàu aáy, vaø hoï cuõng laø nhöõng ngöôøi khoâng bieát gì veà moät neàn giaùo-duïc toân-giaùo, hay moät söï tìm toøi taâm linh. Ngöôøi ta coøn ñi xa hôn nöõa khi noùi raèng tình thöông vaø loøng töø-bi thuoäc toân-giaùo! Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma thöôøng noùi raèng ngöôøi ta coù theå khoâng caàn toân-giaùo, nhöng khoâng theå thieáu tình thöông vaø loøng töø-bi. OÂng ta coøn phaân bieät saéc thaùi toân-giaùo khoûi saéc thaùi theá-tuïc, ñieàu thöù hai chæ nhaém muïc-ñích ñôn giaûn laø laøm chuùng ta trôû neân nhöõng con ngöôøi xöùng ñaùng hôn, maø chuùng ta coù ñaày ñuû caùc yeáu toá ñeå phaùt huy duø coù tin nôi toân-giaùo hay khoâng. Vôùi söï vaéng maët cuûa toân-giaùo, con ngöôøi khoâng coù gì, neáu khoâng vì tình côø ñoïc ñöôïc caùc saùch veà toân-giaùo, giuùp cho moät ngöôøi vò thaønh nieân hieåu ñöôïc nhöõng giaù-trò cuûa con ngöôøi, vaø laøm sao phaùt trieån chuùng. Nhö theá, vieäc löu taâm tôùi toân-giaùo laø vieäc ñaùng möøng.
J.F. - Ba haøi loøng veà vieäc con neâu ra raèng ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma ñeà caäp ñeán "saéc thaùi theá-tuïc", vì ba seõ traû lôøi theo yù ba laø saéc thaùi theá-tuïc khoâng ngaên caám vieäc daïy doã luaân-lyù ôû caùc tröôøng-hoïc. Theá-tuïc chæ muoán noùi söï trung-laäp cuûa vieäc giaùo-duïc khoâng chòu aûnh höôûng cuûa baát cöù trieát-thuyeát naøo, toân-giaùo hay chính-trò. Ñieàu ñoù khoâng loaïi tröø, maø traùi laïi ñoøi hoûi, moät söï giaùo-duïc luaân-lyù, ñaët troïng taâm treân vieäc toân-troïng luaät-leä vaø caùc ngöôøi chung quanh, hôïp ñoàng xaõ-hoäi vaø vieäc söû duïng ñuùng caùc quyeàn töï-do, toùm laïi, ñoù laø ñieàu Montesquieu goïi laø ñöùc tính coäng-hoøa. Sau heát, saùc thaùi theá-tuïc ñaõ maát heát yù-nghóa.
M. - Vieäc theá-tuïc thaät söï khoâng phaûi laø söï boû rôi nhöõng moân giaûng daïy toân-giaùo nhö ñaõ ñöôïc laøm; maø phaûi laø vieäc giaûng daïy taát caû caùc toân-giaùo, vaø quan-nieäm trieát-hoïc, vaø ngay caû, sao laïi khoâng? khaùi nieäm duy vaät vaø cho caùc hoïc sinh cô hoäi theo hoïc hay khoâng caùc moân aáy. Nhö theá ta cho treû con vaø caùc ngöôøi vò thaønh nieân coù khaùi-nieäm veà nhöõng gì ñöôïc daïy doã. Taïi sao phaûi ñôïi 16 naêm vaø trong caùc lôùp trieát-hoïc môùi daïy doã veà caùc ñieàu caên baûn cuûa caùc giaù-trò nhaân baûn?
J.F. - Ñoù laø ñieàu baøn caõi soâi noåi cuûa caùc vò trong boä giaùo-duïc! Nhöng ñaâu laø söï so saùnh veà töø-bi cuûa Phaät-giaùo vaø loøng töø-thieän Thieân-chuùa-giaùo?
M. - YÙ-nieäm veà töø-bi laø moät phaûn aûnh ñieån hình cuûa söï khoù khaên phieân dòch yù-nieäm ñoâng-phöông sang ngoân ngöõ taây-phöông. Chöõ "compassion: töø-bi" trong Taây-phöông ñoâi khi gôïi yù tôùi moät khaùi nieäm thöông soùt keû döôùi, moät thöông caûm coù moät söï ngaên caùch vôùi ngöôøi ñang bò ñau khoå. Trong khi aáy chöõ Taây-taïng, nyingjeù, maø ngöôøi ta dòch laø "compassion", coù nghóa laø "le seingeur du coeur: chuùa teå cuûa traùi tim", nghóa laø ngöôøi ngöï trò yù-nghó cuûa chuùng ta. Loøng töø-bi, theo Phaät-giaùo laø yù muoán chöõa heát taát caû moïi hình thöùc cuûa khoå ñau, vaø ñaëc bieät caùc nguyeân nhaân -- söï ngu doát (voïng), söï thuø gheùt, loøng ham muoán vaân vaân. Loøng töø-bi naøy nhö theá chæ moät phaàn nhöõng ngöôøi bò ñau khoå, vaø phaàn khaùc chæ söï hieåu bieát.
J.F. - Con coù ñoàng nghóa töø-bi vôùi töø-thieän khoâng?
M. - Loøng töø-thieän laø moät bieåu hieäu cuûa loøng töø-bi. Vieäc boá-thí laø moät ñöùc-tính quan-troïng cuûa Phaät-giaùo. Ngöôøi ta phaân bieät nhieàu söï boá-thí, boá-thí taøi vaät -- ñoà aên, tieàn baïc, quaàn aùo --, boá-thí "che chôû khoûi söï sôï haõi", goàm vieäc che chôû ngöôøi ñang bò nguy hieåm, cöùu maïng soáng ngöôøi khaùc, vaø sau heát laø söï daïy doã ñeå moät ngöôøi coù phöông tieän ñeå vöôït qua caùi aùch cuûa söï ngu doát. Nhöõng hình thöùc boá-thí khaùc nhau thì ñöôïc aùp duïng haøng ngaøy trong caùc xaõ-hoäi Phaät-giaùo, vaø coøn ñi tôùi vieäc coù ngöôøi boá-thí taát caû taøi saûn cuûa mình cho nhöõng ngöôøi thieáu thoán. Trong lòch-söû Taây-taïng, coù nhöõng ngöôøi thaám nhuaàn yù boá-thí tôùi ñoä boá-thí thaân maïng mình ñeå cöùu giuùp ngöôøi khaùc. Ñoù laø ñieàu töông ñöông vôùi loøng töø-thieän Thieân-chuùa-giaùo. Roài ñeå loaïi tröø moät caùch laâu daøi söï khoå ñau, caàn phaûi suy-nghó veà caên nguyeân cuûa söï khoå ñau, ngöôøi ta seõ bieát laø söï ngu doát nuoâi döôõng chieán tranh, söï theøm khaùt muoán traû thuø, söï aùm aûnh, vaø taát caû nhöõng gì laøm con ngöôøi ñau khoå.
J.F. - Ñaâu laø söï khaùc bieät giöõa loøng töõ-bi vaø tình thöông?
M. - Tình thöông laø moät phaàn phuï caàn thieát cuûa loøng töø-bi. Caùi naøy khoâng theå coù vaø caøng khoâng theå phaùt-trieån neáu khoâng coù caùi kia, coù theå ñònh-nghóa nhö loøng mong muoán moïi ngöôøi tìm thaáy haïnh-phuùc vaø nhöõng nguyeân nhaân cuûa haïnh-phuùc. Tình thöông nôi ñaây, laø tình thöông khoâng ñieàu kieän, toaøn dieän, ñoái vôùi taát caû moïi ngöôøi khoâng phaân bieät. Tình thöông giöõa nam nöõ, nhöõng ngöôøi thaân, baïn beø vaø thöôøng laø caùc vaät sôû höõu, ngoaïi tröø hay haïn cheá, laãn loän vôùi tình caûm ích kyû. Ngöôøi ta troâng ñôïi söï ñaùp öùng töông töï nhö ngöôøi ta cho. Tình thöông nhö theá coù veû nhö saâu ñaäm, nhöng noù seõ tan bieán ñi neáu noù khoâng ñaùp öùng ñieàu ngöôøi ta troâng ñôïi. Hôn nöõa, tình thöông maø ngöôøi ta coù vôùi caùc ngöôøi thaân thöôøng ñi theo moät tình caûm xa caùch, ñoâi khi cay ñaéng vôùi nhöõng "keû laï", nhöõng gì coù theå laøm neân moät söï ñe doïa cho hoï hay caùc ngöôøi thaân cuûa hoï. Tình thöông thaät söï, loøng töø-bi thaät söï coù theå lan ra cho caû keû thuø cuûa chuùng ta, trong khi aáy tình thöông, vaø loøng töø-thieän xen laãn söï gaén boù khoâng theå bao goàm moät ngöôøi naøo maø ta coi laø keû thuø.
J.F. - Nhö theá, khaùi-nieäm veà tình thöông cuõng quan troïng trong Phaät-giaùo, khoâng haún chæ coù trong Thieân-chuùa-giaùo?
M. - Ñoù laø coãi reã cuûa con ñöôøng. Tình thöông thaät söï khoâng bò phaân cöïc, haïn heïp tôùi moät ngöôøi hay moät soá ngöôøi naøo ñoù, gaén lieàn vôùi moät nhoùm ngöôøi. Hôn nöõa, noù phaûi baát vuï lôïi, vaø khoâng troâng mong söï ñeàn ñaùp laïi. Vì vaäy, moät trong nhieàu chuû ñeà khi tham thieàn laø baét ñaàu baèng caùch nghó tôùi moät ngöôøi naøo ñoù maø ngöôøi ta yeâu quyù xaâu ñaäm, vaø ñeå cho tình thöông aáy toaû roäng ra heát taâm trí; roài phaù vôõ caùi loàng cuûa caùc söï giôùi haïn vaø traûi roäng ra cho nhöõng ngöôøi maø ngöôøi aáy khoâng thöông, cuõng khoâng gheùt; sau cuøng, ngöôøi aáy bao goàm taát caû, keå caû caùc keû thuø. Ñoù chính laø tình thöông thaät söï. Vieäc bieát moät ngöôøi naøo coù yù laøm haïi ta, khoâng theå aûnh höôûng ñeán tình thöông thaät söï, vì tình thöông aáy döïa treân söï hieåu bieát xaâu xa veà "keû thuø" naøy, cuõng nhö chuùng ta, öôùc ao haïnh phuùc vaø ngaïi söï khoå ñau.
J.F. - Nhö theá thì töø-bi cuûa Phaät-giaùo vaø töø-thieän cuûa Thieân-chuùa-giaùo khaùc nhau ôû choã naøo?
M. - Tình thöông caùc ngöôøi laân caän, nhö ñöôïc dieãn taû trong Kinh thaùnh, thì töông ñöông vôùi tình thöông vaø loøng töø-bi cuûa Phaät-giaùo. Veà lyù-thuyeát, thì ñaây chính laø ñieåm chung cuûa moïi toân-giaùo lôùn. Trong Phaät-giaùo, ngöôøi ta gheùp theâm hai ñöùc tính khaùc vaøo tình thöông vaø loøng töø-bi. Moät laø vui vôùi nhöõng tính toát vaø haïnh-phuùc cuûa ngöôøi chung quanh vaø caàu mong cho haïnh-phuùc aáy beàn laâu vaø taêng tröôûng: söï vui tröôùc haïnh-phuùc cuûa ngöôøi chung quanh laø lieàu thuoác choáng laïi loøng ghen gheùt. Hai laø söï voâ tö, traàm laëng: aùp duïng tình thöông, loøng töø-bi vaø thieän caûm cho nhöõng ngöôøi ta thöông meán cuõng nhö cho ngöôøi xa laï, vaø keû thuø cuûa ta. Neáu ta ñaët treân baøn caân söï toát laønh cho rieâng ta, vaø soá löôïng voâ bieân cuûa caùc chuùng sinh thì ta thaáy vieäc thöù nhaát khoâng ñaùng keå so vôùi vieäc thöù hai. Hôn nöõa, caàn phaûi hieåu roõ laø nieàm vui, vaø söï ñau khoå cuûa ta thì gaén lieàn chaët cheõ vôùi haïh-phuùc vaø khoå ñau cuûa nhöõng ngöôøi chung quanh. Ta coù theå nhaän ra trong ñôøi soáng haøng ngaøy, söï khaùc bieät giöõa nhöõng ngöôøi chæ bieát baän taâm cho chính mình vaø nhöõng ngöôøi luoân höôùng veà ngöôøi khaùc. Nhoùm tröôùc thì khoâng thanh thaûn vaø khoâng haøi loøng. Söï heïp hoøi veà taâm trí cuûa hoï laøm haïi töông quan cuûa hoï vaø nhöõng ngöôøi khaùc, vaø hoï khoâng ñaït ñöôïc baát cöù ñieàu gì. Hoï chæ goõ vaøo nhöõng caùi cöûa ñaõ ñoùng. Traùi laïi, ngöôøi coù taâm tình côûi môû, ít nghó ñeán baûn thaân mình vaø luoân luoân quan taâm ñeán söï vui buoàn cuûa ngöôøi chung quanh. Nhöõng ngöôøi naøy coù moät söùc maïnh tinh thaàn laøm hoï khoâng caûm thaáy nhöõng khoù khaên cuûa chính hoï, duø hoï khoâng muoán, nhöõng ngöôøi khaùc cuõng chuù yù ñeán hoï.
Sau cuøng, nhö con ñaõ trình baøy, tình thöông vaø loøng töø-bi phaät-giaùo thì khoâng theå taùch rôøi khoûi söï khoân ngoan, nghóa laø söï hieåu bieát veà baûn theå cuûa moïi söï vaät, vaø nhaém vaøo vieäc giaûi-phoùng nhöõng ngöôøi khaùc khoûi söï ngu doát, maø chính nhöõng ñieàu naøy laø nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa söï khoå ñau cuûa hoï. Chính laø söï khoân ngoan naøy, söï thoâng minh naøy, cung caáp söùc maïnh cho loøng töø-bi.
J.F. - Ngöôøi ta coù theå baøi baùc raèng nhöõng ñieàu aáy thì khoâng cuï theå? Ngaøy nay coù nhöõng vieäc baän taâm maø ngöôøi ta goïi laø nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ-hoäi, söï baát coâng, treû vò thaønh nieân khoù daïy, naïn sì-ke, ma tuùy, söï phaù thai, aùn töû hình. Vaø, ngoaøi aùn töû hình, maø theo ñònh nghóa laø moät toäi phaïm khoâng caûi huaán ñöôïc, caùc treû vò thaønh nieân coù aùn thì neân cho vaøo nhaø tuø hay daïy doã chuùng? Vaø nhöõng vaán ñeà maø con vöøa ñeà caäp veà giaùo-duïc: coù phaûi cöôõng baùch giaùo duïc khoâng, hay chæ ñaët caên baûn treân yù muoán cuûa hoïc sinh?
M. - Vaán ñeà giaùo-duïc laø: Ta phaûi daïy caùc hoïc troø nhöõng gì chuùng muoán nghe hay nhöõng gì chuùng thaät söï caàn thieát nghe? Ñieàu ñaàu tieân laø moät giaûi-phaùp deã daøng, ñieàu thöù hai laø moät thaùi ñoä coù traùch-nhieäm.
J.F. - Vaø sau cuøng, taát caû caùc vaán-ñeå baûo ñaûm xaõ-hoäi, naïn thaát nghieäp, naïn baïo ñoäng, vieäc hoäi nhaäp caùc di daân, söï xích mích veà hoân-nhaân dò chuûng trong caùc xaõ-hoäi taân tieán roäng lôùn. Phaät-giaùo coù töï ñaët vaán ñeà, vaø coù caâu traû lôøi gì khoâng?
M. - Xaõ-hoäi taây-phöông coù söï thuaän lôïi veà caùc phöông-tieän ñeå giaûi quyeát caùc ñau khoå saûy ra do caùc ñieàu kieän beân ngoaøi, nhöng noù thieáu soùt traàm troïng nhöõng phöông tieän ñeå xaây döïng haïnh-phuùc beân trong. Noù cuõng sai laïc trong vieäc xaùc ñònh ñieåm chuaån cho caùc vaán ñeà cuï-theå veà ñôøi soáng vaø xaõ-hoäi, vì nhöõng ngoïn ñeøn veà caùc nguyeân-taùc tinh-thaàn caøng ngaøy caøng bò lu môø. Trong naêm 1993, khi con thaùp tuøng ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma nhö moät ngöôøi thoâng ngoân trong chuyeán vieáng thaêm Phaùp ba tuaàn, con bò chaán ñoäng khi thaáy caùc sinh vieân tieáp ñoùn ngaøi noàng nhieät. Chính trong caùc ñaïi-hoïc laø nôi oâng ta ñöôïc ñoùn tieáp noàng nhieät nhaát. Taïi Grenoble, vaøo taùm giôø toái cuûa thaùng möôøi hai. Thôøi tieát raát laïnh. Giaûng ñöôøng lôùn thì ñaày ngheït, vaø beân ngoaøi, coù loái ba tôùi boán nghìn ngöôøi, ñöùng trong giaù laïnh, nhìn maøn aûnh to lôùn coù hình ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma vaø nghe caùc lôøi khuyeân cuûa oâng ta. ÔÛ Bordeaux, cuõng nhö theá: giaûng-ñöôøng ñoâng ngheït, vaø haøng ngaøn ngöôøi treû beân ngoaøi. Ñieàu ngaëc nhieân laø tình caûm soâi ñoäng, ñaày nhieät huyeát trong troø chôi soáng ñoäng veà hoûi ñaùp vôùi ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma. OÂng ta noùi trong khoaûng hai möôi phuùt; roài thì caùc caâu hoûi ñöôïc neâu ra -- aùn töû hình, söï phaù thai, kieåm soaùt sinh ñeû, söï baïo ñoäng, tình thöông vaân vaân. Ngöôøi ta coù caûm töôûng laø sau cuøng oâng ta ñaõ tìm ñöôïc ngöôøi ñoái thoaïi!
J.F. - Vaäy caùc caâu traû lôøi nhö theá naøo?
M. - Veà vaán-ñeà kieåm soaùt sinh ñeû, ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma noùi raèng ñôøi soáng laø ñieàu quyù giaù nhaát maø ta coù. Moãi moät ñôøi soáng thì heát söùc quyù, vì noù nhö chieác thuyeàn giuùp cho chuùng ta leøo laùi tôùi beán giaùc. Nhöng khi nhöõng ñôøi soáng naøy trôû neân quaù nhieàu, noù seõ gaây neân moät vaán ñeà cho toaøn theå nhaân-loaïi, vì taøi-nguyeân cuûa traùi ñaát khoâng ñuû ñeå cung öùng cho moïi ngöôøi moät ñôøi soáng xöùng ñaùng. Giaûi phaùp duy nhaát laø ngaên ngöøa söï boäc phaùt cuûa loaøi ngöôøi baèng kieåm soaùt sinh ñeû. Ñieàu maø ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma coå voõ laø vieäc kieåm soaùt sinh ñeû maø oâng aáy goïi laø "khoâng baïo ñoäng", nghóa laø duøng taát caû caùc kieåu ñaët voøng xoaén.
J.F. - Moät söï ngaên ngöøa sinh ñeû?
M. - Laøm taát caû vieäc gì coù theå ñöôïc ñeå ngaên ngöøa moät sinh xuaát quaù ñaùng.
J.F. - Nhöng ñieàu aáy khoâng ñöôïc thoâng duïng baèng phaù thai.
M. - Phaät-giaùo ñònh-nghóa moät haønh-vi saùt nhaân laø "laáy ñi moät ñôøi soáng, hay moät ñôøi soáng ñang thaønh hình". Ñoù laø moät haäu quaû hôïp-lyù cuûa söï taùi sinh, vì khi coù söï caáu taïo cuûa yù-thöùc, töø moät kieáp soáng tröôùc, duø coøn trong traïng thaùi phoâi thai, gaàn nhö khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc. Trong vaøi tröôøng hôïp, nhö khi tính meänh cuûa ngöôøi meï bò nguy kòch, hay ngöôøi ta bieát roõ laø ñöùa treû sinh ra seõ bò dò daïng gheâ gôùm, vieäc phaù thai ñöôïc chaáp nhaän, nhöng khoâng theå chaáp nhaän nhöõng lyù do ñôn giaûn xuaát phaùt töø loøng ích kyû -- caùc cha meï ñaõ khoâng thaän troïng, vieäc coù con laø xaáu xa, hay laø gaùnh naëng. Vieäc phaûi ñöôïc phaùt trieån laø nhöõng loaïi voøng xoaén höõu hieäu, ñeå khoûi phaûi duøng tôùi bieän phaùp phaù thai. Caâu traû lôøi naøy coù veû ñöôïc cöû toïa chaáp thuaän. OÂng ta coøn pha troø theâm: "Phöông phaùp kieåm soaùt söï baønh tröôùng daân soá höõu hieäu nhaát laø coù coù theâm nhieàu nhaø sö vaø baø vaõi". Ñieàu naøy dó nhieân laøm moïi ngöôøi cöôøi oà.
J.F. - Ba theâm raèng luaän cöù veà naïn nhaân maõn khoâng thích hôïp taïi caùc nöôùc tieàn tieán, nôi maø möùc ñoäi sinh tröôûng xuoáng döôùi soá sinh ñeå duy trì daân soá. Luaän cöù duy nhaát ñeå baøn caõi laø töï-do caù-nhaân, töï-do veà caùc söï löïa choïn. Nhöng haõy neâu vaán-ñeà khaùc cuûa xaõ-hoäi, aùn töû hình, vaán ñeà naøy ñöôïc ban thaønh luaät trong haàu heát caùc nöôùc taây-phöông hieän ñaïi. Khoâng coøn maáy nöôùc duy trì aùn töû hình. Vaø taïi Myõ, chæ coù vaøi tieåu-bang coøn duy trì, vaø vaøi tieåu-bang vöøa taùi laäp. Noùi chung chæ coøn söï ñaøn aùp nhöõng keû gaây roái, söï ñaøn aùp cuûa baêng ñaûng. Ngöôøi ta khoâng theå duøng baát baïo ñoäng vôùi baêng ñaûng. Laøm sao choáng laïi boïn ma-phi-a neáu ta khoâng duøng vuõ-löïc, khoâng boû tuø nhöõng keû saùt nhaân, khoâng laøm cho chuùng khoâng theå haïi ta nöõa?
M. - Söï baát baïo ñoäng khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa yeáu keùm! Muïc-ñích laø laøm giaûm thieåu baèng moïi caùch söï khoå ñau cuûa caùc ngöôøi chung quanh. Voâ hieäu hoùa nhöõng keû toäi phaïm baèng nhöõng phöông tieän thích hôïp laø ñieàu caàn thieát. Nhöng ñieàu ñoù khoâng bieän minh cho söï traû thuø, nhöõng söï haønh haï thuùc ñaåy bôûi loøng thuø haän vaø söï taøn aùc. Con ñaõ nghe qua ñaøi phaùt thanh lôøi phaùt bieåu caûm ñoäng cuûa cha meï moät ñöùa beù bò gieát bôûi moät nhoùm baïo ñoäng, hoâm tröôùc khi xöû nhöõng ngöôøi naøy: "Chuùng toâi khoâng caàn theâm moät maïng ngöôøi bò gieát nöõa". Ñoái vôùi aùn tuø chung thaân, ngaên ngöøa ñöôïc nhöõng keû gieát ngöôøi coù cô hoäi haïi ngöôøi nöõa, thì aùn töû hình coi nhö laø moät söï traû thuø. Ñaây laø lôøi cuûa ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma trong quyeån Terre des dieux et malheur des hommes: "Keát toäi töû hình moät ngöôøi laø moät vieäc traàm troïng. Ñoù chæ ñôn giaûn laø vieäc loaïi tröø moät con ngöôøi. Ñieàu quan troïng laø toäi nhaân ñöôïc soáng ñeå coù theå coù cô may caûi hoái, thay ñoåi nhaõn quan. Toâi tin töôûng raèng ngay caû nhöõng toäi phaïm nguy hieåm nhaát, cuõng coù chuùt hy-voïng thay ñoåi ñöôïc vaø ñeàn buø laïi. Ñeå cho ngöôøi aáy soáng, ta cho ngöôøi naøy cô hoäi thöïc hieän söï thay ñoåi maø moãi chuùng ta coù khaû naêng aáy".
Gaàn ñaây, naêm 1996, taïi tieåu bang Arkansas cuûa Myõ, moät toäi nhaân ñaõ bò haønh quyeát sau 12 naêm bò keát aùn. Trong thôøi gian naøy, töû toäi ñaõ nhaän ra toäi loãi cuûa mình vaø muoán duøng nhöõng ngaøy coøn laïi ñeå phuïc vuï ngöôøi khaùc, chuoäc laïi loãi laàm xöa. Ngöôøi naøy cuõng ñaõ xin ñi tu khi ñang thuï aùn. Ngöôøi aáy ñaõ thaønh coâng khi ñöôïc phaùt bieåu treân soùng ñieän moät ñaøi phaùt thanh: "Toâi ñaõ trôû neân moät con ngöôøi khaùc. Xin chaáp nhaän söï hoái caûi cuûa toâi. Xin ñöøng gieát toâi. Chuùng ta muoán tin raèng chuùng ta ñang soáng ôû trong moät xaõ-hoäi vaên-minh. Söï thaät khoâng phaûi vaäy. Chính phuû caàn phaûi coi aùn töû hình nhö laø moät söï traû thuø. Caùc baûn aùn gia troïng hieån nhieân ñaõ khoâng laøm ñöôïc vieäc ngaên ngöøa höõu hieäu caùc haønh vi phaïm toäi." Ngöôøi aáy coøn noùi tieáp: "Taïi sao laïi haønh quyeát caùc töû toäi vaøo giöõa ñeâm? Neáu haønh ñoäng cuûa quyù vò khoâng voâ nhaân ñaïo, neáu quyù vò khoâng caûm thaáy coù toäi, thì taïi sao khoâng haønh quyeát vaøo ban ngaøy, tröôùc oáng kính maùy truyeàn hình?" Thoáng-ñoác tieåu-bang Arkansas, laø moät nhaø truyeàn giaùo ngaøy tröôùc, töø choái vieäc tha toäi vaø dôøi ngaøy haønh quyeát tôùi sôùm hôn moät tuaàn ñeå töû-toäi naøy khoâng coù cô hoäi noùi theâm.
J.F. - Ba nghó laø coù moät söï ñoàng tình toång quaùt veà vaán ñeà aáy. Nhöõng xaõ-hoäi daân chuû lôùn coøn duy-trì aùn töû hình duø chæ trong moät vaøi tieåu-bang nhö Myõ, cuõng gaëp nhöõng söï phaûn khaùng. Ba nghó laø vieäc aáy roài seõ chaám döùt. Taïi AÂu-chaâu, treân thöïc teá cuõng ñaõ bieán maát. Ngaøy nay, aùn töû hình chæ coøn ôû taïi nhöõng nöôùc ñoäc taøi nhö laø Trung-Hoa, moät soá nöôùc taïi Phi-chaâu, Maõ-lai-aù, Singapour, I-raéc, vaø leõ dó nhieân Ba-tö...
M. - Taïi Trung-hoa, coù moät traêm vuï haønh quyeát moät ngaøy...Vaø hôn nöõa, caùc nhaø tuø thì baùn caùc boä phaän cuûa töû-toäi treân thò tröôøng chôï ñen cho caùc nhaø thöông ôû Hoàng-koâng vaø baét gia-ñình naïn nhaân traû tieàn cho vieân ñaïn ñaõ keát lieãu ñôøi soáng cuûa töû-toäi.
J.F. - Moät traêm vuï haønh quyeát moät ngaøy taïi Trung-hoa! Nhöng taïi haàu heát caùc xöù thuoäc phaùi höõu, vieäc aáy ñaõ ñöôïc giaûi quyeát. Ñoái laïi, ngöôøi ta haõy coøn tranh luaän veà phöông caùch ngaên ngöøa vaø baøi tröø toäi phaïm. Ta khoâng theå chæ ñöùng treân quan-ñieåm cuûa caùc toäi phaïm. Cuõng caàn phaûi ñöùng treân quan-ñieåm cuûa caùc naïn nhaân nöõa. Ñoù laø tröôøng hôïp, vaø ñaëc bieät, khi ngöôøi ta muoán baûo veä moät xaõ-hoäi choáng laïi nhöõng nhoùm baïo-ñoäng (terroriste) vaø caùc toå chöùc phaïm toäi (ma-phi-a). Veà khía caïnh naøy, raát khoù coù ñöôïc caùc giaûi phaùp baát baïo ñoäng.
M. - Xaõ-hoäi coù boån-phaän baûo-veä caùc coâng daân khoûi caùc keû hung döõ, nhöng khoâng ñöôïc traû thuø. Duø ñoù laø moät vuï gieát ngöôøi hay moät vuï haønh quyeát töû toäi, gieát ngöôøi laø moät vieäc khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Ñoù khoâng phaûi laø vieäc caûm thaáy ñau khoå hôn, moät caùch khoâng laønh maïnh vaø khoâng thöïc-teá veà caùc töû-toäi hay veà caùc naïn-nhaân.
J.F. - Vaø hôn nöõa neáu ñoù laø moät toå-chöùc chuyeân laøm vieäc xaáu!
M. - Muïc-ñích cuûa söï baát baïo-ñoäng chính laø laøm giaûm söï baïo ñoäng. Ñoù khoâng phaûi laø con ñöôøng thuï-ñoäng. Nhö theá caàn phaûi thaåm ñònh yeáu toá khoå ñau. Caùch toát nhaát laø laøm sao voâ hieäu hoaù, caùch naøy hay caùch khaùc, nhöõng keû gaây ra söï khoå ñau cho caùc ngöôøi chung quanh, maø khoâng ñem theâm vaøo nhöõng hình thöùc baïo ñoäng khaùc. Trong moät buoåi trao giaûi Meùmoire aø la Sorbonne (Töôûng nieäm veà Sorbonne), moät ngöôøi trong hoäi tröôøng ñaët caâu hoûi vôùi ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma: "OÂng coù hình dung tôùi moät toaø aùn kieåu nhö Nuremberg, neáu moät ngaøy naøo ñoù Taây-Taïy laáy laïi ñöôïc söï ñoäc-laäp?" Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma traû lôøi laø coù theå seõ khoâng coù, nhöng neáu coù thì muïc ñích cuûa toaø-aùn aáy laø chöng ra caùc baèng côù veà nhöõng thaûm hoïa ñaõ xaûy ra taïi Taây-Taïng cho hôn moät trieäu ngöôøi sau khi Trung-Hoa chieám ñoùng xöù naøy. Nhöng seõ khoâng coù caùc söï traû thuø nhöõng ngöôøi ñaõ hôïp taùc vôùi Trung-hoa. OÂng ta ñöa ra thí-duï sau: moät con choù ñaõ caén baäy nhieàu ngöôøi thì caàn cuøm mieäng noù laïi vaø coâ laäp noù cho tôùi khi noù cheát neáu noù coøn tieáp tuïc laøm haïi. Nhöng neáu noù giaø, khoâng coøn raêng, soáng hieàn laønh trong goùc saân daønh cho noù, thì ngöôøi ta khoâng baén vaøo ñaàu noù moät vieân ñaïn veà toäi noù ñaõ caén möôøi maáy ngöôøi möôøi naêm veà tröôùc.
J.F. - Vaán ñeà ñaët ra khoâng phaûi laø toøa aùn Nuremberg, coù giaù trò roäng lôùn veà vieäc giaùo-duïc; nhöng laø vieäc haønh quyeát caùc keû coù toäi ôû Nuremberg. Khi söû thì ña soá caùc toäi phaïm ñaõ bò haønh quyeát roài. Ngay baây giôø ñang dieãn ra taïi La Haye moät thuû-tuïc khaùc ñeå keát toäi nhöõng keû gieát ngöôøi trong cuoäc chieán-tranh taïi Bosnie. Ba nghó raèng khoâng toäi phaïm bò keát toäi naøo seõ bò haønh quyeát, ñieàu khoâng theå naøo saûy ra ñöôïc theo luaät-leä cuûa nhöõng nöôùc tham-döï. Ñoù laø moät laäp-tröôøng ñuùng y nhö cuûa ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma ñaõ tuyeân-boá.
M. - Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma duøng moät coâng thöùc nhö buùa ñaäp cuûa tieáng Anh: "We must forgive, but not forget", nghóa laø: "Chuùng ta phaûi tha thöù, nhöng khoâng queân".
J.F. - Phaûi ... khoâng queân. Ñieàu ñoù raát ñuùng. Nhöng lyù-luaän aáy chæ aùp duïng cho töøng caù-nhaân. Coøn ngaøy nay, nhöõng toäi phaïm ña soá laø moät toå-chöùc. Ñoù laø moät toäi-phaïm chính-trò, ñoù laø nhöõng keû khuûng boá nhö ETA, hay IRA hay nhö nhöõng ngöôøi Sikh trong vaøi naêm qua beân AÁn-ñoä. Ñoù cuõng laø nhöõng baêng ñaûng toäi-phaïm nhö ma-phi-a, YÙ, Nga, Taøu hay Coâ-lom-bi. Nghóa laø nhöõng nhoùm coù theå vì quyeàn-lôïi, lyù-töôûng cöïc ñoan, nghó raèng mình coù quyeàn phaïm toäi. Moät ngöôøi khoâng theå laøm ñöôïc ñieàu naøy hay ñieàu noï (maø caàn nhieàu ngöôøi). Khi ngöôøi ta baét giöõ ñöôïc ToTo Rina, thuû-laõnh cuûa baêng ñaûng thuoäc ñaûo Sicile ôû Palerne, ñoù laø moät thaønh coâng lôùn cuûa caûnh-saùt YÙ-ñaïi-lôïi, nhöng chæ khoâng ñaày ba möôi giaây, ToTo Rina ñaõ ñöôïc thay theá baèng moät ngöôøi khaùc ñeå caàm ñaàu baêng ñaûng aáy. Nhö theá, ñoái thuû chính laø toå chöùc chôù khoâng phaûi ngöôøi naøy hay ngöôøi kia. Tuy vaäy ngaøy nay ta thaáy xaõ-hoäi caøng ngaøy caøng coù nhieàu toå chöùc toäi phaïm vôùi muïc-ñích ñaït lôïi, hay aûnh höôûng chính-trò, hay caû hai. Vaø xaõ-hoäi khoâng coù phöông-tieän gì ñeå ñoái phoù laïi khaùc hôn laø vieäc duøng vuõ-löïc. Ñoù laø moät söï choáng baïo ñoäng.
M. - Caùc toäi-phaïm coù toå-chöùc chæ laø moät taäp hôïp cuûa nhieàu toäi phaïm. Ñaët caùc toäi phaïm vaøo vò theá khoâng theå haïi ai ñöôïc chæ laø chaát ñoáng vaán ñeà, chæ laø tröø khöû caùc hieän töôïng. Nhöng neáu ta muoán giaûi quyeát taän coãi reã, thì caàn phaûi caûi huaán nhöõng con ngöôøi, phaûi giuùp ñôõ hoï thay ñoåi.
|
|