Jean-Francois. - Nhöõng nghi thöùc cuûa moät ñaïo, bò gaùn laø "cuoàng tín" -- nöôùc thaùnh, traøng haït, nhaùnh caây, söï tin töôûng vaøo ñuû moïi thöù, söï coâng hieäu cuûa caùc thaùnh tích, hay caùc lôøi caàu nguyeän, söï thaép ñeøn caày --, coù trong haàu heát caùc toân-giaùo, traùi haún vôùi khía caïnh trong saùng maø ngöôøi ta noùi veà Phaät-giaùo. Ñoù hình nhö laø moät trong caùc lyù-do ñaõ loâi keùo ñöôïc giôùi trí thöùc veà söï khoân ngoan khi hoï choái boû nhöõng nghi thöùc cuûa caùc toân-giaùo ñaõ ñöôïc thònh haønh vì chuùng coù veû ñoùng tuoàng, hình thöùc hay khoâng hôïp lyù. Theo ba, hình nhö ñoù laø moät hình aûnh lyù töôûng cuûa Phaät-giaùo, maø ngöôøi ta coù ñöôïc khi quan saùt töø xa, khi ngöôøi ta chæ bieát veà chuû thuyeát maø khoâng tham döï vaøo söï thöïc haønh haøng ngaøy. Nhöng khi ngöôøi ta ñi du lòch tôùi nhöõng xöù sôû Phaät-giaùo, khi vaøo trong caùc tu-vieän, ngöôøi ta nhaän thaáy söï traùi ngöôïc, söï phaùt trieån ñaùng ngaïc nhieân khi thöïc haønh, nhöõng lôøi ca, caùc ñaùm röôùc, söï quyø laïy, maø ñoái vôùi moät ngöôøi khoâng bieát nhö ba, hình nhö cuõng mang saéc thaùi cuûa söï meâ tín, hay nhöõng nghi thöùc quyeán ruõ nhö cuûa Chính thoáng giaùo, Coâng giaùo, Hoài giaùo hay Do thaùi giaùo. Ba coù theå noùi coù nhöõng nghi thöùc ñang saûy ra tröôùc maét chuùng ta ôû ngay theá-kyû XX naøy, thì gioáng nhö Coâng giaùo thôøi Trung coå hôn laø Coâng giaùo hieän nay. Coù theå ñoù laø nhöõng söï khoâng hôïp lyù, moät caùch phieám dieän, vaø maùy moùc cuûa caùc nghi thöùc ñöôïc gheùp theâm vaøo söï khoân ngoan cuûa ñöùc Phaät traûi qua hai nghìn naêm?
Mathieu - Tröôùc heát, trong Phaät giaùo cuõng nhö trong caùc toân-giaùo khaùc, caàn phaûi phaân bieät giöõa caùc nghi thöùc vaø söï meâ tín. Loøng tin trôû neân meâ tín khi noù ñi ngöôïc vôùi lyù-trí vaø ñi xa khoûi söï hieåu bieát saâu xa veà caùc nghi thöùc. Nghi thöùc theo nhö nguyeân nghóa ritus cuûa tieáng Latin coù nghóa laø caùc "haønh ñoäng ñuùng". Noù caàn tôùi söï suy xeùt, söï quaùn töôûng, lôøi caàu nguyeän, söï tham thieàn. Nghóa cuûa caùc lôøi trong khi haùt thì luoân luoân laø söï keâu goïi quaùn töôûng. Ñoù laø ñieàu ñaëc bieät ñuùng trong Phaät-giaùo Taây-taïng. Khi ngöôøi ta cuùi mình trong khi leã hay treân caùc kinh saùch ñang ñoïc, ngöôøi ta tìm thaáy nôi ñoù nhö moät ngöôøi höôùng ñaïo, nhöõng tính chaát khaùc nhau cuûa söï tham thieàn Phaät-giaùo -- söï tónh laëng, tình thöông vaø loøng töø bi. Nghi thöùc laø moät söï thöïc haønh taâm linh trong khuoân khoå gôïi caûm cuûa moät tu vieän, trong baàu khoâng khí thanh tao ñöôïc phuï theâm tieáng nhaïc ñaïo, khoâng coù muïc ñích kheâu gôïi caûm suùc nhöng laø laøm dòu chuùng xuoáng giuùp cho söï tu taäp. AÂm nhaïc aáy ñöôïc ñaët ra nhö moät söï cuùng döôøng chôù khoâng phaûi laø söï bieåu loä cuûa ngheä thuaät. Coù caùc nghi thöùc keùo daøi khoâng döùt, suoát ngaøy ñeâm, trong hôn moät tuaàn leã. Muïc-ñích cuûa chuùng laø daãn daét caùc ngöôøi tham döï cuøng chung nhau traûi qua moät thôøi kyø tinh taán tu haønh.
Trong khi thieàn ñònh veà mandala: maïn -ñaø-la, ngöôøi ta chuù troïng ñeán nhöõng phöông thöùc taäp trung yù thöùc vaø nöông töïa vaøo moät bieåu töôïng raát phong phuù.
J.F. - Maïn-ñaø-la, con coù theå noùi roõ hôn ñöôïc khoâng?

M. - Maïn-ñaø-la laø moät bieåu töôïng veà vuõ truï vaø caùc sinh vaät, döôùi hình thöùc moät nôi hoaøn toaøn vôùi caùc vò thaùnh ôû nôi ñoù. Nhöõng "vò thaùnh" cuûa caùc maïn-ñaø-la thì khoâng phaûi laø caùc vò phaät, vì nhö con ñaõ trình baøy, Phaät giaùo khoâng phaûi laø moät toân giaùo ña thaàn cuõng khoâng phaûi ñoäc thaàn. Ñoù laø nhöõng bieåu töôïng veà nhöõng ñaëc tính cuûa Phaät tính. Söï tham thieàn veà moät maïn-ñaø-la laø moät söï tu taäp ngöôøi ta goïi laø "caùi nhìn tinh khieát", nghóa laø söï nhaän ra ñöôïc phaät taùnh saün coù nôi moãi ngöôøi. Nhöõng phöông caùch hình dung naøy laøm thay ñoåi nhaõn quan thoâng thöôøng cuûa chuùng ta veà theá-giôùi -- moät söï hoãn ñoän giöõa tinh khieát vaø vaån ñuïc, toát vaø xaáu --, thaønh söï nhaän thöùc ñöôïc veà söï hoaøn haûo caên baûn cuûa theá-giôùi caùc söï vaät. Khi chuùng ta töï hình dung nhöõng ngöôøi vaø vaät quanh ta, ñöôùi hình thöùc nhöõng bieåu töôïng cuûa söï hoaøn toaøn, ta quen daàn vôùi yù nghó raèng phaät taùnh coù ôû trong moãi chuùng ta. Nhö theá ngöôøi ta seõ khoâng quan taâm tôùi nhöõng ñaëc ñieåm beân ngoaøi nhö xaáu ñeïp, baïn hay thuø. Toùm laïi, caùc caùch thöùc aáy laø caùc phöông tieän thöôøng duøng ñeå tìm laïi söï hoaøn haûo nôi moãi chuùng ta. Sau cuøng, cuõng neân nhaán maïnh laø ñoái vôùi caùc ñaïo sö Taây-taïng, caùc nghi thöùc aáy chæ coù moät giaù trò töông ñoái, vaø caùc aån só daønh troïn thôøi gian ñeå ngoài thieàn thì khoâng duøng tôùi caùc nghi thöùc aáy. Moät vaøi ngöôøi nhö ñaïo sö veà yoga Milareùpa, coøn ñi tôùi vieäc choái boû moät caùch coâng khai taát caû moïi nghi leã. Söï ña daïng cuûa caùc phöông caùch veà taâm linh ñaùp öùng cho caùc chi phaùi khaùc nhau cuõng nhö möùc ñoä tu taäp khaùc nhau.
J.F. - ÖØ, nhöng hoâm tröôùc ôû Katmandou, chuùng ta thaáy moät ñaùm ñoâng caùc phaät-töû tôùi caàu nguyeän chung quanh moät kieán truùc lôùn... goïi teân laø gì?
M. - Moät baûo thaùp.
J.F. - Nhö theá hoï ñi voøng quanh baûo thaùp theo chieàu kim ñoàng hoà trong nhieàu giôø ñoàng hoà, vì ba ñöôïc bieát trong chuyeán ñi Bhoutan kyø tröôùc laø khi ñi quanh moät ngoâi ñeàn hay moät baûo thaùp thì phaûi ñi theo chieàu kim ñoàng hoà, vì moät lyù do huyeàn bí naøo ñoù maø ba khoâng bieát vaø ngöôøi ta khoâng cung caáp cho ba caâu traû lôøi thoûa ñaùng. Ñieàu aáy coù phaûi laø söï meâ tín moät caùch ñôn giaûn khoâng?
M. - Ñoù laø moät ñieåm quan troïng. Ña soá caùc haønh ñoäng thöôøng ngaøy maø ta goïi laø "ñôøi soáng haøng ngaøy" khoâng phaûi hoaøn toaøn khoâng coù yù nghóa saâu xa. Thoâng thöôøng, söï ñi ñöôïc ñoàng nghóa vôùi di chuyeån ñeå tôùi moät nôi naøo caøng mau caøng toát; aên uoáng laø laøm ñaày bao töû; laøm vieäc laø saûn xuaát ra caøng nhieàu caøng toát, vaân vaân. Trong moät xaõ-hoäi maø ñôøi soáng taâm linh ñaõ thaám nhaäp taát caû ñôøi soáng, nhöõng haønh vi duø nhoû nhaët cuõng coù yù nghóa. Khi ngöôøi ta ñi, ngöôøi ta nghó raèng ñang ñi tôùi giaùc ngoä; khi ñoát moät ngoïn ñeøn, ngöôøi ta nghó: "Caàu mong cho nhöõng caûm xuùc höôùng haï bò thieâu ñoát ñi"; khi aên ngöôøi ta nghó: "Mong moãi ngöôøi neám ñöôïc höông vò cuûa söï quaùn töôûng"; khi môû moät caùnh cöûa: "Caàu mong caùnh cöûa giaûi thoaùt môû roäng cho moïi ngöôøi", vaân vaân. Trong tröôøng hôïp baûo thaùp, caùc ngöôøi Taây-taïng nghó raèng ñi voøng quanh noù trong moät giôø ñoàng hoà thì toát hôn laø chaïy boä. Moät baûo thaùp laø moät bieåu töôïng cuûa Phaät tính (Caùc chöõ töôïng tröng cho lôøi noùi cuûa ñöùc Phaät, vaø caùc töôïng nhoû töông tröng cho baùu thaân). Phía beân phaûi ñöôïc coi nhö moät vò trí danh döï, ñeå toû loøng cung kính vôùi ñöùc Phaät vaø caùc lôøi daïy cuûa ngaøi, ngöôøi ta ñi voøng quanh vaø giöõ cho baûo thaùp ôû phía beân phaûi, nghóa laø ñi theo chieàu kim ñoàng hoà. Laøm nhö theá taâm trí cuûa hoï höôùng veà ñöùc Phaät töùc laø caùc lôøi daïy doã cuûa ngaøi.
J.F. - Coøn nhöõng hình veõ treân töôøng hình nhö töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi sieâu phaøm? Ba töôûng raèng trong Phaät-giaùo khoâng coù caùc vò thaùnh hay phaät?
M. - Con laäp laïi laàn nöõa, ñoù khoâng phaûi laø nhöõng phaät hay chuùa coù moät söï soáng noäi taïi. Ñoù chæ laø nhöõng vò phaät töôïng tröng. Khuoân maët cuûa moät vò "Phaät" töôïng tröng cho Moät, tuyeät ñoái. Hai caùnh tay laø söï hieåu bieát veà tónh laëng hôïp vôùi phöông phaùp cuûa söï töø bi. Coù vò phaät coù saùu caùnh tay töôïng tröng cho saùu söï hoaøn haûo: tính kyû luaät, loøng roäng löôïng, söï kieân nhaãn, söï soát saéng, söï chuù taâm vaø söï khoân ngoan. Thay vì ngaém nhìn nhöõng hình aûnh bình thöôøng, toát hôn laø coù ôû trong ñaàu moät bieåu töôïng mang ñaày nhöõng yeáu toá cuûa con ñöôøng taâm linh. Nhöõng bieåu töôïng nhö theá giuùp cho trí töôûng töôïng cuûa chuùng ta deã taäp trung hôn laø ñeå chuùng ñi hoang. Moät trong nhöõng trôû ngaïi chính laø keàm giöõ caùc yù nghó cuûa chuùng ta ñi töø yù naøy sang yù khaùc khoâng ngöøng. Caùc caùch thöùc hình dung veà moät "vò phaät töông tröng" giuùp cho nhöõng ai khoù khaên taäp trung yù nghó coù theå höôùng noù veà moät ñoà vaät. Söï hình dung naøy coù khi raát phöùc taïp, nhöng thay vì chia reõ yù nghó ñi nhieàu höôùng, noù laøm cho bình dòu ñi. Moät söï hình dung ñuùng ñoøi hoûi ba ñieàu: coù theå hình dung ra moät caùch roõ raøng, ñieàu naøy bao haøm vieäc taäp trung yù nghó vaøo vaät aáy; hieåu roõ yù nghóa töôïng tröng cuûa ñoà vaät trong khi ñang tham thieàn; vaø sau cuøng gìn giöõ phaät tính coù saõn nôi moãi ngöôøi.
J.F. - Nhöng ba troâng thaáy caùc phaät-töû quyø moïp tröôùc töôïng Phaät trong caùc ñeàn thôø! Ñoù laø moät cöû chæ maø ngöôøi ta laøm tröôùc moät vò thaùnh, moät vò phaät, moät thaàn töôïng, khoâng phaûi tröôùc moät hieàn trieát!
M. - Söï quyø laïy tröôùc ñöùc Phaät laø moät söï toân kính khoâng phaûi moät vò thaùnh, nhöng laø moät ngöôøi coù söï khoân ngoan tuyeät ñoái. Nhöõng lôøi chæ daïy cuûa ñöùc Phaät ñoái vôùi moät phaät-töû coù giaù trò voâ bôø. Toân kính söï khoân ngoan aáy cuõng laø moät haønh ñoäng nhuùn mình. Ñieàu ñoù ñöôïc duøng nhö söï ñoái khaùng cho loøng kieâu ngaïo, vì tính naøy trôû ngaïi cho moïi söï thay ñoåi saâu sa. Loøng kieâu ngaïo caûn trôû söï naåy nôû cuûa söï khoân ngoan vaø loøng töø bi. "Nöôùc khoâng theå tuï taäp ôû treân ñænh moät ngoïn nuùi, vaø söï xöùng ñaùng ñích thöïc khoâng coù ôû treân cao ñieåm cuûa loøng kieâu ngaïo", ñoù laø lôøi moät caâu ngaïn ngöõ. Hôn nöõa söï quyø laïy khoâng phaûi laø maùy moùc. Khi ngöôøi ta ñeå hai tay, hai ñaàu goái vaø traùn chaïm ñaát -- naêm ñieåm -- ngöôøi ta mong muoán laøm saïch naêm caùi ñoäc: loøng thuø haän, loøng ham muoán, söï ngu doát, loøng kieâu ngaïo, vaø loøng ghen gheùt vaø chuyeån chuùng thaønh naêm ñieàu khoân ngoan töông xöùng. Khi baøn tay coøn tröôït treân ñaát luùc ñöùng daäy, ngöôøi ta töï nghó: "Caàu xin cho toâi coù theå thu heát nhöõng khoå ñau cuûa moïi ngöôøi vaø vaät, vaø giuùp hoï quaêng ñi". Nhö theá moãi haønh ñoäng haøng ngaøy, khoâng phaûi coù tính trung hoøa, taàm thöôøng, nhöng keùo ta veà söï tu taäp taâm linh.
J.F. - Trong khi aáy, ñôøi soáng ôû tu vieän beân Thieân-chuùa-giaùo chæ coù moät thöïc taïi, ñöùc Chuùa Trôøi. Theá-giôùi (theá tuïc)maø chuùng ta sinh soáng, hay "ngoaøi ñôøi" nhö nhöõng ngöôøi theo Thieân-chuùa-giaùo ôû Phaùp vaøo theá-kyû thöù XVII quen goïi (hoï noùi tôùi soáng ngoaøi ñôøi hay soáng trong ñaïo), chæ laø moät söï queân chuù-yù tôùi ñieàu chính yeáu: Thieân Chuùa. Traùi laïi, ñôøi soáng toân giaùo, cuûa nhöõng ngöôøi thoaùt tuïc, nhö Pascal ôû Port Royal, hay nhöõng tu-só trong chuûng vieän Chartreuse thì tìm moïi caùch ñeå khoâng bò laõng trí -- nhöõng söï "sao laõng" nhö Pascal goïi --, nghóa laø nhöõng gì laøm ta "quay ñi" veà phía nhöõng söï löu taâm haøng ngaøy, giaù trò sai laàm cuûa söï thaønh coâng, söï thoûa maõn cuûa tính khoe khoang, tieàn baïc, vaân vaân... Nhöõng giôø phuùt aáy laøm ta nhö bò deät vaøo vôùi cuoäc ñôøi, ngöôøi ta baøi tröø chuùng ñeå coù theå chuù taâm veà moät ñieàu duy nhaát, töông quan vôùi Thieân Chuùa. Nhöõng tu só ôû Grande Chartreuse xa lìa cuoäc soáng ngoaøi ñôøi ñeå coù theå chuù taâm moät caùch lieân tuïc, khoâng bò sao laõng, tôùi Thieân Chuùa. Trong khi aáy, Phaät-giaùo khoâng chaáp nhaän moät vò thaùnh vöôït thôøi gian thì soáng thoaùt tuïc trong caùc tu-vieän ñeå laøm gì? Noùi cho goïn, neáu Phaät-giaùo khoâng phaûi laø moät toân-giaùo, taïi sao noù gioáng nhö moät toân-giaùo theá?
M. - Con töôûng laø chuùng ta ñaõ ñeà caäp veà ñeà taøi naøy luùc tröôùc. Duø ngöôøi ta goïi noù laø toân-giaùo hay thuyeát veà sieâu hình thì ñieàu ñoù khoâng quan troïng. Muïc-ñích taâm linh maø phaät-giaùo nhaém tôùi laø söï giaùc ngoä maø ñöùc Phaät ñaõ ñaït ñöôïc. Muïc-ñích chính laø ñi theo con ñöôøng maø ñöùc Phaät ñaõ ñi. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi moät söï thay ñoåi saâu sa doøng yù-thöùc cuûa chuùng ta. Ngöôøi ta coù theå bieát roõ ai laø ngöôøi mong muoán ñi treân con ñöôøng ñoù khi ngöôøi aáy daønh troïn thôøi gian cuûa mình. Ngöôøi ta cuõng bieát raèng ñoái vôùi moät ngöôøi môùi tu taäp, nhöõng ñieàu kieän beân ngoaøi coù theå thuaän lôïi hay baát lôïi cho söï tìm kieám. Chæ coù ngöôøi ñaõ ñaït ñeán giaùc ngoä thì môùi khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc ñieàu kieän beân ngoaøi, vì ñoái vôùi ngöôøi aáy theá giôùi caùc hieän töôïng beân ngoaøi nhö moät quyeån saùch vôùi nhöõng trang laø moät minh chöùng cho söï thaät maø ngöôøi ngöôøi aáy ñaõ khaùm phaù ra. Moät ngöôøi ñaõ chöùng ngoä thì khoâng coøn bò nhöõng oàn aøo cuûa nhöõng thaønh phoá, vôùi hoï cuõng nhö moät tu-vieän ôû trong nuùi. Moät ngöôøi môùi tu taäp thì caàn tìm nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå giuùp ngöôøi aáy taäp trung vaø thay ñoåi caùc yù-nghó cuûa mình. Trong söï naùo nhieät cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy, nhöõng söï thay ñoåi taâm linh caàn nhieàu thôøi gian vaø coù theå bò giaùn ñoaïn tröôùc khi ñaït tôùi ñích. Ñoù laø lyù do caùc ngöôøi tu hoïc Taây-taïng ñoâi khi soáng aån cö trong nhieàu naêm. Muïc ñích cuûa hoï laø daønh troïn thôøi gian cho söï tìm toøi taâm linh, maø khoâng bao giôø queân laõng muïc ñích laø ñaït tôùi giaùc ngoä ñeå coù theå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi khaùc.
J.F. - Laøm sao ñònh nghóa ñöôïc söï giaùc ngoä?
M. - Ñoù laø söï khaùm phaù ra baûn theå cuøng cöïc cuûa chính mính vaø cuûa caùc söï vaät.
J.F. - Vaäy con coù theå naøo noùi roõ veà loøng tin trong Phaät giaùo?
M. - Chöõ aáy coù moät yù nghóa hôi khaùc beân Taây-phöông. Ngöôøi ta phaân bieät boán khía caïnh cuûa loøng tin. Ñieàu thöù nhaát laø "loøng tin trong treûo", hay caûm höùng, noù coù khi ngöôøi ta nghe söï chæ daïy cuûa ñöùc Phaät, cuoäc ñôøi cuûa ngaøi hay cuûa moät hieàn trieát lôùn: moät söï quan taâm sinh ra trong chuùng ta. Caùi thöù hai laø moät söï kyø voïng. Ñoù laø söï mong muoán ñöôïc bieát theâm nöõa, ñöôïc thöïc haønh nhöõng söï chæ daïy cuûa moät ñaïo sö vaø theo nhö nhöõng göông maãu cuûa oâng ta ñeå ñaït tôùi söï hoaøn haûo maø oâng ta laø moät thí duï. Ñieàu thöù ba thì loøng tin trôû thaønh moät "söï tin chaéc", moät söï chaéc chaén ñaït ñöôïc do söï kieåm chöùng cuûa chính baûn thaân veà söï chính xaùc cuûa caùc söï daïy doã vaø söï höõu hieäu treân con ñöôøng taâm linh maø ngöôøi ta thaâu thaäp ñöôïc moät söï thoûa maõn vaø moät söï doài daøo ngaøy moät taêng tröôûng: söï khaùm phaù naøy gioáng nhö ñi qua moät vöôøn hoa caøng ngaøy caøng thaáy ñeïp hôn. Sau cuøng, söï tin chaéc naøy khoâng bò suy giaûm duø hoaøn caûnh coù theá naøo ñi nöõa, ngöôøi ta ñaït ñöôïc moät söï bình taâm trong thöïc haønh, cho pheùp duøng taát caû nhöõng ñieàu kieän cuûa ñôøi soáng thuaän lôïi hay khoâng thuaän lôïi ñeå tieán tôùi. Söï chaéc chaén naøy trôû neân moät baûn ngaõ thöù hai. Ñoù laø loøng tin "khoâng bò suy giaûm hay khoâng trôû ngöôïc". Ñoù laø boán chaëng cuûa loøng tin nôi Phaät giaùo, khoâng phaûi laø moät söï "nhaûy" cuûa söï thoâng minh nhöng laø keát quaû cuûa moät söï khaùm phaù töøng böôùc, vaø söï chöùng thöïc laø con ñöôøng taâm linh ñem laïi keát quaû.

| |