|
|
Jean-Francois. - Cho tôùi giaây phuùt naøy, chæ coù ba hoûi veà Phaät-giaùo nhaân danh Taây-phöông. Nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät nhö con, coù khi naøo töï hoûi raèng nhöõng tieán-boä cuûa khoa-hoïc taây-phöông nhö ñaõ saûy ra töø gaàn hai theá-kyû qua, coù ñem laïi gì theâm cho khoa-hoïc veà taâm-linh? Hay coi nhö khoa-hoïc veà taâm-linh ñaõ coù töø hôn 2500 naêm, khoâng coù gì caàn phaûi hoïc töø nhöõng khoa-hoïc goïi laø vò nhaân-sinh?
Mathieu - Thaùi ñoä cuûa Phaät-giaùo thì côûi môû vôùi taát caû nhöõng söï suy nghó cuõng nhö öôùc voïng cuûa moïi ngöôøi. Moät phaät-töû luoân luoân thaáy caàn phaûi hoïc hoûi ñeå laø giaàu theâm cho nhöõng kinh-nghieäm cuûa mình. Phaät-giaùo khoâng töï ñoùng cöûa nhö Taây-phöông ñoái vôùi caùc khoa-hoïc veà taâm-linh. Nhöng cuõng khoâng neân queân raèng veà toång quaùt, Taây-phöông ñaõ khoâng coøn löu taâm ñeán nhöõng khoa-hoïc quaùn töôûng, ñeå chæ chuù troïng ñeán nhöõng khoa-hoïc goïi laø thieân-nhieân -- Vaät-lyù, Sinh-vaät-hoïc, vaân vaân. Ñieàu ñaùng chuù yù laø moân taâm-lyù-hoïc, nhö teân goïi cuûa noù, ñaùng leõ phaûi laø moät "khoa-hoïc cuûa yù-thöùc", laïi traùnh neù söï suy seùt töï phaûn, vaø coi noù nhö khoâng khaùch quan, vaø coá gaéng bieán ñoåi nhöõng bieán chuyeån cuûa naõo boä thaønh nhöõng hieän-töôïng ño löôøng ñöôïc. Khoa taâm-lyù hoïc treân nguyeân-taéc, boû qua phöông-phaùp quaùn-töôûng. Ñoái vôùi phaät-giaùo thì ngöôïc laïi, neáu muoán hieåu roõ veà yù-thöùc thì ñieàu hieån nhieân laø phaûi xem xeùt noù baèng söï quan-saùt tröïc-tieáp, tröôùc heát baèng phöông phaùp giaûi tích, roài quaùn-töôûng, hay thieàn ñònh -- vaø thieàn ñònh, ngöôøi ta thöôøng hieåu laø söï nghæ-ngôi cuûa cuûa taâm trí nhö ña soá nhöõng ngöôøi ôû Taây-phöông thöôøng hieåu. Phaät-giaùo goïi thieàn laø moät söï khaùm phaù thaêng tieán veà baûn theå cuûa yù-thöùc vaø nhöõng dieãn bieán cuûa naõo boä, baèng söï tu-taäp trong nhieàu naêm daøi. Döôùi nhaõn quan phaät-giaùo, phöông caùch maø Taây-phöông duøng thì coù veû vôõ vuïn vaø phieán dieän, hieåu theo nghóa chieát töï, vì taâm-lyù-hoïc chæ môùi chaïm tôùi voû cuûa yù-thöùc.
J.F. - Ñoái laïi, ñoái vôùi nhöõng khoa-hoïc chính xaùc, ba nghó laø Phaät-giaùo coù quan-ñieåm roõ raøng.
M. - Ñuùng theá, trong tröôøng-hôïp moät ñònh-luaät veà toaùn-hoïc hay veà vaät-lyù ñaõ ñöôïc minh chöùng moät caùch roõ raøng, khoâng coøn nghi ngôø naøo nöõa, thì thaùi-ñoä cuûa ñaïo Phaät laø chaáp nhaän taát caû nhöõng hieåu bieát gì coù giaù-trò vaø töø boû taát caû nhöõng gì ñaõ ñöôïc chöùng minh laø sai laàm. Nhöng ñieàu maø ba goïi laø caùc "khoa-hoïc chính xaùc" thì chuû yeáu chæ ôû trong laõnh vöïc nhöõng gì coù theå ño löôøng ñöôïc vaø toaùn-hoïc. Nhöõng khaùm phaù trong laõnh vöïc aáy khoâng xaùc nhaän hay phuû nhaän nhöõng nguyeân taéc cuûa ñôøi soáng taâm-linh. Chính vì leõ ñoù maø Phaät-giaùo khoâng coù gì khoù-khaên trong vieäc thay ñoåi nhaõn quan veà vuõ-truï vaät-lyù, nhö cuûa khoa thieân-vaên chaúng haïn; vì trong thöïc teá, duø cho traùi ñaát coù baèng phaúng hay hình troøn thì cuõa khoâng thay ñoåi cho nhieàu tôùi guoàng maùy chính yeáu cuûa haïnh-phuùc vaø khoå ñau. Ñöùc Ñaït-lai-laït-ma thöôøng noùi raèng oâng ñöôïc daïy raèng traùi ñaát thì hình thang, nhöng oâng ta khoâng heà thaáy khoù khaên ñeå hieåu vaø coâng nhaän laø noù troøn!
J.F. - Ñoù laø ñieàu ngöôøi ta goïi trong trieát-hoïc taây-phöông laø söï phuû nhaän moät lyù-luaän töø moät quyeàn naêng.
M. - Coù moät vuõ-truï phaät-giaùo thôøi coå, ñaõ ñöôïc söûa ñoåi bôûi caùc ñeä töû cuûa ñöùc Phaät vaø phaûn aûnh veà söï hieåu bieát vaøo theá-kyû thöù VI - V tröôùc Thieân chuùa beân AÁn-ñoä. Coù ngoïn nuùi teân Meùrou, coi nhö truïc cuûa vuõ-truï, maët trôøi vaø maët traêng quay chung quanh truïc naøy, vaø caùc luïc ñòa thì toûa ra töø ñoù. Vuõ-truï naøy thuoäc vaøo loaïi maø ta goïi laø "söï thaät töông-ñoái" hay "thoâng thöôøng", moät söï thaät coù giaù-trò khi ñöông thôøi.
J.F. - Ñoái vôùi nhöõng khoa-hoïc veà vaät-chaát, khoa-hoïc veà ñôøi soáng, veà sinh-vaät-hoïc, vaät-lyù thieân-theå (astrophysique), lyù-thuyeát veà söï tieán-hoùa cuûa caùc chuûng loaïi, thì Phaät-giaùo coù veû coù nhaõn quan côûi môû hôn taát caû, keå caû Toøa thaùnh, vaø Thieân-chuùa-giaùo noùi chung cho tôùi nhöõng naêm gaàn ñaây. Toøa thaùnh ñaõ giöõ quan ñieåm giaùo lyù veà söï caét nghóa vieäc hình thaønh cuûa vuõ-truï, vaø söï saùng taïo ra caùc chuûng loaïi bò ñaùnh ñoå bôûi khoa-hoïc -- vì theá Toøa thaùnh coi khoa-hoïc nhö keû thuø. Ngay caû vaøo theá-kyû thöù XIX, ta coøn thaáy phaûn öùng thuø nghòch cuûa phía coâng giaùo ñoái vôùi thuyeát tieán hoùa. Toøa thaùnh cuõng chaáp nhaän moät caùch treã naûi, vì vaøo nhöõng naêm 50 vaø 60, coù moät nhaø truyeàn giaùo coá gaéng dung hoøa thuyeát tieán hoùa vôùi giaùo lyù Thieân-chuùa-giaùo. Ba muoán ñeà caäp ñeán Teilhard de Chardin, ngöôøi bò toøa thaùnh ñieåm maët khieån traùch, vì ñaõ chaáp nhaän thuyeát tieán hoùa trong khi nghieân cöùu veà thaàn hoïc. Phaät-giaùo coù moät quan ñieåm roõ raøng laø khoâng giaùo lyù nhö theá.
M. - Khaùi nieäm maø Phaät-giaùo coù veà söï thaät töông ñoái cuûa theá-giôùi caùc hieän-töôïng khoâng phaûi laø moät "giaùo lyù", vì theá-giôùi hieän-töôïng ñöôïc caûm nhaän thay ñoåi tuøy chuûng loaïi vaø tuøy thôøi gian. Söï dieãn taû ñöông thôøi cuûa vuõ-truï maø chuùng ta coù ngaøy nay, Phaät-giaùo chaáp nhaän nhö vaäy. Ñoù khoâng phaûi laø söï phuû nhaän khoa-hoïc veà vieäc khoa-hoïc dieãn taû caùc hieän töôïng hay nhöõng ñònh-luaät thieân-nhieân. Traùi laïi Phaät-giaùo cuõng khoâng chaáp nhaän quan ñieåm raèng khoa hoïc seõ caét nghóa taát caû, töø vaät chaát tôùi phi vaät chaát, veà baûn theå cuûa caùc hieän-töôïng. Phaät-giaùo cuõng khoâng coù lyù do gì ñeå thay ñoåi quan ñieåm theo luoàng gioù khaùm phaù khoa-hoïc. Loøng vò tha ñem laïi haïnh-phuùc, vaø loøng thuø haän ñem tôùi khoå ñau khoâng dính daùng gì ñeán vieäc traùi ñaát troøn, hay vuõ truï baét ñaàu töø "vuï noå lôùn big bang". Ngöôøi ta coù theå chaáp nhaän moät caùch tieân khôûi raèng nhöõng lyù-thuyeát lieân tieáp cuûa khoa-hoïc caøng ngaøy caøng dieãn taû ñuùng hôn söï thaät, nhöng cuõng neân nhôù laø trong doøng lòch-söû, ñoâi khi noù cuõng coù nhöõng quan-ñieåm traùi ngöôïc nhau, vaø luùc naøo cuõng noùi tôùi "caùch maïng khoa-hoïc" vaø coù söï deø bæu vôùi nhöõng ai khoâng cuøng moät quan ñieåm ñöông thôøi. Con khoâng noùi raèng phaûi baùm víu laáy quaù khöù, nhöng con nghó laø cuõng khoâng neân voõ ñoaùn vôùi töông lai hay coi reû nhöõng quan ñieåm khaùc veà thöïc taïi.39.
J.F. - Thoâi, chuùng ta haõy ñeà caäp tôùi khoa-hoïc veà con ngöôøi...Con coù noùi raèng trong nhöõng khoa hoïc gaàn ñaây, con chuù yù tôùi khoa hoïc chính-trò, nghóa laø vieäc nghieân cöùu veà nhöõng heä-thoáng chính-quyeàn.
M. - Muïc-ñích cuûa Phaät-giaùo laø loaïi tröø taát caû moïi khoå ñau, ñieàu hieån nhieân laø söï hieåu bieát veà nhöõng nguyeân-taéc cuûa moät xaõ-hoäi coâng baèng, döïa treân nhöõng giaù-trò taâm-linh, vaø treân yù-nghóa khoâng phaûi chæ coù nhöõng nhaân quyeàn, nhöng cuõng coù nhöõng boån-phaän cuûa töøng caù-nhaân, laø moät vieäc heát söùc quan-troïng.
J.F. - Laøm sao ñeå xaây döïng ñöôïc moät xaõ-hoäi coâng baèng? Noùi caùch khaùc, tæ mæ hôn veà moät xaõ-hoäi coù moät heä-thoáng chính-quyeàn baûo ñaûm söï chính thoáng cuûa quyeàn-löïc, söï vieäc raèng quyeàn löïc naøy thaät söï ñeán töø nhöõng coâng daân maø noù seõ aùp duïng; vaø trong khi aáy baûo ñaûm cho söï bình ñaúng cuûa taát caû coâng daân, baét ñaàu baèng tröôùc nhöõng quyeàn lôïi, vaø tröôùc phaùp-luaät? Ñoù laø ñieàu ngöôøi ta goïi nhaø nöôùc cuûa leõ phaûi. Vaø treân heát, laøm sao baûo ñaûm söï bình ñaúng cuûa caùc coâng daân tröôùc nhöõng thöïc taïi cuûa ñôøi soáng? nhöõng thöïc taïi veà kinh-teá, veà hoïc vaán, veà oám ñau, veà taát caû nhöõng chi tieát cuûa söï sinh soáng, töø nhöõng ñieàu kieän veà choã ôû cho tôùi nhöõng ñieàu kieän laøm vieäc vaø nghæ ngôi?
M. - Nhöõng neàn taûng cuûa neàn daân-chuû thì leõ dó nhieân ñaùng ñeà cao: loaïi tröø söï baát coâng vaø baûo ñaûm cho vieäc cöùu xeùt moät caùch coâng baèng cho söï an bình cuûa moïi coâng daân -- nhöng nhöõng nguyeân-taéc sinh hoaït aáy cuõng caàn ñöôïc toân troïng bôûi taát caû nhö laø moät söï minh chöùng khoâng choái caõi ñöôïc. Veà tieân thieân nhöõng lyù-töôûng cuûa phía coäng-saûn cuõng ñaùng ñeà cao, nhö phaân chia nhöõng cuûa caûi. Nhöng taát caû tuøy thuoäc vaøo caùch thöùc aùp duïng
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ñöùc Ñaït-lai-laït-ma ñaõ aùp duïng moät heä-thoáng daân chuû cho Chính-phuû löu vong, vì oâng ta nghó söï kính troïng maø oâng ta ñang coù treân bình dieän taâm-linh cuõng nhö theá tuïc, ngaên caûn cho vieäc thaønh laäp moät heä-thoáng daân chuû, khi oâng ta khoâng coøn nöõa, vaø ñoù laø ñieàu duy nhaát maø caùc ngöôøi Taây-taïng chöùng toû hoï xöùng ñaùng tröôùc coäng-ñoàng theá-giôùi. OÂng ta cuõng cho laäp hai baûn hieán-phaùp, moät cho chính-phuû Taây-taïng löu vong -- nghóa laø ôû AÁn-ñoä, nôi coù hôn moät traêm ba chuïc nghìn ngöôøi tò-naïn --, vaø baûn khaùc cho Taây-taïng, khi xöù naøy daønh laïi ñöôïc ñoäc-laäp, hay ít ra laø söï töï-trò. Trong dòp aáy, caùc nghò-vieân ñaõ toång hôïp nhöõng giaù trò truyeàn-thoáng vôùi nhöõng khía caïnh toát cuûa neàn daân chuû.
Trong dòp vieáng thaêm UÙc-ñaïi-lôïi, ñöùc Ñaït-lai-laït-ma vaø con nhaän thaáy caùc chính-phuû cuûa tieåu bang ñöôïc höôûng moät soá caùc söï töï-trò, ngöôøi raát chuù yù ñeán hình thöùc naøy, vì cuõng chính ngöôøi ñaõ ñeà nghò vôùi nhaø caàm quyeàn Trung-hoa -- döïa treân thöïc teá, töø boû söï ñoäc-laäp hoaøn toaøn, ñieàu maø theo nguyeân-taéc, Taây-taïng ñöôïc höôûng -- ñeå thieát laäp moät heä-thoáng maø theo ñoù Taây-taïng ñöôïc ñaûm traùch vieäc noäi trò, vaø Trung-hoa ñaûm traùch vieäc ñoái ngoaïi. Vôùi taát caû caùc nhöôïng boä aáy ñaùng leõ ñaõ coù söï thöông thuyeát vôùi nhaø caàm quyeàn Trung-hoa, nhöng ngöôøi chæ gaëp böùc töôøng im laëng. Khi laøm vieäc aáy, ñöùc Ñaït-lai-laït-ma khoâng tìm caùch gaây aûnh höôûng vôùi caùc ñaïi dieän daân cöû, hay duy trì ñòa vò cuûa mình -- vì oâng ta ñaõ töø choái töø tröôùc vieäc ñieàu khieån nöôùc Taây-taïng töï-do --, nhöng laø xaùc ñònh cho moät theå-cheá lyù-töôûng cho Taây-taïng trong hieän taïi. Ñoù laø lyù do oâng ta ñaõ tìm caùch ñem vaøo hieán-phaùp, ngoaøi nhöõng yù-nieäm veà nhaân quyeàn, boån-phaän cuûa caù nhaân ñoái vôùi xaõ-hoäi, vaø quoác-gia ñoái vôùi nhöõng quoác-gia khaùc cuûa theá-giôùi.
J.F. - Ñuùng laém, moät trong nhöõng khía caïnh cuûa ñieàu maø ta coù theå goïi laø khuûng khoaûng cuûa nhöõng neàn daân chuû hieän ñaïi, nghóa laø trong chính phuû troïng phaùp nhö cuûa chuùng ta (Phaùp), nhöõng coâng daân töï coi nhö hoï coù caøng ngaøy caøng nhieàu quyeàn hôn vaø caøng ngaøy caøng ít boån-phaän ñoái vôùi coäng ñoàng. Veà vaán-ñeà naøy, coù moät chuyeän vui vui. Vaøo naêm 1995, moät ñoäc giaû ñaõ vieát cho ba nhö sau: "OÂng coù bieát khoâng -- vaø ba ñaõ queân maát ñieàu naøy -- laø khoâng coù baûn tuyeân-ngoân veà Nhaân Quyeàn trong cuoäc caùch-maïng ôû Phaùp? Ngöôøi ta cuõng laøm vaøo naêm 1795, moät baûn Tuyeân-Ngoân veà nhöõng Boån-Phaän cuûa Coâng-Daân, maø ngaøy nay khoâng ai laøm leã kyû-nieäm 200 naêm". Ba ñaõ vieát moät baøi bình-luaän trong taïp-chí Le Point veà vieäc kyû-nieäm naøy. Ba phaûi thuù thaät laø baøi vieát cuûa ba bò rôi vaø söï laõnh ñaïm hoaøn toaøn, vì hình nhö vaán-ñeà veà caùc boån-phaän thì khoâng ñaùng chuù-yù baèng vaán-ñeà caùc quyeàn cuûa caùc caù-nhaân. Maëc duø ñoù laø hai khía caïnh cuûa cuøng moät thöïc taïi.
Coøn veà quan ñieåm chính-trò cuûa ñöùc Ñaït-lai-laït-ma vaø caùc ngöôøi theo ñaïo Phaät cuõng neâu leân moät caâu hoûi ñaùng chuù yù. Taïi AÙ-chaâu, theo moät lyù-thuyeát maø ngöôøi ta goïi laø "söï töông ñoái veà nhaân quyeàn vaø nhöõng nguyeân-taéc daân-chuû". Nhöõng quoác-gia nhö Trung-hoa, laø moät xöù sôû ñoäc taøi, vaø nhöõng xöù sôû uy-quyeàn nhöng khoâng ñoäc taøi, nhö Singapour, quaûng baù yù-nghó raèng caùc nöôùc Taây-phöông laøm hoï böïc mình vì nhöõng lòch-söû veà nhaân quyeàn, söï töï-do hoaøn-toaøn veà caùc yù-kieán, quyeàn phaùt bieåu, söï töï-do laäp hieäp hoäi, söï daân-chuû döïa treân ña soá phieáu khi baàu cöû. Theo hoï, moãi moät neàn vaên-minh coù moät khaùi nieäm ñaëc bieät veà nhaân quyeàn. Nhö theá coù moät khaùi-nieäm aù-chaâu veà nhaân quyeàn khoâng coù gì ñaùng noùi vôùi neàn daân chuû, vaø moät khaùi-nieäm aâu-chaâu veà nhaân quyeàn maø chuùng ta ñöôïc môøi goïi haûy giöõ cho chuùng ta! Lyù thuyeát laï ñôøi veà söï töông ñoái cuûa nhaân quyeàn ñaõ ñöôïc laäp ra bôûi thuû-töôùng noåi tieáng Lyù-quang-Dieäu, moät chính khaùch lôùn, vì oâng ta ñaõ laäp ra nöôùc Singapour hieän ñaïi.
Lyù-thuyeát veà söï töông-ñoái cuûa nhaân quyeàn tuøy thuoäc vaøo neàn vaên hoùa cuõng ñöôïc troàng cho xaâu hôn bôûi Toång-thoáng Phaùp, Jacques Chirac, trong dòp vieáng thaêm Ai-Caäp vaøo thaùng tö naêm 1996, trong moät baøi dieãn vaên, oâng ta ñaõ trình baøy laø moãi xöù sôû coù khaùi nieäm rieâng veà nhaân quyeàn vaø aùp duïng noù theo caùch thöùc rieâng. Ñoù laø moät caùch taëng hoa cho toång-thoáng Moubarak, noùi cho goïn laïi laø, duø cho Ai-Caäp laø moät ñaát nöôùc khoâng coù gì ñaùng coi, vôùi ñieàu maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø moät neàn daân chuû, ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø xöù sôû aáy khoâng bò leân aùn veà khía caïnh nhaân quyeàn. Vieäc hieån nhieân laø cuoäc vieáng thaêm cuûa thuû-töôùng Trung-hoa, Lyù-Baèng taïi Ba-leâ vaøo naêm 1996, gaây ra nhöõng söï loän xoän, va chaïm do lôøi tuyeân boá aáy. Duø theá naøo ñi nöõa, lôøi tuyeân boá aáy cuõng neâu leân caâu hoûi laø coù thöïc coù moät khaùi nieäm AÙ-chaâu hay Phi-chaâu veà nhaân quyeàn khaùc vôùi nhöõng ñieàu maø caùc nhaø tö-töôûng lôùn veà daân-chuû vaãn coå voõ! Phaät-giaùo coù quan-ñieåm theá naøo veà vaán-ñeà naøy?
M. - Theo Phaät-giaùo, taát caû moïi sinh vaät öôùc mong ñöôïc haïnh-phuùc vaø ñeàu coù nhöõng quyeàn ñöôïc sung-söôùng. Taát caû ñeàu muoán giaûi thoaùt khoûi moïi khoå ñau vaø cuøng coù quyeàn khoâng bò ñau khoå nöõa. Nhöõng öôùc voïng vaø nhöõng quyeàn ñoù phaûi laø nhöõng giaù-trò phoå quaùt. Ñieàu hôïp lyù laø xem xeùt veà tính chaát vaø hieäu naêng cuûa nhöõng luaät-leä vaø nhöõng ñònh-cheá cuûa loaøi ngöôøi ñeå xem chuùng khuyeán-khích hay ngaên caûn nhöõng quyeàn haønh caên-baûn ñoù. Ñoâng-phöông thì nghieâng nhieàu hôn Taây-phöông, veà vieäc coi söï haøi hoøa cuûa moät xaõ-hoäi ,thì khoâng theå bò suy giaûm bôûi moät tình-traïng hoãn-loaïn, chuû yeáu laø duøng yù-nieäm nhaân quyeàn ñeå laøm baát cöù ñieàu gì, baát cöù luùc naøo, baát cöù caùch naøo, khi maø ñieàu aáy ñöôïc "cho pheùp", vì thaùi-ñoä aáy seõ daãn ñeán söï baát quaân bình giöõa nhöõng quyeàn haønh vaø boån phaän, giöõa söï töï-do cuûa moät caù nhaân vaø traùch-nhieäm ñoái vôùi caùc ngöôøi chung quanh. Ñoù laø quan nieäm "caù nhaân laø vua" ñöôïc thònh haønh trong caùc xaõ-hoäi taây-phöông. Trong yù-nghóa neáu coøn trong voøng phaùp luaät, thì caù nhaân coù theå laøm baát cöù vieäc gì.
J.F. - Thoâng thöôøng, ngay caû khi noù vöôït ra ngoaøi khuoân khoå cuûa luaät-phaùp! Quyeàn haønh cuûa moät soá caù nhaân vaø moät soá nhoùm vöôn cao, thoâng thöôøng, tôùi söï cho pheùp vöôït ra ngoaøi söï hôïp phaùp. Ñoù laø nhöõng quyeàn ngoaøi caû quyeàn.
M. - Caùch haønh söû nhö theá khoâng phaûi laø moät nguoàn cuûa haïnh-phuùc, hay söï thoaû maõn cho caù nhaân, vaø hôn nöõa noù gaây xaùo troän cho xaõ-hoäi maø caù nhaân aáy laø moät phaàn. Traùch-nhieäm cuûa moät caù-nhaân laø gìn giöõ moät caùch coù yù-thöùc söï haøi hoøa cuûa xaõ-hoäi. Ngöôøi ta khoâng theå ñaït tôùi ñoù, neáu nhöõng caù nhaân chæ toân-troïng luaät-leä vò bò troùi buoäc, nhöng phaûi laø döôùi aùnh saùng cuûa söï thanh-lieâm vöøa theá-gian vöøa taâm-linh. Ta hieåu veà moät xaõ-hoäi ñöôïc ñieàu-haønh bôûi moät truyeàn-thoáng coù tính caùch taâm-linh, nhö tröôøng-hôïp cho tôùi gaàn ñaây cuûa AÁn-ñoä vaø Taây-taïng, coi troïng söï an bình toång-quaùt cuûa coäng-ñoàng vôùi baát cöù giaù naøo, hôn söï toân troïng quyeàn lôïi cuûa moät caù-nhaân. Söï thaát baïi vaø thaûm hoïa cuûa caùc cheá-ñoä ñoäc taøi vì chuùng choáng laïi chuû-nghóa caù-nhaân baèng caùch thoáng trò nhöõng caù-nhaân moät caùch muø quaùng vaø baïo haønh, vaø laøm boä nhö lo laéng cho haïnh-phuùc cuûa daân-chuùng, moät ñieàu thoâ baïo ngöôïc haún vôùi söï thaät. Khoâng neân giôùi haïn quyeàn haønh cuûa caùc caù-nhaân nhöng laø giaùo-duïc hoï veà nhöõng yù-nghóa cuûa traùch-nhieäm. Khi noùi theá, ñöùc Ñaït-lai-laït-ma ñaõ laäp laïi nhieàu laàn raèng ñieàu chính yeáu laø phaûi baûo ñaûm söï bình ñaúng quyeàn lôïi cuûa hai phaùi nam vaø nöõ, söï bình-ñaûng veà nhöõng quyeàn caên-baûn cuûa ñôøi soáng, veà haïnh-phuùc vaø söï che chôû khoûi caùc thoáng khoå, baát keå nguoàn goác chuûng toäc, giai taàng xaõ-hoäi, hay phaùi tính.
J.F. - Nhöõng ñieáu ñoù... Noùi traéng ra, nhöõng söï baän taâm nhö theá thì khoâng coù trong söï phaân bieät thaân thieát vôùi Lyù-Baèng hay Lyù-quang-Dieäu, giöõa khaùi nieäm nhaân quyeàn aù-chaâu, phi-chaâu vaø khaùi nieäm taây-phöông!
M. - Khaùi-nieäm veà nhaân quyeàn cuûa Lyù-Baèng khoâng dính daùng gì ñeán yù-nieäm traùch-nhieäm cuûa caù-nhaân ñoái vôùi söï an bình toáng quaùt cuûa xaõ-hoäi; noù phaûn aûnh söï lo sôï nhöõng xaùo troän -- noù saün saøng nhuùng tay vaøo maùu --, noù sôï haõi söï töï-do seõ laøm maát quaân bình cheá-ñoä ñoäc-taøi.
J.F. - Nhöng haõy trôû laïi nhöõng laïm duïng maø con vöøa môùi noùi, ngöôøi ta bieát roõ laø chuùng saûy ra lieân tuïc trong nhöõng xaõ-hoäi daân-chuû nhaát. Laøm caùch naøo maø nhöõng xaõ-hoäi daân-chuû laïi ñeå cho nhöõng nhoùm -- ñieàu maø ôû Anh, vaø ngay caû ôû Phaùp goïi laø "lobbies" --, nhöõng nhoùm quyeàn lôïi xaõ-hoäi, ngheà-nghieäp, nhöõng nhoùm hay nhöõng caù nhaân ñöôïc höôûng moät ñaëc quyeàn naøo ñoù, gaây aûnh höôûng vôùi coäng ñoàng ñeå coù nhöõng lôïi theá maø goïi ñoù laø quyeàn daân chuû.
Nhöõng xaõ-hoäi AÂu-chaâu vaø Myõ-chaâu ñang theo ñuoåi vieäc baøn caõi veà nhöõng "lôïi theá ñaït ñöôïc". Moät soá coâng-ty ñaõ thuû ñaéc ñöôïc qua nhieàu naêm nhöõng lôïi theá maø nhöõng coâng daân khaùc khoâng coù. Hoï coù ñöôïc chuùng nhaân danh nhöõng tình traïng hay nhöõng khoù khaên ñaëc-bieät cuûa chính hoï trong lòch söû hoaït-ñoäng cuõng cuûa chính hoï. Ngöôøi ta coù theå, luùc ñaàu, bieän minh cho caùc söï xeù raøo naøy, hay lôïi theá naøy, nhöng traûi qua thôøi gian, chuùng trôû neân nhöõng laïm duïng vaø trôû thaønh nhöõng ñaëc quyeàn ñöôïc baûo veä nhö laø giuùp ích cho quyeàn lôïi chung. Nhöõng söï suy ñoài naøy thì lieân tuïc, ba coù theå noùi khoâng traùnh ñöôïc, trong caùc neàn daân chuû! Muoán söûa chöõa, thi laâu laâu laïi phaûi san baèng moïi vieäc hay baét ñaàu maùy tính laïi töø soá khoâng, nghóa laø söï bình ñaúng cuûa taát caû trong coâng vieäc duøng tieàn baïc cuûa coâng.
Moái nguy troâng thaáy moät nhoùm naøo ñoù vaø moät caù-nhaân naøo ñoù bieát toå chöùc ñeå ñaït ñöôïc nhöõng söï cö söû ñaëc-bieät ñoái vôùi luaät-leä, vaø coi thöôøng luaät-phaùp, laø moät con quyû xöa cuõ cuûa neàn daân-chuû! Vieäc naøy ñaõ ñöôïc trình baøy tæ mæ trong quyeån Reùpublique (Daân-chuû) cuûa Platon, noù chöùng-minh baèng caùch naøo moät neàn daân chuû coù theå thoaùi hoùa thaønh neàn chuyeân cheá: keå töø giaây phuùt ñieàu maø ngöôøi ta goïi "quyeàn daân-chuû" chæ laø söï khaûm chaïm cuûa nhöõng quyeàn-lôïi ñaëc-bieät tranh giaønh nhau baát chaáp quyeàn lôïi cuûa ñaïi chuùng baèng caùch duøng luaän ñieäu vì quyeàn lôïi chung, ngöôøi ta taän cuøng baèng moät tình-traïng hoãn loaïn khoâng kieåm soaùt ñöôïc, vaø vieäc khoâng traùnh khoûi laø khuynh höôùng veà moät chính-phuû uy-quyeàn noåi leân. Nguôøi ta ñaõ thaáy tình-traïng naøy saûy ra ôû YÙ-ñaïi-lôïi trong thaäp nieân hai möôi, vaø ôû Taây-ban-nha trong thaäp nieân ba möôi. Moät theå cheá ñoäc taøi khoâng voâ côù xuaát hieän. Phaûi coù moät soá caùc ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå noù naûy nôû. Theo ba, haäu quaû cuûa nhöõng quan-nieäm sai laàm veà söï khaùc bieät cuûa nhaân quyeàn tuøy theo luïc ñòa vaø neàn vaên-minh phaûn aûnh vaán ñeà xöa cuõ cuûa neàn daân chuû, ngay caû ôû nhöõng nôi coù neàn daân chuû laâu ñôøi. Nhöõng ñieàu maø Lyù-quang-Dieäu vaø Lyù-Baèng noùi phaûn aûnh moät phaàn, uy quyeàn raát gaàn vôùi tình traïng hoãn-loaïn. Thay vì giaûi quyeát vaán-ñeà, hoï neù traùnh...moät caùch thoâ baïo.
M. - Haõy laáy moät thí-duï luoân luoân saûy ra: söï khai thaùc tình duïc vaø baïo ñoäng cuûa giôùi truyeàn-thoâng. Taïi Hoa-kyø, khi cô-quan laäp-phaùp döï truø kieåm soaùt baèng luaät veà vieäc phoå bieán nhöõng hình aûnh baïo-ñoäng hay khieâu daâm treân maøn aûnh voâ-tuyeán truyeàn hình hay treân maïng löôùi ñieän toaùn, thì hoï gaëp phaûi söï choáng ñoái maïnh meõ cuûa caùc nhaø trí-thöùc vieän daãn quyeàn phaùt bieåu yù-kieán. Neáu ngöôøi ta chæ chuù-yù tôùi "nhaân quyeàn", maø khoâng ñeà caäp tôùi "traùch-nhieäm caù-nhaân", thì vaán-ñeà aáy khoâng theå naøo giaûi quyeát ñöôïc! Ngöôøi ta ñeå cho baïo löïc trôû neân côm gaïo haøng ngaøy, tôùi ñoä moät treû vò thaønh nieân ôû Myõ chöùng kieán boán chuïc nghìn vuï gieát ngöôøi vaø hai traêm nghìn vuï baïo ñoäng treân maøn aûnh voâ tuyeán truyeàn hình khi noù tôùi tuoái möôøi chín! Söï baïo ñoäng ñöôïc trình baøy moät caùch giaùn-tieáp nhö laø caùch toát hôn, ñoâi khi laø caùch duy nhaát ñeå giaûi quyeát moät vaán-ñeà. Söï baïo ñoäng nhö theá ñöôïc ñeà cao, trong khi taùch rôøi söï ñau ñôùn theå xaùc, vì chuùng chæ laø nhöõng hình aûnh.
Thaùi ñoä aáy cuõng lan traøn tôùi nhöõng laõnh vöïc khaùc. Voõ só Myke Tyson trôû neân theå-thaùo gia ñöôïc traû löông cao nhaát trong lòch-söû -- 75 trieäu moät naêm. Vaø vôùi vinh döï gì? Ñeå ñaám nhöõng cuù ñaám trôøi giaùng vaøo ngöôøi khaùc! Ñieàu khoâng theå choái caõi laø thaùi-ñoä aáy gia taêng moät caùch toång quaùt vieäc giaûi quyeát baèng vuõ-löïc trong ñôøi soáng. Neáu ngöôøi ta thöû kieåm-soaùt nhöõng ñieàu quaù trôùn, ngöôøi khaùc seõ noùi laø boùp mieäng quyeàn töï-do phaùt bieåu yù-kieán. Neáu ngöôøi ta khoâng kieåm-soaùt chuùng, thì moïi ngöôøi seõ bôi trong söï baïo ñoäng. Vaán-ñeà saûy ra do söï thieáu soùt veà traùch-nhieäm, vì nhöõng nhaø saûn-xuaát cho phaùt nhöõng chöông-trình aáy, hay toå-chöùc nhöõng traän ñaáu aáy hieåu raát roõ, trong thaâm taâm hoï, hoï khoâng phuïc vuï nhaân-loaïi. Nhöng coâng chuùng thì say meâ söï baïo-ñoäng vaø tình-duïc, vaø "veà thöông maïi" ñieàu ñoù thaønh coâng! Caùc nhaø saûn-xuaát chæ troâng thaáy trong taát caû caùc ñieàu aáy tieàn baïc thu veà, trong khi nhöõng nhaø laäp-phaùp thì bò teâ-lieät vì ñuïng chaïm tôùi "töï-do phaùt bieåu yù-kieán". Keát quaû laø moät söï ngu doát hoaøn-toaøn veà khaùi nieäm "traùch-nhieäm" vaø söï baát löïc dieãn dòch khaùi-nieäm aáy thaønh nhöõng luaät-leä hay tieâu-chuaån. Vì yù-nghóa cuûa traùch-nhieäm phaûi sinh ra, khoâng töø nhöõng luaät leä caám ñoaùn, nhöng töø söï tröôûng-thaønh cuûa caùc caù-nhaân. Vaø ñeå cho nhöõng caù-nhaân ñaït ñöôïc söï tröôûng-thaønh naøy, thì nhöõng nguyeân-taéc taâm-linh giuùp cho söï thay ñoåi noäi taâm caàn ñöôïc sinh soáng trong xaõ-hoäi aáy, chôù khoâng phaûi thieáu soùt moät caùch traàm troïng.
J.F. - Nhöõng khaùi-nieäm veà töï-do trong yù-nghó vaø töï-do phaùt bieåu thì ñöôïc sinh ra trong ba khía caïnh: khía caïnh chính-trò, khía-caïnh trieát-lyù khoa-hoïc, vaø khía caïnh toân-giaùo. Trong khía caïnh chính-trò, sö töï do veà yù-nghó vaø phaùt-bieåu muoán noùi raèng taát caû moïi ngöôøi, trong moät cheá-ñoä töï-do, coù quyeàn trình baøy moät quan-ñieåm chính-trò, coå voõ noù, trình baøy noù cho caùc cöû-tri, ñöôïc laäp caùc ñaûng-phaùi vôùi muïc-ñích choáng ñôõ vaø baàu nhöõng ngöôøi seõ thi-haønh quan-ñieåm aáy, vôùi ñieàu-kieän laø khoâng xaâm-phaïm quyeàn cuûa nhöõng coâng-daân khaùc. Trong khaùi-nieäm trieát-lyù khoa-hoïc, söï töï-do hai maët naøy ñöôïc xaùc-ñònh khi va chaïm vôùi nhöõng söï kieåm-duyeät toân-giaùo, thí duï nhö cuûa Thieân-chuùa-giaùo ngaøy tröôùc, ñaõ ñoát nhöõng saùch ñöôïc coi nhö traùi vôùi quan-ñieåm cuûa Giaùo-hoäi. Moät söï ñaáu-tranh töông-töï cuõng saûy ra trong caùc cheá-ñoä ñoäc-taøi hieän ñaïi, hoï cuõng laøm vieäc ñoát nhöõng saùch vôû, taùc-phaåm ngheä-thuaät, caàm tuø nhöõng nhaø baùc-hoïc, vì nhöõng söï nghieân-cöùu cuûa hoï ñi ngöôïc laïi vôùi trieát-lyù maø cheá-ñoä aáy ñöôïc xaây döïng neân, hay Nhaø nöôùc ñoäc-taøi. Trong khía caïnh toân-giaùo, vaán-ñeà ngay nay hình nhö raát gaàn, trong phaïm-vi giaùo-lyù cuûa moät soá quoác-gia, nhö Iran chaúng haïn, noù gaàn vôùi moät yù-thöùc chính-trò ñoäc-taøi hôn laø moät toân-giaùo noùi cho ñuùng, khoâng keå raèng nhöõng Nhaø nöôùc aáy khoâng töông nhöôïng nhöõng söï thuù toäi khaùc vaø haønh söû vieäc keøn cöïa vaø ñaøn aùp thoâ baïo. Taát caû nhöõng neàn daân-chuû lôùn hieän-ñaïi thì ñöôïc ñaët caên-baûn treân söï töï-do yù-nghó chính-trò, töï-do nghieân cöùu khoa-hoïc, trieát-lyù vaø toân-giaùo; nhöng bao giôø cuõng töï giôùi haïn trong vieäc khoâng xaâm-phaïm quyeàn töï-do cuûa ngöôøi khaùc.
Khía caïnh khaùc cuõng raát quan troïng, quyeàn töï-do phaùt bieåu phaûi ôû trong phaïm vi moâi tröôøng. Thí-duï, quyeàn töï-do phaùt bieåu khoâng goàm vieäc khuyeán-khích saùt nhaân: neáu ba ñoïc moät baøi dieãn-vaên ôû coâng-vieân Concorde noùi raøng caàn phaûi ñi gieát oâng A, oâng B, thì ñoù khoâng phaûi laø quyeàn töï-do phaùt bieåu. Vieäc coå voõ saùt nhaân thì bò ngaên caám bôûi luaät Hình-söï vaø bò tröøng phaït. Cuõng theá, ngöôøi ta ñaõ bieåu-quyeát luaät caám ñaët vaán-ñeà veà vuï taøn xaùt caùc ngöôøi Do-thaùi döôùi thôøi ñeä tam quoác-xaõ. Vieäc ñaët laïi vaán-ñeà ñöôïc nguïy trang döôùi chieâu baøi töï-do nghieân-cöùu lòch-söû, veà thöïc-teá, khoâng dính daùng gì ñeán vieäc nghieân-cöùu lòch-söû, vì khoâng coù gì coù theå bieän minh cho vieäc ñaët vaán-ñeà veà moät söï thaät ñaõ ñöôïc coâng nhaän bôûi caû ngaøn nhaân-chöùng, vaø haøng traêm söû-gia. Nhöõng ñieàu laøm ra veû pheâ-bình lòch-söû giaáu dieám yù-ñoà laøm haïi moät nhoùm ngöôøi vaø haäu quaû laø vi phaïm moät ñieàu luaät roõ raøng cuûa Hieán-phaùp, ngaên caám vieäc coå voõ loøng thuø haän chuûng toäc hay toân-giaùo. Cuõng theá, ñeå ngaên ngöøa söï laïm duïng, khoâng caàn phaûi vieän daãn tôùi ñieàu giaû vôø veà khaùi-nieäm aù-chaâu cuûa nhaân-quyeàn. Ngöôøi ta coù theå coi nhöõng hình aûnh baïo ñoäng vaø khieâu daâm haï caáp cuûa giôùi truyeàn-thoâng, laø moät söï vi-phaïm nhaân quyeàn, chôù khoâng phaûi laø baèng chöûng cuûa töï-do phaùt bieåu.
M. - Duø theá naøo, söï lo sôï vieäc giôùi-haïn quyeàn phaùt bieåu naøy laøm cho ngöôøi ta chaàn chôø bieåu quyeát nhöõng luaät-leä leân aùn vieäc duøng quyeàn naøy cho muïc-ñích thuaàn tuùy thöông maïi. Caùc nhaø thöïc hieän nhöõng phim aûnh hay chöông-trình truyeàn hình döøng chaân ôû giôùi haïn coå voõ baïo ñoäng, nhöng hoï vinh danh hay laøm cho nhaøm chaùn vaø cuõng trong luùc aáy khuyeán-khích; ñieàu aáy thì ñaõ ñuôïc chöùng-minh roõ raøng. Noùi cho cuøng, thaùi ñoä aáy phaûn aûnh söï thieáu soùt loøng vò tha.
J.F. - Nhöng caùc söï ngaên caám giaùo phaùi nhö caùc thuû-laõnh toân-giaùo cuûa Iran cuõng khoâng heà coù loøng vò tha.
M. - Trong luùc naøy, caùc quoác-gia taây-phöông löïa choïn ñeå maëc ai muoán laøm gì thì laøm. Moät vaøi chính-phuû aù-chaâu nhö Singapour, quyeát-ñònh chaám döùt nhöõng vieäc laïm duïng naøy moät caùch quyeàn-theá. Caù hai giaûi phaùp naøy ñeàu khoâng hoaøn toaøn thích ñaùng. Söï caân baèng giöõa caùc quyeàn haïn vaø caùc traùch nhieäm chöa thöïc hieän ñöôïc. Vì söï thieáu soùt veà khoân ngoan vaø loøng vò tha, vì söï thieáu soùt nhöõng nguyeân-taéc thanh-lieâm vaø taâm-linh, ngöôøi ta khoâng phaân bieät roõ raøng giöõa nhöõng khía caïnh mong muoán cuûa quyeàn phaùt bieåu vaø nhöõng thöù tröïc-tieáp hay giaùn-tieáp laøm haïi nhöõng ngöôøi khaùc.
J.F. - Khoâng theå naøo ñònh nghóa nhöõng nguyeân-taéc tieân lieäu ñöôïc taát caû moïi tröôøng-hôïp. Ngöôøi ta coù theå ngaên caám nhöõng thaûm caûnh nhö cuûa Shakespeare, laø coù moät thaây ma cho moãi naêm phuùt! Phaàn khaùc laø trong thaäp nieân ba möôi, moät trong soá nhöõng lyù-leõ ñaõ ñöôïc duøng trong daùm caùc nhaø tö-töôûng ñeå choáng laïi khoa phaân taâm veà vieäc khieâu daâm. Taïi sao? Vì Sigmund Freud, cha ñeû ra khoa phaân-taâm hoïc, ñaõ ñem ra aùnh saùng vai troø cuûa nhuïc tính trong gien (gene) cuûa moät soá ngöôøi, ngay caû khi hoï khoâng coù khuynh höôùng khieâu daâm. Chuùng ta ñi vaøo ñieàu maø ba goïi laø aùp duïng coù tröôøng-hôïp cuûa luaät-phaùp, noù ñoøi hoûi söï heát söùc teá-nhò. Söï aùp-duïng moät caùch thaúng thöøng, maùy moùc thì khoâng theå ñöôïc. Nhöng ñieàu aáy thì coù trong taát caû moïi neàn vaên-minh. Neáu caùc neàn vaên-minh ñeàu ñôn-giaûn thì ñoù laø ñieàu ñaùng lo.
M. - Duø theá naøo ñi nöõa, khi maø ñoäng löïc chính yeáu laø söï thu lôïi vaø khoâng phaûi laø söï ñaøo saâu veà söï hieåu bieát, vaø nhöõng haäu quaû thì xaáu xa, vieäc tranh caõi veà nguyeân-taéc thieâng-lieâng cuûa quyeàn töï-do phaùt-bieåu theo con chæ laø moät söï ñaùnh löøa baát nhaãn cuûa caùc nhaø coå voõ vaø laø moät hình thöùc môùi meû cuûa söï meâ-tín cuûa caùc nhaø trí-thöùc.
J.F. - Phaûi, nhöng cuõng khoâng neân queân moät yeáu toá cuõng quan troïng, ñoù laø yù-kieán cuûa quaàn chuùng trong caùc cheá ñoä daân-chuû. Söï giaùo duïc veà yù-kieán cuûa quaàn chuùng laø ñieàu chính yeáu. Caùc nhaø laäp-phaùp khoâng thoâi thì khoâng ñuû. Chính vì ñieàu aáy maø söï töï-do tin-töùc, söï töï-do trao ñoåi caùc quan ñieåm ñoùng vai troø quan-troïng. Ngay baây giôø, ñang coù moät phong-traøo veà yù-kieán quaàn chuùng choáng laïi caùc hình aûnh baïo ñoäng treân voâ tuyeán truyeàn hình vaø treân maøn aûnh. Ñoù khoâng phaûi laø caùc nhaø laäp-phaùp, ñoù laø caùc khaùn-giaû, hoï baét ñaàu thaáy chaùn.
Ba coøn nhôù laø vaøo naêm 1975, ba coù moät cuoäc noùi chuyeän vôùi oâng boä-tröôûng Vaên-hoùa khi aáy laø Michel Guy. Vaøo luùc ñoù, boä Vaên-hoùa ñang töï hoûi coù neân cho pheùp caùc phim loaïi X, nhöõng phim veà khieâu daâm "loaïi naëng" trong caùc raïp chieáu boùng hay giôùi haïn chuùng trong moät soá raïp, ôû moät soá giôø... Vaø ba coøn nhôù ñaõ traû lôøi oâng Michel Guy, khi oâng aáy hoûi yù-kieán cuûa ba laø: "Theo yù-kieán thoâ thieån cuûa toâi, -- ngoaøi nhöõng caám ñoaùn veà tuoåi taùc -- oâng phaûi ñeå cho hoï chieáu khoâng moät ñieàu kieän vì nhöõng lyù-do sau: nhöõng phim aûnh aáy thì xaáu xa, nhaøm chaùn, thoâ-tuïc, caùc khaùn-giaû seõ chaùn ngaáy chuùng". Toát, ba khoâng coù thoùi quen nghó laø ba luoân luoân ñuùng, nhöng nhöõng gì ñaõ saûy ra; ba thaáy nhöõng raïp chieáu phim veà khieâu daâm "loaïi naëng" töï ñoùng cuûa, caùi noï sau caùi kia. Ngaøy nay gaàn nhö khoâng coøn raïp naøo. Chæ coøn nhöõng raïp khieâu daâm ñaëc-bieät, noù khoâng ôû nhöõng nôi coâng coäng, nhöng trong nhöõng cöûa tieäm maø ngöôøi ta vaøo khi muoán. Quaàn chuùng ñaõ phaûn öùng höõu hieäu hôn caû söï caám ñoaùn.
Baây giôø trôû veà vaán-ñeà chính, ngöôøi ta coù theå noùi raèng Phaät-giaùo vaø ñöùc Ñaït-lai-laït-ma, trong soá nhöõng laõnh tuï chính-trò vaø tinh-thaàn cuûa Doâng-phöông, thöøa nhaän tính phoå quaùt cuûa nhöõng nguyeân-taéc daân-chuû vaø khoâng phaân bieät, maø theo ba laø giaû doái, giöõa nhaân quyeàn Ñoâng-phöông vaø nhaân quyeàn Taây-phöông.
M. - Ñuùng theá, nhöng cuõng khoâng neân queân quyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi khaùc cuõng quan-troïng khoâng keùm.
J.F. - Ba nghi ngôø nhöõng boån-phaän vò tha coù theå laø ñaàu ñeà cuûa nhöõng ñieàu luaät trong hieán-phaùp. Khoa hoïc veà chính-trò hoïc, nghóa laø khoa-hoïc veà vieäc toå-chöùc nhöõng cô-quan cuûa xaõ-hoäi loaøi ngöôøi veà tính chính-thoáng vaø coâng baèng, khoâng theå suy ñoaùn töø chaân khoâng. Nhö ba ñaõ noùi töø tröôùc, nhöõng ngöôøi tìm caùch vieát hieán-phaùp töø soá khoâng laø nhöõng ngöôøi maø ta goïi laø khoâng töôûng, hoï ñöôïc gaùn cho myõ töø laø nhöõng ngöôøi bò aûo giaùc coù yù-ñònh toát. Söï vieäc khoâng phaûi vaäy! Caùc ngöôøi khoâng töôûng laø nhöõng ngöôøi saùng cheá ra heä-thoáng ñoäc-taøi! Khi ngöôøi ta nghieân cöùu veà caùc cheá ñoä khoâng töôûng, nhö Reùpublique (Daân-chuû) cuûa Platon, Utopie (Lyù-töôûng) cuûa Thomas More vaøo theá-kyû thöù XVI, La Citeù du soleil (Thaønh-phoá cuûa maët trôøi) cuûa Campanella ôû theá-kyû XVII, hay nhöõng söï vieát laùch cuûa Charles Fourier ôû theá-kyû XIX, ñeå keát thuùc vôùi keû ñaùng sôï nhaát trong boïn hoï, vì hoï coù theå ñem aùp duïng heä-thoáng naøy, ñeå ñöôïc bieát nhöõng ngöôøi maxít-leninít nhö Mao-traïch-Ñoâng vaø Pol Pot nhö laø keû noái tieáp, ngöôøi ta thaáy roõ nhöõng nhaø khoâng töôûng laø taùc giaû cuûa nhöõng hieán-phaùp ñoäc-taøi. Taïi sao? Ñi töø moät yù-nghó tröøu töôïng veà söï hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, hoï aùp duïng moät caùch khoâng thöông tieác nhöõng luaät-leä. Ñoù khoâng phaûi laø khoa-hoïc chính-trò ñích thöïc. Caùc ngöôøi khoâng töôûng laø moät söï nguy hieåm cho coâng-chuùng.
Khoa-hoïc chính-trò ñích thöïc ñaët caên baûn hoaøn-toaøn treân söï quan saùt caùc xaõ-hoäi loaøi ngöôøi. Ngöôøi ta ruùt tæa töø ñoù nhöõng baøi hoïc. Söï quan saùt laäp neân nhöõng ñieàu luaät sau khi ñaõ nhaän xeùt ñöôïc ñieàu gì thì thi haønh ñöôïc, ñieàu gì thì khoâng. Ñoù cuõng laø caùch laøm vieäc cuûa caùc nhaø kinh-teá. Ñoù cuõng laø caùch noùi khoa-hoïc veà chính-trò khoâng theå khoâng vöôït qua khoa-hoïc kinh-teá, vì xaõ-hoäi loaøi ngöôøi caàn phaûi soáng, ñaët caên baûn treân nhöõng khoa-hoïc nhö: xaõ-hoäi hoïc, kinh-teá hoïc, lòch-söû. Nghóa laø töø thöïc-teá cuûa caùc khoa-hoïc maø ngöôøi ta coù theå ñi ra ngoaøi, moät caùch thaän troïng, cuûa moät soá nhöõng nguyeân-taéc chuû ñaïo, khoâng bao giôø töø tieân thieân.
M. - Nhöng nhöõng khoa-hoïc nhaân vaên aáy ñaët caên-baûn treân nhöõng quy-luaät naøo?
J.F. - Ba phaûi noùi ngay, neáu khoâng phaûi vôùi ba thì ba khoâng bao giôø goïi chuùng laø "khoa-hoïc", vì chuùng theo ba khoâng phaûi laø khoa-hoïc theo nghóa chaät heïp cuûa danh töø. Taïi sao? Vì caùc khoa-hoïc nhaân vaên luoân luoân bò phôi ra vôùi hai ñieàu nguy-hieåm. Ñieàu thöù nhaát ba goïi laø "söï nguy-hieåm trieát-lyù" hay yù-thöùc-heä, nghóa laø tham voïng muoán xaây döïng moät heä-thoáng phoå-quaùt, caét nghóa moät laàn cho moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Moät soá raát lôùn nhöõng nhaø xaõ-hoäi hoïc vaø nhaân chuûng hoïc caän-ñaïi vöôùng phaûi ñieàu naøy. Hoï thöøa höôûng cuøng traïng thaùi yù-nghó cuûa caùc trieát-gia ngaøy xöa, muoán thieát laäp moät heä-thoáng coù theå caét-nghóa moät laàn cho taát caû vaø maõi maõi. Nay bieát ñöôïc chuùng ñaùnh ñoå heát taát caû nhöõng lyù-thuyeát cuûa caùc ngöôøi ñi tröôùc vaø laøm cho lyù-thuyeát cuûa nhöõng keû ñi sau trôû neân voâ duïng. Khuynh-höôùng ñoäc taøi trong xaõ-hoäi hoïc naøy hieän vaãn coøn trong moät soá nhöõng taùc-giaû lôùn caän-ñaïi. Nhieàu nhaø xaõ-hoäi thuoäc tröôøng phaùi goïi laø "caáu-truùc (structuraliste)" theo ba rôi vaøo baãy naøy, cuõng nhö caùc nhaø xaõ-hoäi hoïc maxít. Ñoù chính laø ñieàu nguy-hieåm thöù hai, nguy hieåm veà yù-thöùc heä. Khoa-hoïc nhaân vaên traûi qua nhieàu yù-thöùc, cuõng nhö nhieàu baøn caõi cuõng nhö yù toát. Ñieàu cuõng hieån nhieân laø caùc nhaø nghieân-cöùu khoâng ñöôïc coi ñaây laø moät khoa-hoïc hieåu theo nghóa chính-xaùc cuûa chöõ. Ñoù laø nhöõng söï thöû thaùch coù theå chính xaùc hay khoâng. Taát caû tuøy thuoäc vaøo ngöôøi dieãn giaûi caùc söï kieän, vieát laïi, khaû naêng, quyeàn haïn khi laøm vieäc, söï saùng taïo trong khi nghieân cöùu, vaø treân heát söï löông thieän: hoï phaûi khoâng trung thaønh vôùi moät tröôøng-phaùi naøo, moät nhoùm naøo.
M. - Nhöng ngöôøi ta khoâng theå coù nhöõng söï töï-do quaùi dò vôùi Lòch-söû nhö Trung-hoa ñang laøm vôùi lòch-söû cuûa Taây-taïng.
J.F. - Ñieàu aáy thì chaéc chaén. Moät soá nhöõng nguyeân-taéc khoa-hoïc ñaõ ñöôïc laäp ra, kieåm chöùng, ñöôïc phaân chia treân böôùc ñöôøng ñi cuûa khoa-hoïc hieän-ñaïi. Nhöng khoâng coù moät khoa-hoïc lòch-söû rieâng bieät. Coù nhöõng söû-gia theo nhöõng phöông caùch khoa-hoïc tæ-mæ, nhöng cuõng coù ngöôøi khaù caåu thaû. Vaø ba phaûi noùi laø ngay caû nhöõng nhaø vieát söû coù tieáng, cuûa caùc tröôøng ñaïi-hoïc, cuõng coù nhöõng söï boùp meùo trong saùch cuûa hoï, nhöõng sai laàm naøy khoâng theå naøo noùi khaùc hôn ñöôïc laø coá yù. Ba noùi caâu vaøo ñeà naøy laø ñeå con caûm thaáy deã chòu maø theo ba, nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät phaûi ñeà caäp tôùi vieäc nghieân cöùu "khoa-hoïc" nhaân vaên vaø lòch-söû taây-phöông. Duø sao thì coù raát nhieàu taøi lieäu ñeå nghieân-cöùu, vaø suy-luaän, nhöõng sai laàm cuõng nhö thieân vò, nhöng khoâng theå traùnh ñöôïc vieäc duøng chuùng nhö moät caùi goác cuûa söï suy-luaän chính-trò. Caùc phaät töû coù quan taâm tôùi caùc suy-luaän chính trò khoâng? Hoï coù tìm toøi lòch-söû taây-phöông khoâng?
M. - Nguy cô veà trieát-lyù vaø yù-thöùc-heä thì raát roõ vôùi nhöõng söï xaây döïng duy yù-chí, moät "söï hieåu bieát ngu si" muoán giaûi ñaùp taát caû, khoâng ñaët caên baûn treân moät söï hieåu bieát saâu sa veà nhöõng nguyeân-taéc ñieàu haønh söï haïnh-phuùc hay khoå ñau cuûa con ngöôøi trong xaõ-hoäi. Lòch-söû laø moät söï quan saùt, heát söùc nghieâm chænh veà söï trieán-trieån cuûa nhaân-loaïi. Noù cuøng laém chæ coù theå vieát laïi caùc bieán coá, neâu leân nhöõng khuynh-höôùng vaø phaân tích nhöõng nguyeân nhaân, nhöng noù khoâng ñeà-nghò caùch soáng. Leõ dó nhieân ña soá caùc ngöôøi Taây-taïng thì khoâng bieát roõ nhöõng chi tieát veà lòch-söû vaø xaõ-hoäi taây-phöông, nhöng cuõng coù ngöôøi coù moät yù-nieäm khaù roõ raøng veà nhöõng söï khaùc bieät cuûa nhöõng khuynh höôùng, vaø öu tieân caên baûn giöõa moät neàn vaên minh thaám nhuaàn nhöõng giaù-trò tinh thaàn vaø moät neàn vaên-minh khaùc coi nheï vieäc naøy. Hôn nöõa, ñöùc Ñaït-lai-laït-ma vaø caùc ngöôøi trong chính chuû löu-vong, ñang baän taâm ñoái vôùi töông lai cuûa daân-toäc Taây-taïng, thì raát chuù yù tôùi lòch söû vaø nhöõng heä-thoáng chính-trò, toân-giaùo vaø theá-tuïc, veà söï thaønh coâng cuõng nhö thaát baïi cuûa chuùng. Hoï coá gaéng tìm xem heä-thoáng naøo thì thích hôïp, ñaûm baûo cho vieäc hoaït ñoäng cuûa xaõ-hoäi Taây-taïng trong thôøi ñaïi cuûa chuùng ta, trong khi vaãn giöõ nhöõng giaù-trò caên-baûn cuûa Phaät-giaùo. Nhöõng giaù-trò chaúng nhöõng khoâng caûn trôû cho heä-thoáng daân chuû, maø coøn gia taêng söï höõu hieäu, vì noù giuùp cho moïi ngöôøi hieåu raèng taäp hôïp caùc luaät-leä phaûi ñöôïc hieåu baèng nhöõng nguyeân-taéc cuûa traùch-nhieäm caù-nhaân ñoái vôùi xaõ-hoäi, giuùp cho söï thaêng baèng giöõa quyeàn lôïi vaø boån phaän.
|
|