Jean-Francois. - Haõy noùi veà moät moân hoïc taây-phöông maø Phaät-giaùo phaûi ñoái dieän vôùi: khoa phaân taâm hoïc. Khoa phaân-taâm hoïc khoâng phaûi laø moät khoa-hoïc chính xaùc. Ñoù laø moät höôùng cuûa söï nghieân-cöùu, nhöng noù ñoùng moät vai troø to lôùn trong söï tìm kieám veà baûn chaát con ngöôøi ôû Taây-phöông trong hôn traêm naêm nay. Coù luùc, ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán söï xaâm laêng toaøn dieän cuûa khaùi nieäm veà phaân-taâm hoïc. Veà vaán-ñeà maø chuùng ta chuù yù tôùi, khía caïnh cuûa phaân-taâm-hoïc maø Phaät-giaùo phaûi chuù yù laø luaän ñeà chính yeáu cuûa Freud: duø cho moät ngöôøi coù coá gaéng giöõ cho saùng suoát noäi taâm ñeán baäc naøo ñi nöõa, duø vôùi taát caû söï nhuùn nhöôøng, söï thaønh thaät, öôùc muoán ñöôïc bieát roõ veà mình ñeå töï thay ñoåi, vaãn coù moät caùi gì vöôït khoûi söï xem xeùt noäi taâm coå ñieån, ñoù laø ñieàu maø Freud goïi laø voâ-thöùc. Noùi moät caùch ñaïi khaùi, coù nhöõng söï hình thaønh taâm-lyù, nhöõng xuùc caûm, nhöõng kyû-nieäm bò ñeø neùn chöùa ñöïng moät hoaït ñoäng vaø aûnh höôûng ñeán taâm tính cuûa chuùng ta, töùc laø caùch haønh söû, maø chuùng ta khoâng yù-thöùc ñöôïc, khoâng kieåm soaùt ñöôïc. Phöông caùch duy nhaát ñeå veùn maøn bí maät cuûa noù, roài giaûi toûa noù ñeå laøm chuû laáy mình laø duøng phaân taâm hoïc. Nhöng Freud nghó raèng, theo söï khoân ngoan thoâng thöôøng, thaät laø voâ voïng khi nghó laø coù theå vöôït qua ñöôïc haøng raøo caûn cuûa söï ñeø neùn vì noù ñaõ vuøi xaâu nhöõng taâm tính cuûa chuùng ta vaøo voâ-thöùc. Chuùng ta khoâng theå tôùi ñoù chæ baèng caùch nhìn laïi noäi taâm vaø tu-taäp taâm-linh. Ñoù khoâng phaûi laø lyù-thuyeát thuaàn tuùy, vì kinh-nghieäm veà caùc söï chöõa chaïy ñaõ minh chöùng cho thöïc teá cuûa söï khoâng tôùi ñöôïc phaàn voâ-thöùc baèng söï xem xeùt noäi taâm coå-ñieån.
Mathieu - Vieäc xaùc-nhaän raèng ngöôøi ta khoâng theå vöôït qua "haøng raøo cuûa söï töï ñeø neùn" thì theo con hôi voäi vaõ... cuõng voäi vaõ nhö khi William James tuyeân boá: "Ngöôøi ta khoâng theå ngöøng doøng nhöõng gaùn gheùp cuûa yù-thöùc; toâi ñaõ thöû, nhöng khoâng ñöôïc". Loaïi keát luaän nhö theá laø moät chæ daáu cuûa söï thieáu soùt kinh-nghieäm veà ñôøi soáng laâu daøi cuûa söï xem xeùt noäi taâm, vaø quaùn-töôûng tröïc-tieáp veà baûn theå cuûa yù-thöùc. Freud ñaõ thöû duøng phöông caùch gì ñeå vöôït qua "haøng raøo cuûa söï töï ñeø neùn"? Baèng vieäc suy nghó vôùi söï thoâng-minh saùng laïn cuûa oâng ta vaø baèng caùch duøng caùc phöông tieän môùi? Nhöng oâng ta coù traûi qua nhieàu naêm thaùng chuyeân chuù veà quaùn töôûng nhö caùc aån só Taây-taïng khoâng? Laøm sao khoa phaân-taâm khi chöa nhaän thöùc ñöôïc baûn theå cuøng taän cuûa yù-nghó, coù theå giuùp ngöôøi khaùc nhaän ra ñöôïc? Noù chæ laø moät boùng môø khi so vôùi moät ñaïo sö ñaït ñaïo. Phaät-giaùo coi trong vieäc phaù tan ñieàu maø khoa phaân taâm goïi laø voâ thöùc; ngöôøi ta goïi chuùng laø "nhöõng khuynh-höôùng tích tuï ñöôïc" hay laø "nhöõng taàng baäc cuûa taâm tö", chuùng töôïng tröng cho "phaàn thaáp nhaát" cuûa yù-thöùc. Phaàn thaáp naøy khoâng coù maët trong caùc söï gaùn gheùp taâm tö nhöng ñieàu khieån moät caù nhaân cö söû theo moät caùch naøo ñoù. Treân moät phöông dieän naøo ñoù, Phaät-giaùo coøn gaùn cho khuynh höôùng naøy taàm quan troïng khoâng chæ lui veà vôùi thôøi thô aáu, nhöng coøn trôû veà khoâng bieát bao nhieâu kieáp soáng tröôùc kia. Ta coù theå so saùnh noù nhö traàm tích laéng tuï ôû ñaùy con soâng yù-thöùc, maø ngöôøi ta goïi laø "yù-thöùc neàn taûng". Ngöôøi ta phaân bieät 8 thaønh phaàn cuûa yù-thöùc, nhöng con khoâng muoán ñi vaøo chi tieát.
J.F. - Sao laïi khoâng? Ñieàu ñoù coù veû lyù-thuù.
M. - Phaàn "yù-thöùc neàn taûng khoâng xaùc ñònh" laø thaønh phaàn ñôn giaûn hay thaáp nhaát cuûa yù-thöùc, ñoù chính laø vieäc coù "yù-thöùc", chaúng haïn nhö coù moät khaùi nieäm toång quaùt vaø khoâng roõ raøng veà söï hieän höõu cuûa vuõ-truï. Sau ñoù ngöôøi ta phaân bieät naêm khía caïnh cuûa yù-thöùc gaén lieàn vôùi caùi thaáy, nghe, neám, ngöûi vaø söï sôø moù. Roài khía caïnh cuûa yù-thöùc töông öùng vôùi nhöõng söï gaùn gheùp cuûa yù-thöùc (saùu caên: nhaõn, nhó, tyû, thieät, xuùc, yù). Sau cuøng laø khía caïnh cuûa yù-thöùc bò dính chaët vôùi nhöõng tình caûm höôùng thöôïng hay höôùng haï theo sau nhöõng söï gaùn gheùp cuûa trí-thöùc (thaáy caùi ñeïp thì muoán giöõ; thaáy caùi xaáu thì muoán vöùt ñi...). Chính caùi "yù-thöùc neàn taûng" laøm moâi tröôøng vaø laø chieác xe chuyeân chôû nhöõng khuynh-höôùng (qua caùc kieáp soáng). Khi ngöôøi ta tìm caùch laøm saïch doøng yù-thöùc baèng caùch xem xeùt baûn theå cuûa yù-thöùc, baèng caùch duøng "caùi nhìn höôùng noäi" hay söï tu taäp taâm linh -- ñieàu maø Freud noùi khoâng ñaït tôùi phaàn voâ thöùc --, ngöôøi ta goàm caû vieäc laøm tan ñi nhöõng khuynh-höôùng naøy. Leõ dó nhieân chuùng khoù khaên hôn laø vieäc loaïi boû nhöõng tình caûm thoâ thieån, vì chuùng ñaõ ñöôïc tích tuï trong moät khoaûng thôøi gian laâu daøi. Ngöôøi ta so saùnh ñieàu aáy nhö moät tôø giaáy ñaõ bò cuoán cong trong moät thôøi gian laâu daøi. Khi ngöôøi ta muoán noù naèm baèng phaúng treân maët baøn, thì ngöôøi ta phaûi giöõ noù, khi buoâng tay, noù cong laïi.
J.F. - Nhö theá, Phaät-giaùo coâng nhaän laø coù nhöõng khuynh-höôùng vaø nhöõng söï hình dung voâ thöùc -- neáu ngöôøi ta coù theå noùi ñoù laø nhöõng "söï hình dung" cuûa voâ thöùc. Phaûi, ngöôøi ta coù theå noùi theá, trong phaïm vi cuûa nhöõng kyû-nieäm laø nhöõng söï hình dung bò ñeø neùn. Nhö theá, nhöõng ñieàu aáy khoâng trôû ngöôïc veà vôùi tuoåi thô aáu, nhöng nhö con noùi coøn veà nhieàu ñôøi trong quaù khöù? Haäu quaû cuûa söï nhôù laïi maø Socrate daïy cho caùc ñeä töû phaûi traûi ra khoûi nhöõng naêm ñaàu tieân cuûa cuoäc soáng, ñieàu naøy seõ cung caáp cho caùc nhaø phaân taâm moät moâi tröôøng môùi trong vieäc nghieân cöùu, moät coâng vieäc to taùt... Ba hy voïng ñieàu naøy seõ khôûi ñoäng coâng vieäc!
M. - Côn va chaïm cuûa söï sinh ra keùo theo söï xoùa boû nhöõng trí nhôù cuûa caùc thôøi quaù khöù -- ngoaïi tröø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoân ngoan coù theå laøm chuû ñöôïc doøng yù-thöùc cuûa mình giöõa söï cheát vaø söï taùi sinh, xuyeân qua bardo. Ñoái vôùi moät ngöôøi bình thöôøng, noù laøm cho queân, coù theå so saùnh trong moät giôùi haïn, nhö moät ngöôøi lôùn queân nhöõng vieäc saûy ra khi coøn con nít. Noùi theo vieäc naøy, thì töø raát laâu tröôùc Freud, quyeån Bardo Thodrol, quyeån Livre tibeùtain des morts (quyeån saùch taây-taïng veà söï cheát), noùi raèng ngöôøi saép ñi ñaàu thai ñeå thaønh nam hay nöõ, caûm thaáy moät söï loâi keùo raát maïnh veà vôùi cha hoaëc meï cuûa mình, vaø moät söï gheùt gheâ gôùm vôùi phuï maãu kia. Nhöng ñieàu raát khaùc bieät ôû ñaây laø caùch Phaät-giaùo nhaän thöùc veà baûn theå cuûa voâ thöùc naøy, vaø nhöõng phöông phaùp ñeå laøm saïch noù. Ñoái vôùi caùc phöông-tieän, Phaät-giaùo khoâng ñoàng yù vôùi Freud, khi oâng naøy xaùc nhaän laø khoâng theå tôùi nhöõng khuynh-höôùng cuûa quaù-khöù vaø taùc ñoäng leân chuùng baèng phöông-phaùp taâm-linh. Muïc-ñích chính cuûa ñôøi soáng taâm-linh laø laøm tan nhöõng khuynh-höôùng naøy, vì taát caû nhöõng yù-nghó veà loâi cuoán hay choái boû ñöôïc sinh ra töø nhöõng ñieàu-kieän xa xöa. Taát caû coâng vieäc vôùi yù-thöùc laø trôû veà tôùi taän goác reã cuûa caùc khuynh-höôùng, xem xeùt chuùng vaø laøm tan bieán chuùng. Ngöôøi ta coù theå coi ñoù laø söï laøm saïch, khoâng phaûi theo nghóa luaân-lyù nhöng theo nghóa thöïc duïng, gioáng nhö loaïi tröø nhöõng oâ nhieãm vaø nhöõng traàm tích laøm vaån ñuïc söï tinh khieát vaø trong saùng cuûa moät doøng soâng.
Treân caên baûn cuûa soá ít kinh-nghieäm maø con coù, con luoân coù caûm töôûng laø nhöõng ngöôøi ñaõ theo con ñöôøng "phaân-tích", ñaõ loaïi boû ñöôïc nhöõng thaønh phaàn ñaùng keå cuûa caùc vaán ñeà baèng caùch ñi ngöôïc veà tôùi thuôû thô aáu, nhöng hoï chöa loaïi boû ñöôïc coãi reã xaâu kín, caûn trôû cho söï töï-do noäi taâm. Sau nhieàu naêm coá gaéng nhö theá, nhöõng ngöôøi naøy coù veû chöa ñaït ñöôïc söï an bình bao la. Nhieàu luùc hoï vaãn coøn deã bò voïng ñoäng, caêng thaúng, vaø noùng naûy.
J.F. - Thaät buoàn maø phaûi noùi nhaän xeùt cuûa con khoâng phaûi laø duy nhaát theo chieàu höôùng naøy. Hôn nöõa, vaøi tröôøng phaùi gaàn ñaây cuûa khoa phaân taâm ñaõ töø boû quan-ñieåm cuûa Freud, theo ñoù vieäc phaân-tích ñöôïc coi nhö chöõa bònh, vaø ngay caû voâ-thöùc coù theå ñöôïc soi saùng.
M. - Lyù do maø nhöõng khuynh-höôùng töông ñoàng vôùi voâ-thöùc, khoâng theå thaáy ñöôïc, vì chuùng ôû traïng thaùi treã naûi, cuõng nhö moät phim aûnh ñaõ ñöôïc chuïp, nhöng chöa ñem röûa. Taát caû coá gaéng cuûa khoa phaân-taâm laø tìm caùch röûa cuoän phim aáy. Phaät-giaùo tìm ñöôïc caùch ñôn giaûn hôn duøng aùnh löûa cuûa söï hieåu bieát ñeå hieåu ñöôïc baûn theå tuyeät-ñoái cuûa yù-thöùc -- thanh tònh vaø trong saùng --, vaø cuõng trong dòp aáy loaïi tröø taát caû daáu veát cuûa caùc khuynh-höôùng. Noù laøm moät laàn cho moïi caáp baäc. Söï vieäc xaùc ñònh ñöôïc moät soá vaán ñeà trong quaù-khöù cuûa chuùng ta khoâng ñuû. Soáng trôû laïi moät vaøi bieán coá xa xöa chæ laø moät phöông thuoác giôùi haïn, coù theå giaûm thieåu moät soá söï taéc ngheõn, nhöng khoâng theå loaïi tröø ñöôïc caùc nguyeân-nhaân nguyeân-thuûy. Vieäc khuaáy buøn moät caùch khoâng ngöøng ôû döôùi ñaùy moät caùi hoà baèng moät caây gaäy khoâng giuùp ích gì cho vieäc laøm trong nöôùc.
J.F. - Khoâng! Tuy nhieân coøn teá-nhò hôn theá nöõa!... Ngöôøi ta goïi moät ngöôøi bò loaïn thaàn-kinh laø gì? Vì theo nguyeân taéc, vieäc phaân-tích chuû yeáu cho nhöõng ngöôøi bò khoù khaên. Haõy laáy moät thí-duï, moät ngöôøi luùc naøo cuõng töï löïa cho mình söï thaát baïi. Ngöôøi aáy laøm moät vieäc gì, khi ñang treân ñaø thaønh coâng, khi moïi vieäc ñang troâi chaûy, laïi laøm moät loãi laàm nghieâm troïng, ñaëc bieät ñoái vôùi moät ngöôøi thoâng minh, khoâng coù moät giaûi thích thoûa ñaùng naøo. Ba coù nhöõng ngöôøi baïn, raát noåi tieáng so vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, trong ñôøi soáng cuûa hoï, ñaõ phaù huûy moät caùch khoâng hieåu ñöôïc taát caû nhöõng gì maø hoï ñaõ xaây döïng vôùi taát caû söï hieåu bieát, trí thoâng minh vaø söï taän tình. Toùm laïi... khoâng coù moät giaûi thích hôïp lyù, vaø vieäc luaän lyù vôùi nhöõng ngöôøi aáy thì khoâng ñi ñeán ñaâu. Nhöõng ngöôøi aáy neáu töï ñaët mình vaøo caùc tröôøng hôïp töông töï, thì cuõng seõ laøm y nhö tröôùc. Khoâng theå naøo côûi nuùt cho nhöõng taâm tính ñoå vôõ naøy baèng caùc phöông tieän cuûa söï phaân tích noäi taâm, khoâng duøng ñeán nhöõng phöông phaùp nhö phaân tích, hoaùn ñoåi vaân vaân.
Giaû-thuyeát cuûa Freud thì ñöôïc kieåm chöùng trong nhieàu tröôøng hôïp. Ngöôøi ta coù nhöõng löu tröõ ñaày ñuû cuûa nhöõng söï phaân-tích vaø cuûa caùc nhaø phaân tích khaùc. Ngöôøi ta nhaän ra roõ raøng, chaúng haïn moät ngöôøi trong khi coøn beù coù nhöõng thaûm kòch vôùi meï cuûa mình chaúng haïn. Ñeå tröøng phaït baø naøy, ngöôøi aáy phaù hö moät ñoà vaät chaúng haïn, hay laøm cho ñieåm hoïc trôû neân xaáu vì ngöôøi aáy muoán traû thuø cho ñieàu thieáu soùt tình maãu töû. Hoïa ñoà cuûa söï thieáu soùt aáy ñöôïc choân vuøi trong voâ thöùc tieáp tuïc quyeát ñònh caùch haønh söû ôû tuoåi tröôûng thaønh. Ngöôøi aáy tieáp tuïc traû thuø meï mình baèng caùch phaù vôõ nhöõng gì vöøa xaây xong. Nhöng laøm nhö theá maø khoâng yù-thöùc ñöôïc! Nhö vaäy, vieäc hieåu bieát ñöôïc söï khuûng khoaûng nguyeân thuûy giaûi phoùng -- treân lyù-thuyeát -- söï noâ-leä veà moät bieán coá trong quaù khöù cuûa voâ thöùc. Ñieàu aáy khoâng coù nghóa laø ngöôøi aáy trôû neân moät ngöôøi haøi hoøa vôùi nhöõng khía caïnh khaùc, nhöng ñieàu aáy, trong moät soá tröôøng hôïp, khoâng coøn bò aûnh höôûng cuûa caên beänh cuõ.
M. - Phöông caùch cuûa Phaät-giaùo vaø khoa phaân taâm traùi ngöôïc nhau veà caùch giaûi toaû. Khoa phaân taâm thì ñuùng vaø höõu duïng trong khuoân khoå cuûa heä-thoáng aáy, nhöng heä-thoáng aáy töï giôùi haïn trong muïc-tieâu. Haõy laáy thí duï cuûa vaán ñeà libido, hay naêng löïc cuûa loøng ham muoán, chaúng haïn. Neáu ngöôøi ta tìm caùch ñeø neùn noù, noù möôïn con ñöôøng voøng vo ñeå theå hieän leân moät caùch bình thöôøng. Khoa phaân taâm chuù yù tôùi muïc ñích môùi, cho noù moät teân môùi bình thöôøng. Theo nhö khoa quaùn töôûng phaät giaùo, ngöôøi ta khoâng tìm caùch ñeø neùn cuõng khoâng tìm caùch ñeå maëc cho caùc söï ham muoán ñöôïc töï do trong traïng thaùi bình thöôøng, nhöng laø hoaøn toaøn taùch rôøi khoûi chuùng. Ñeå laøm vieäc aáy, ngöôøi ta duøng moät loâ nhöõng phöông tieän coù thöù baäc, ñöôïc baét ñaàu baèng vieäc duøng pheùp ñoái trò, ñöôïc tieáp theo baèng söï nhaän thöùc raèng loøng ham muoán khoâng coù thaät, vaø söï bieán ñoåi cuûa loøng ham muoán thaønh söï hieåu bieát. Sau cuøng, söï ham muoán nhöôøng choã cho nieàm haïnh-phuùc noäi taâm, khoâng lay chuyeån ñöôïc vaø töï-do ñoái vôùi moïi caùm doã.
Muïc-ñích cuûa Phaät-giaùo laø loaïi ñi nhöõng röøng yù-nghó, nhö moät con chim bay khoûi moät thaønh phoá khoùi buïi ñeå tôùi vuøng nuùi ñoài coù khoâng khí trong laønh, trong khi khoa phaân taâm hình nhö laøm taêng theâm caùc yù nghó, caùc giaác mô. Nhöõng yù-nghó hoaøn toaøn xoay quanh caùi toâi. Beänh nhaân coù khuynh-höôùng saép xeáp laïi theá-giôùi beù nhoû cuûa mình, vaø kieåm soaùt noù baèng moïi caùch vaø dính chaët vaøo noù. Lao ñaàu vaøo vieäc phaân tích taâm lyù phaàn voâ thöùc, khoâng khaùc naøo ñi tìm nhöõng con raén ñang nguû, ñaùnh thöùc chuùng daäy, loaïi ñi nhöõng con nguy hieåm nhaát, roài ôû laïi vôùi nhöõng con khaùc.
J.F. - Hôn nöõa neáu laø phaät-töû, ngöôøi ta khoâng ñöôïc gieát chuùng! Nhöng Phaät-giaùo nghó theá naøo veà nhöõng giaác mô?
M. - Coù caû moät chuoãi nhöõng caùch quaùn töôûng cho nhöõng giaác mô. Tröôùc heát, ngöôøi ta taäp ñeå nhaän ra laø ñang mô, roài tìm caùch thay ñoåi giaác mô, vaø sau choùt töï taïo ra nhöõng giaác mô theo yù muoán. Cao ñieåm cuûa söï tu taäp naøy laø söï chaám döùt caùc giaác mô. Theo ngöôøi ta noùi, moät thieàn giaû ñaït ñöôïc trình ñoä cao thì khoâng coøn mô nöõa, ngoaïi tröø ñoâi khi mô ñieàu tieân ñoaùn. Ngöôøi ta keå thí-duï cuûa thieàn sö Gampopa, laø hoïc troø cuûa ñaïi aån sö Milareùpa, moät hoâm mô thaáy thaân theå cuûa oâng ta khoâng coù ñaàu, ñieàu aáy töôïng tröng cho söï dieät heát caùc yù-nghó ñoái nghòch; ñoù laø giaác mô sau cuøng cuûa oâng ta. Con ñöôøng thaêng tieán ñoù keùo daøi nhieàu naêm. Toùm laïi, theo Phaät-giaùo, söï khoù khaên maø khoa phaân taâm gaëp phaûi laø vì noù khoâng xaùc ñònh ñöôïc nguyeân do caên baûn cuûa suï ngu doát vaø söï noâ-leä beân trong. Söï xích mích vôùi cha hay meï vaø nhöõng khuûng khoaûng khaùc khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân do ñaàu tieân, nhöng laø nhöõng nguyeân do coù tröôøng hôïp. Nguyeân do chính yeáu laø söï quyù meán caùi toâi, caùi naøy daãn ñeán söï muoán thu veà mình (nhöõng ñieàu gì mình thích) vaø muoán ñaåy xa ñi (nhöõng gì mình khoâng muoán), loøng yeâu caùi toâi, vaø muoán baûo veä noù. Taát caû nhöõng bieán coá trí-naõo, nhöõng tình caûm, nhöõng xuùc ñoäng, cuõng gioáng nhö nhöõng caønh cuûa moät caùi caây. Neáu ngöôøi ta chaët chuùng, chuùng seõ moïc trôû laïi. Traùi laïi, neáu ngöôøi ta chaët caùi caây nôi goác baèng caùch loaïi boû söï quyeán luyeán vôùi caùi toâi, thì taát caû caønh vaø traùi ñeàu phaûi rôi ruïng. Vieäc xaùc-ñònh nhöõng yù-töôûng roái loaïn -- vì nhöõng haäu quaû phaù hoaïi hay caûn trôû -- thì khoâng ñuû ñeå laøm ta raõ chuùng vaø khoâng daãn ñeán söï giaûi phoùng xaâu xa vaø hoaøn toaøn con ngöôøi. Chæ coù söï giaûi-phoùng nhöõng yù-nghó baèng caùch ñi ngöôïc tôùi taän goác cuûa chuùng -- baèng caùch nhìn thaúng vaøo baûn theå cuûa yù-thöùc -- môùi daãn ñeán vieäc giaûi quyeát taát caû nhöõng vaán-ñeà cuûa trí-naõo.
Taát caû nhöõng phöông caùch cuûa thieàn ñònh veà baûn theå cuûa yù-thöùc höôùng veà vieäc khaùm phaù ra raèng loøng thuø haän, loøng ham muoán, loøng ghen gheùt, söï thaát voïng, loøng kieâu ngaïo, vaân vaân, chæ coù söùc maïnh nhö chuùng ta töôûng. Neáu ta nhìn thaúng vaøo chuùng , tröôùc heát phaân tích chuùng, roài vôùi con maét cuûa söï quaùn töôûng -- nhö nhìn nhöõng yù nghó trong söï "traàn truoàng" cuûa chuùng -- cho tôùi khi nhìn ñöôïc baûn theå ban ñaàu cuûa chuùng, ta nhaän ra raèng chuùng khoâng coù söï vöõng chaéc naøo, cuõng nhö söï maïnh meõ aùp ñaûo nhö chuùng coù veû coù luùc ban ñaàu. Caàn phaûi laäp laïi nhieàu laàn vieäc phaân tích veà baûn theå cuûa caùc yù-nghó naøy. Neáu ta laøm coâng vieäc naøy moät caùch chuyeân caàn, seõ coù giaây phuùt yù-thöùc ôû trong traïng thaùi töï nhieân cuûa noù. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù ñoøi hoûi söï tu-taäp laâu daøi. Qua doøng thôøi gian, ngöôøi ta seõ caøng laøm chuû ñöôïc caùch thöùc giaûi-phoùng caùc yù-nghó. Trong thôøi gian ñaàu, xaùc-ñònh nhöõng yù-nghó ngay khi chuùng vöøa sinh ra, cuõng gioáng nhö nhaän ra moät ngöôøi quen tron moät ñaùm ñoâng. Khi moät yù-nghó veà khao khaùt hay giaän gioãi noåi leân, tröôùc khi chuùng coù theå keùo theo moät chuoãi caùc yù-nghó khaùc, ta phaûi xaùc-ñònh ñöôïc chuùng. Ta bieát ñöôïc raèng duø chuùng coù daïng thaùi theá naøo ñi nöõa, thì chuùng vaãn khoâng coù söï vöõng chaéc vaø ñôøi soáng noäi taïi. Tuy vaäy, ngöôøi ta khoâng bieát roõ raøng laøm sao giaûi toûa chuùng. Chaëng thöù hai töïa nhö moät con raén côûi boû caùi nuùt maø noù ñaõ laøm cho chính thaân cuûa noù. Vì theá, noù khoâng caàn moät söï giuùp ñôõ töø beân ngoaøi. Ngöôøi ta cuõng laáy thí duï moät caùi guùt laøm ôû ñuoâi moät con ngöïa -- noù seõ töï môû ra...
J.F. - Thaät laø moät söï aån duï.
M. - Trong khoaûng thôøi gian cuûa chaúng ñöôøng thöù hai naøy, ngöôøi ta ñaït ñöôïc moät soá kinh-nghieäm veà caùch giaûi toûa caùc yù-nghó vaø khoâng coøn caàn nhöõng pheùp ñoái trò cho caùc yù-nghó höôùng haï. Caùc yù-nghó tôùi vaø töï tan bieán ñi. Sau cuøng laø chaëng thöù ba, ngöôøi ta laøm chuû ñöôïc caùch giaûi toûa caùc yù-nghó, chuùng khoâng coøn aûnh höôûng naøo ñoái vôùi chuùng ta nöõa. Chuùng gioáng nhö moät keû aên troäm vaøo trong moät caên nhaø troáng. Keû caép chaúng coù gì ñeå laáy, chuû nhaø chaúng coù gì ñeå maát. Caùc yù-nghó tôùi roài ñi khoâng ñaøy ñoïa ñöôïc ta. Khi aáy, Ngöôøi ta hoaøn toaøn töï-do ñoái vôùi nhöõng yù-nghó hieän taïi vaø nhöõng khuynh-höôùng cuûa quaù-khöù saûy tôùi. Cuõng chính khi aáy, ngöôøi aáy khoâng coøn ñau khoå nöõa. YÙ-thöùc ôû trong söï tænh thöùc trong saùng vaø beùn nhaïy, caùc yù-nghó khoâng coøn nhöõng aûnh höôûng saùo troän vôùi yù-thöùc ñöôïc nöõa. Thaät vaäy, chuùng coù theå ñöôïc laøm cho trong saïch vaø tan ñi. Nhöõng traàm tích aáy khoâng phaûi laø ñaù, chuùng gioáng nhö baêng vaø coù theå laøm cho tan raõ döôùi maët trôøi cuûa söï hieåu bieát.

| |