Jean-Francois. - Quan-ñieåm cuûa Phaät-giaùo veà khoa phaân taâm hoïc thì thaät roõ raøng. Baây giôø ñoái vôùi caùc khoa-hoïc xaõ hoäi-lòch söû, söï nghieân cöùu veà töông lai vaø cô caáu cuûa caùc xaõ-hoäi, Phaät-giaùo coù ruùt tæa ñöôïc baøi hoïc naøo khoâng? Taát caû toân-giaùo, taát caû trieát-lyù ñeàu sinh ra trong moâi tröôøng cuûa moät xaõ-hoäi naøo ñoù. Noù thöôøng ñöôïc coi nhö nhöõng söï thaät vónh cöûu, nhöõng söï tin töôûng maø thöïc teá laø nhöõng phong-tuïc cuûa xaõ-hoäi aáy. Caùc vò ñaïi thaàn cuûa trieát-hoïc thôøi Thöôïng coå ñöôïc coi nhö luoân luoân ñuùng, naïn noâ leä laø vieäc töï nhieân, hay ñònh kieán ñaøn baø thì thaáp keùm hôn ñaøn oâng.
Mathieu - Vaø quyeàn cuûa caùc xuùc vaät thì laïi caøng thaáp nöõa, nhö laø quyeàn soáng cuûa chuùng thì khoâng ñaùng keå so vôùi caùc chuûng loaïi khaùc!
J.F. - Nhö theá Phaät-giaùo coù töï coi hay töï hoûi, moät ngöôøi sinh ra ôû moät ñòa ñieåm naøo ñoù, thuoäc moät thaønh phaàn xaõ-hoäi naøo ñoù, gia-ñình hay ñieàu gì khaùc coù nhöõng nguyeân-taéc phoå quaùt veà caùc söï vieäc maø thaät ra chæ laø nhöõng phong-tuïc ñòa-phöông?
M. - Neáu nhöõng cô caáu cuûa haïnh-phuùc vaø khoå ñau chæ laø nhöõng taäp tuïc ñòa-phöông, thì chuùng laø ñòa-phöông ôû khaép moïi nôi, nghóa laø phoå quaùt! Ai laø ngöôøi khoâng quan taâm tôùi nhöõng nguyeân-taéc aáy? Ai laø ngöôøi khoâng lo nghó ñieàu gì daãn tôùi khoå ñau hay söï hieåu bieát? Taát caû moïi ngöôøi ñeàu mong öôùc ñöôïc haïnh-phuùc vaø mong muoán khoâng bò khoå ñau. Nhö theá, ta phaûi phaùn ñoaùn nhöõng söï cö söû toát laønh hay coù haïi, khoâng treân haønh ñoäng beà maët, nhöng treân duïng yù -- vò tha hay vò kyû -- thuùc ñaåy moät ngöôøi haønh ñoäng vaø nhöõng haäu quaû laø haïnh phuùc hay khoå ñau. Söï thanh-lieâm thoaùt ra töø nhöõng nguyeân-taéc ñoù thì khoâng theå bò aûnh höôûng bôûi caùc ñieàu kieän vaên-hoùa, lòch-söû hay xaõ-hoäi.
J.F. - Nhöng ñieàu buoàn raàu laø khi ngöôøi ta bò aûnh höôûng bôûi moät heä-thoáng xaõ-hoäi ñaëc-bieät naøo ñoù, ngöôøi ta khoâng yù-thöùc ñöôïc! Ñaëc tính cuûa tieân kieán laø vieäc ngöôøi ta khoâng nghó raèng ngöôøi ta coù tieân-kieán. Tuy theá cuõng coù tieân-kieán xaáu vaø tieân-kieán toát. Treân phöông dieän trieát-lyù, ñieàu quan troïng laø khoâng coi chuùng khaùc hôn laø saûn-phaåm cuûa lòch-söû. Khi moät toân-giaùo hay moät trieát-lyù coù tham voïng muoán aùp duïng moät phaàn naøo, vaøo xaõ-hoäi maø noù ñöôïc phaùt trieån, thì noù khoâng yù-thöùc ñöôïc raèng ñoù chæ laø moät khía caïnh ñaëc-bieät cuûa xaõ-hoäi aáy.
M. - Trong truyeàn thoáng Phaät-giaùo, ngöôøi ta coá gaéng lieân tuïc ñeå loaïi boû nhöõng ñieàu aáy. Ngöôøi ta xem xeùt tæ mæ söï thuùc ñaåy cuûa nhöõng haønh ñoäng nhö töø-thieän chaúng haïn. Ngöôøi ta haønh ñoäng quaûng-ñaïi vì toân-troïng nhöõng quy-öôùc xaõ-hoäi hay ñöôïc thuùc ñaåy bôûi moät ñoäng löïc vò tha töï phaùt? Muoán hoaøn haûo, cuûa cho phaûi hoaøn toaøn töï-do, khoâng coù söï chôø ñôïi ñöôïc ñeàn ñaùp laïi, loøng hy-voïng ñöôïc ñeà cao, caùm ôn hay ñaït ñöôïc moät söï "xöùng ñaùng" naøo. Ñeå laøm khoâng nhöõng moät nguoàn cuûa söï xöùng ñaùng, maø coøn cuûa söï khoân ngoan, söï boá-thí phaûi hoäi ñuû ba yeáu toá: khoâng söï quyeán luyeán veà söï hieän höõu cuûa caùi toâi cuûa ngöôøi cho, vaø ñoái töôïng -- ngöôøi ñöôïc cho -- vaø vaät cho (tam luaân khoâng tòch: caû ba ñeàu khoâng thaät). Söï boá-thí thaät söï thì ñöôïc laøm vôùi moät yù muoán hoaøn toaøn khoâng coù moät maûy may söï quyeán luyeán. Ñieàu caàn yeáu laø khoâng ñöôïc töï gaén chaët mình vôùi nhöõng khía caïnh beân ngoaøi cuûa moät haønh-ñoäng vaø phaûi töï taùch mình khoûi nhöõng ñieàu-kieän vaên-hoùa vaø ñaëc-bieät laø xaõ-hoäi, vì ta coù theå laáy moät coâng-thöùc taây-taïng, maø ngöôøi ta cuõng tìm thaáy beân Taây-phöông, vôùi Feùnelon: Nhöõng sôïi giaây xích baèng vaøng thì cuõng khoâng khaùc gì sôïi daây xích baèng saét, chuùng ñeàu laø daây xích".
J.F. - Nhöng ñieàu ñoù coù theå ñöôïc khoâng? Söï nguy-hieåm ôû ñaây laø aûo-giaùc ñöôïc töï-do khoûi caùc ñieàu kieän maø vaãn coøn bò troùi buoäc?
M. - Cuõng caàn phaûi hieåu söï khaùc bieät giöõa nhöõng ñieàu-kieän vaên-hoùa vaø nhöõng truyeàn-thoáng tinh-thaàn. Truyeàn-thoáng tinh-thaàn ñöôïc ñaët caên-baûn treân moät kinh-nghieäm xaâu xa, treân söï caàn thieát cuûa vieäc truyeàn baù. Noù cuõng nhaán maïnh treân moái nguy cuûa hình thöùc hôn laø thöïc chaát.

| |