Jean-Francois. - Coù moät söï khaùc bieät giöõa Phaät-giaùo vaø neàn vaên-minh Taây-phöông, khoâng phaûi chæ ôû caùch caùc caù-nhaân haønh söû maø coøn ôû khuynh-höôùng tinh-thaàn khi hoï nghó. Neàn vaên-minh taây-phöông höôùng veà lòch-söû. Noù tin-töôûng ôû söï phaùt-trieån cuûa lòch-söû, söï phong phuù cuûa thôøi gian. Theo nhö moät danh-töø maø ngöôøi ta thích duøng vaøo theá-kyû thöù XIX, Noù tin ôû söï tieán-boä. Ngöôøi ta cuõng thöôøng noùi söï tin töôûng vaøo tieán-boä laø ngaây thô. Söï tin töôûng vaøo tieán-boä, hay söï xaùc quyeát raèng lòch-söû chæ ñem laïi nhöõng söï caûi thieän cho ñôøi soáng con ngöôøi, döïa vaøo nhöõng canh-taân kyõ-thuaät, khoa-hoïc, söï tinh-teá hôn cuûa caùc phong-tuïc, söï phoå bieán cuûa caùc neàn daân-chuû. Pascal so saùnh nhaân-loaïi nhö moät con ngöôøi luoân luoân hoïc taäp traûi bao theá-kyû.
Ngaøy nay chuùng ta thaáy raèng söï tin töôûng aáy khoâng phaûi laø söï tieán-boä, nhöng laø söï töï-ñoäng cuûa tieán-boä, thì khoâng nhö moïi ngöôøi nghó, döïa treân nhöõng bieán coá ñen toái cuûa theá-kyû thöù XX. Chæ coøn laïi moät ñieàu Taây-phöông coøn quyeán luyeán nhaát, ñoù laø söï môùi meû. Khi nhöõng ngöôøi Taây-phöông muoán ca ngôïi caùi gì, thì hoï noùi: "Ñoù laø moät yù-nghó môùi meû". Trong laõnh vöïc khoa-hoïc, cuõng theo moät neáp, ñoù laø moät söï khaùm-phaù, nghóa laø moät söï môùi meû. Trong laõnh vöïc ngheä-thuaät vaø vaên-chöông cuõng theá, caàn phaûi laøm môùi ñeå sinh toàn. Ñieàu khieån-traùch lôùn nhaát maø ngöôøi ta coù theå laøm ñoái vôùi moät quyeån saùch, moät böùc tranh hay moät taùc-phaåm aâm-nhaïc laø: "Ñoù laø nhöõng hình daùng ñaõ qua, ñaõ heát thôøi, ñaõ giaûng daïy, ñaõ ñöôïc laøm". Trong laõnh-vöïc chính-trò cuõng vaäy, caàn phaûi coù nhöõng yù-nghó môùi, canh taân caùc yù-nghó cuõ. Xaõ-hoäi taây-phöông nhö theá, ñaõ khaéc ghi vaøo thôøi gian, vaø caùch duøng thôøi-gian nhö moät yeáu-toá cuûa söï thay ñoåi lieân tuïc, vaø ñieàu naøy ñöôïc coi nhö moät ñieàu-kieän caàn thieát cho vieäc caûi thieän ñôøi soáng con ngöôøi. Ngay caû vieäc höôùng veà söï hoaøn haûo cuõng ñöôïc phaùn ñoaùn nhö laø tuøy thuoäc vaøo söï tieán-boä lòch-söû, vaøo khaû naêng saùng taïo ra nhöõng thöïc theå môùi, vaø nhöõng giaù-trò môùi. Caùi khuynh-höôùng chung aáy maø ba vöøa toùm taét coù phuø hôïp vôùi Phaät-giaùo vaø söï tham döï cuûa noù vaøo theá-giôùi taây-phöông khoâng?
Mathieu - Vieäc nghó raèng moät söï thaät khoâng ñaùng cho ngöôøi ta chuù yù tôùi noù, vì noù xöa cuõ thì thaät laø khoâng ñuùng. Vieäc theøm khaùt caùi môùi thöôøng daãn ñeán söï thieáu soùt nhöõng söï thaät quan yeáu nhaát. Pheùp ñoái trò cuûa söï khoå ñau, söï quyeán luyeán caùi toâi, laø ñi tôùi nguoàn goác cuûa nhöõng yù-nghó vaø hieåu ñöôïc baûn theå cuøng cöïc cuûa yù-thöùc cuûa chuùng ta. Laøm sao moät söï thaät nhö theá bò giaø ñi? Söï môùi meû naøo coù theå trôû neân "loãi thôøi" khi ñoù laø söï giaûng daïy vaø phôi baøy söï vaän haønh cuûa trí-naõo? Neáu ta boû rôi söï thaät naøy maø chaïy theo moät soá voâ giôùi haïn nhöõng söï laøm môùi phuø-phieám cuûa trí-naõo, ta chæ laøm cho mình caøng ngaøy caøng xa vôùi muïc-ñích cuûa ta. Söï quyeán ruõ cuûa söï môùi meû coù moät ñieåm toát, ñoù laø yù muoán chính ñaùng ñeå khaùm-phaù ra söï thaät caên-baûn, thaùm-hieåm chieàu xaâu cuûa yù-thöùc, söï ñeïp ñeõ cuûa theá-giôùi. Nhöng veà phöông-dieän tuyeät-ñoái, söï môùi meû thì luoân luoân "môùi", ñoù laø söï töôi maùt cuûa giaây phuùt hieän taïi, cuûa yù-thöùc trong saùng khoâng hoài töôûng veà quaù-khöù, maø cuõng khoâng töôûng töôïng ñieàu ôû töông-lai.
Khía caïnh xaáu cuûa söï khao khaùt caùi môùi laø söï chinh-phuïc voâ voïng vaø thaát baïi veà nhöõng thay ñoåi baèng moïi giaù. Trong nhieàu tröôøng hôïp, söï say meâ vôùi caùi "môùi", caùi "khaùc" phaûn aûnh moät söï ngheøo naøn beân trong. Khoâng theå tìm thaáy haïnh-phuùc nôi chuùng ta, chuùng ta tìm kieám moät caùch voâ voïng ôû beân ngoaøi nôi nhöõng söï vieäc, nhöõng kinh-nghieäm, nhöõng caùch suy-nghó hay caùch haønh söû caøng ngaøy caøng laï luøng. Toùm laïi, ngöôøi ta xa lìa haïnh-phuùc baèng caùch ñi kieám ôû nôi khoâng coù. Khi ñi theo con ñöôøng ñoù, ngöôøi ta coù theå bò laïc. ÔÛ möùc ñoä taàm thöôøng nhaát, söï "theøm khaùt caùi môùi" naûy sinh ra söï thích thuù nhöõng ñieàu phuø phieám, gaäm nhaám yù-thöùc chuùng ta vaø haïi cho söï thanh tònh cuûa noù. Ta gia taêng caùc nhu caàu, thay vì hoïc hoûi vieäc khoâng caàn chuùng.
Neáu ñöùc Phaät, vaø bao nhieâu ngöôøi ñi theo ngaøi thaät söï ñaõ ñaït ñöôïc söï hieåu bieát taän cuøng, thì ngöôøi ta coøn muoán ñieàu gì "môùi" hôn ñieàu aáy? Caùi môùi cuûa con saâu böôùm laø con böôùm. Nhöng muïc-ñích cuûa moãi chuûng loaïi laø phaùt trieån tôùi toaøn haûo khaù naêng saún coù cuûa mình. Ñeå ñaït ñöôïc muïc-ñích aáy, caàn phaûi taän duïng kinh-nghieäm cuûa ngöôøi ñaõ ñi tröôùc. Kinh-nghieäm aáy thì quyù gía hôn vieäc phaùt-minh moät loâ nhöõng yù-nghó môùi.
J.F. - Phaûi, nhöng cuõng coù moät phaûn ñeà. Trong neàn vaên-minh taây-phöông, ngöôøi ta nhaän thaáy coù hai khuynh-höôùng. Phaàn thöù nhaát, ta thaáy nôi moät soá caùc trieát-gia laäp ra ñöôïc moät coâng-thöùc veà söï khoân-ngoan vôùi muïc-ñích giuùp cho baát cöù ai, baát cöù thôøi gian naøo, xaây döïng neân moät caùch soáng chaáp nhaän ñöôïc, thoâng thöôøng thì taùch rôøi khoûi nhöõng say meâ, nhöõng ghen-gheùt, söï loã maõng laø nhöõng ñieàu xaáu maø chính nhöõng trieát-gia cuõng coá choáng ñôõ. Trong khi aáy, ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy moät söï quyeát ñoaùn veà ñöôøng loái, khoâng phaûi laø moät cöùu caùnh tuyeät-ñoái, nhöng taïm goïi laø cöùu caùnh töông ñoái, ñoái vôùi quaù-khöù, coøn ñang treân ñaø bieán chuyeån lieân tuïc hay giaùn ñoaïn, trong söï thaêng tieán phoå quaùt veà thaân phaän con ngöôøi. Söï thaêng tieán trong laõnh vöïc khoa-hoïc vaø kyõ-thuaät nhö laø moät quyeàn, nhaân quyeàn vaø quyeàn cuûa caùc cô caáu chính-trò. Chuùng ta tham döï khoâng ngöøng vaøo tieán trình naøy. Ngaøy nay chuùng ta soáng trong moät bieån cuûa caùc maùy vi-tính, chuùng noái keát caùc hoaït-ñoäng cuûa caùc caù-nhaân vôùi hoaït-ñoäng cuûa xaõ-hoäi tôùi moät möùc maø khoâng ai coù theå nghó tôùi ñöôïc khoaûng ba möôi naêm tröôùc ñaây. Ñoù laø phöông dieän kyõ-thuaät. Ñoù laø khía caïnh deã thaáy nhaát.
Nhöng trong laõnh vöïc khaùc cuõng theá, chaúng haïn nhö chính-trò, söï thay ñoåi cuûa caùc xaõ-hoäi, söï söûa ñoåi caùc cô caáu cho phuø hôïp vôùi ñaïi ña soá, Taây-phöông quan-nieäm ñoù laø moät muïc-tieâu vaø moät tieán-trình tuøy thuoäc vaøo thôøi-gian. Haõy laáy vaên-hoùa laøm thí-duï chaúng haïn. Ngöôøi ta quan-nieäm raèng moät ngöôøi chæ laø moät ngheä-só thöïc söï khi ngöôøi aáy saùng taïo ra ñöôïc moät taùc phaåm môùi. Ngöôøi ta seõ cöôøi cheâ vôùi yù-nghó sao cheùp laïi nhöõng taùc-phaåm cuûa thôøi Trung coå -- coù nhöõng phöông caùch ñeå laøm coâng vieäc aáy. Nhöng ñoù cuõng khoâng phaûi laø taát caû. Khoaûng naêm möôi naêm trôû laïi ñaây, nhaát laø ôû nhöõng nöôùc ñaõ phaùt-trieån, coù nhöõng phong-traøo chính-trò vaên-hoaù nhaèm muïc-ñích ñaït ñöôïc söï tham döï cuûa moät soá caøng ngaøy caøng ñoâng nhöõng caù-nhaân trong caùc söï thöôûng thöùc vaên-chöông, ngheä-thuaät, aâm-nhaïc. Ñieàu aáy, trong quaù-khöù chæ daønh rieâng cho moät thieåu soá thaønh phaàn öu-tuù. Ba coøn nhôù nhöõng gì ñaõ saûy ra hoài coøn treû, khi ñi tôùi baûo taøng vieän hay moät cuoäc trieån laõm. Ngöôøi ta gaàn nhö coù heát khoâng gian vaø thôøi gian ôû ñoù. khoâng bò laøm roän bôûi ñaùm ñoâng trong khi thöôûng laõm caùc böùc tranh. Ngaøy nay, moïi ngöôøi phaûi xeáp haøng trong nhieàu giôø cho tôùi khi naøo coøn coù nhöõng ngöôøi muoán xem cuoäc trieån-laõm. ÔÛ Ba-leâ, hay ôû Nöõu-öôùc, ngöôøi ta coøn coù thoùi quen giöõ choã tröôùc, hay quyeàn ñöôïc vaøo tröôùc, nhö laø khi ñi xem ôû caùc raïp. Nhö theá, yù-nghó raèng vaên-hoaù laø moät söï caûi tieán khoâng ngöøng, vaø ñöôïc lan truyeàn tôùi soá löôïng caøng ngaøy caøng gia taêng, laø saéc thaùi vaø quan-nieäm cuûa taây-phöông. Phöông tieän taïm-thôøi ñöôïc duøng cho muïc-ñích ñaït ñöôïc söï tieán boä cho moät soá caøng ngaøy caøng gia taêng trong söï caûi thieän cho ñaïi ña soá. Noùi caùch khaùc, söï cöùu roãi thì ôû trong thôøi gian, khoâng phaûi ôû ngoaøi thôøi gian.
M. - Söï cöùu roãi trong thôøi gian, chính laø "nguyeän boà-taùt", cuûa moät ngöôøi muoán laøm cho tôùi khi khoâng coøn moät chuùng sinh naøo bò khoå ñau vaø bò ngu si. Moät boà-taùt khoâng nhuït loøng can-ñaûm, khoâng vöùt boû traùch-nhieäm maø ngöôøi aáy caûm thaáy ñoái vôùi taát caû moïi chuùng sinh, cho tôùi khi nhöõng chuùng sinh naøy ñi treân con ñöôøng cuûa trí-tueä vaø ñaït ñöôïc phaät quaû. Phaàn khaùc, Phaät-giaùo chaáp nhaän raèng coù nhöõng söï giaûng daïy ñaëc-bieät cho nhaân-loaïi tuøy thuoäc vaøo thôøi gian, cho nhöõng xaõ-hoäi xöa cuõ cuõng nhö nhöõng xaõ-hoäi taân tieán, höôùng veà vaät chaát nhieàu hôn. Tuøy theo caùc xaõ-hoäi höôùng ít hay nhieàu veà caùc giaù-trò tinh-thaàn, moät soá caùc ñieàu giaûng daïy coù theå ñöôïc ñem ra aùp-duïng. Traùi laïi, baûn chaát cuûa söï ñaéc ñaïo, nghóa laø söï hieåu bieát tinh-thaàn, thì vöôït ra ngoaøi thôøi gian. Laøm sao baûn theå cuûa söï hoaøn haûo veà tinh-thaàn laïi ñoåi thay ñöôïc?
Hôn nöõa, yù-nieäm veà "môùi", yù muoán saùng taïo luoân luoân phaûi lo nghó laø khoâng ñöôïc sao cheùp cuûa quaù khöù thì theo con laø moät söï quaù ñaùng, gaùn cho söï quan troïng cuûa "caù-nhaân", laøm cho moät ngöôøi phaûi baèng moïi giaù, dieãn taû moät ñeà taøi moät caùch ñoäc ñaùo. Traùi laïi trong phaïm vi cuûa vieäc laøm tan ñi söï quyeán luyeán vôùi caùi toâi, thì söï tìm kieám vieäc ñoäc ñaùo trôû neân phieán dieän. Thí-duï nhö yù-nghó raèng moät ngheä-só thì phaûi ñeå cho söï töôûng töôïng cuûa mình ñöôïc bay boång thì thaät laø xa laï vôùi ngheä-thuaät ñöôïc duøng trong vieän thieàn ñònh hay quaùn töôûng. Ngheä-thuaät taây-phöông thöôøng duøng ñeå taïo ra moät theá-giôùi töôûng töôïng, trong khi ngheä-thuaät thieâng-lieâng giuùp cho söï ñi xaâu vaøo baûn theå cuûa söï thaät. Ngheä-thuaät taây-phöông nhaém vaøo vieäc nuoâi döôõng nhöõng ñam meâ, ngheä-thuaät thieâng lieâng thì laøm dòu chuùng xuoáng. Caùc ñieäu muùa, caùc böùc tranh vaø aâm-nhaïc thieâng-lieâng nhaém vaøo vieäc laäp moät nhòp caàu, trong theá-giôùi cuûa caùc hình thöùc, aâm thanh vôùi söï khoân ngoan tinh-thaàn. Caùc ngheä-thuaät aáy coù muïc-ñích noái chuùng ta baèng nhöõng khía caïnh töôïng tröng, veà moät söï hieåu bieát hay moät söï thöïc haønh tinh-thaàn. Ngheä-só theo truyeàn thoáng duøng heát naêng löïc cho vieäc phuïng söï ngheä-thuaät, nhöng khoâng thaû cho söï töôûng töôïng ñöôïc bay boång ñeå saùng cheá nhöõng bieåu töôïng hay nhöõng hình daùng hoaøn toaøn môùi.
J.F. - Ñoù thöïc laø moät quan nieäm hoaøn toaøn ngöôïc vôùi quan-nieäm taây-phöông, trong moïi tröôøng hôïp töø thôøi Phuïc-höng.
M. - Ngheä-thuaät aáy, khoâng phaûi bò ñoâng laïnh trong quaù-khöù. Caùc ñaïo sö khoâng ngöøng laøm giaàu theâm nhöõng yeáu toá môùi baèng nhöõng kinh-nghieäm quaùn-töôûng cuûa mình. Coù nhöõng söï dieãn taû ngheä-thuaät thieâng-lieâng loäng laãy ôû Taây-taïng; hoï daønh heát taâm-hoàn vaø taøi naêng cho taùc phaåm, nhöng teân tuoåi cuûa hoï bò bieán maát sau taùc-phaåm. Nhöõng tranh cuûa Taây-taïng vì leõ ñoù ñeàu voâ danh. Ngheä-thuaät cuõng laø moät hình thöùc trao ñoåi giöõa coäng-ñoàng caùc tu-vieän hay coäng-ñoàng theá-tuïc. Trong moät naêm, caùc ñaïo-sö bieåu dieãn trong khuoân vieân cuûa caùc tu-vieän nhöõng maøn nhaûy muùa heát söùc ñeïp maét, dieãn taû laïi nhöõng chaëng cuûa söï tham thieàn. Daân chuùng ñòa-phöông khoâng heà vaéng maët trong caùc dòp leã laïc aáy. Cuõng töông töï, ngheä-thuaät ôû Taây-taïng thì coù trong moïi nhaø, vì hoï ñaët caùc hoïa-só, caùc nhaø ñieâu-khaéc caùc bieåu töôïng, caùc maïn-ñaø-la, nhöõng böùc töôïng. Daân chuùng thì leõ dó nhieân khoâng bieát veà ngheä-thuaät, nhöng moät ngheä-só thì tha hoà maø töôûng töôïng theo truyeàn-thoáng, vaø hoï khoâng thaønh coâng maáy. Trong khi ñoù ôû Taây-phöông, caùc ngheä-só thì veõ tranh toaøn maøu xanh hy-voïng, vaø theå theo lyù do "teân tuoåi" cuûa caùc ngheä-só aáy, ngöôøi ta gaùn cho chuùng nhöõng giaù trò to-lôùn vaø ñem tröng baøy chuùng trong caùc vieän baûo taøng, con nghó chæ coù vaán ñeà duy nhaát laø khoâng coù ai la leân: "Nhaø vua thì khoâng coù quaàn aùo!".
Con vöøa môùi ñoïc gaàn ñaây trong baùn nguyeät san "Museùe d'Art Contemporain de Marseille (Baûo-taøng vieän ngheä-thuaät hieän-ñaïi ôû Marseille)" veà moät baøi vieát phôi baøy loái ba möôi taùc phaåm cuûa moät ngheä-só ñaùng ñöôïc xeáp loaïi laø ñoà aên caép. Sau cuøng "ngheä-só" naøy ñaõ bò baét vaø chôø ngaøy ra toaø. Con coù nhieàu dòp vieáng baûo-taøng vieän naøy vôùi caùc baïn Taây-taïng. Hoï ngöôõng moä nhöõng taùc-phaåm coå-ñieån phaûn aûnh moät söï töï chuû, thöôøng laø sau nhieàu naêm coá gaéng. Traùi laïi, söï deã daøng cuûa vaøi hình thöùc ngheä-thuaät -- thí-duï trieån laõm nhöõng ñoà vaät bò vôõ, ñoù laø nhöõng moùn ñoà bình thöôøng ñöôïc saép xeáp hay goùi gheùm moät caùch khoâng nhaát ñònh -- laøm hoï nghó tôùi söï khaùc bieät giöõa nhöõng ñaïo-sö taây-taïng, daïy doã caùc ñieàu maø hoï ñaõ chöùng nghieäm sau nhieàu naêm thaùng quaùn-töôûng vaø thieàn ñònh, vôùi nhöõng ngöôøi ngaøy nay daïy doã veà taâm-linh maø khoâng coù moät kinh-nghieäm naøo, vaø nhöõng lôøi giaûng cuûa hoï gioáng nhö nhöõng lôøi noùi chuyeän hôn laø söï bieåu loä moät ñieàu hieåu bieát thöïc söï.
Khoâng chaïy ñua theo ñieàu môùi meû, khoâng heà ngaên caûn ngöôøi ta chuû ñoäng trong vieäc ñöông ñaàu vôùi nhöõng tình theá môùi. Thöïc ra giöõ nhöõng söï thaät chính yeáu hieän coù trong yù-thöùc, laøm cho ngöôøi ta ñöôïc voõ trang hôn moïi ngöôøi, trong vieäc ñöông ñaàu vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa theá-giôùi vaø xaõ-hoäi. Ñieàu caàn thieát tröôùc tieân laø phaûi nhaän ra ñöôïc nhöõng söï thaät naøy, ñaøo xaâu, vaø töï "chöùng nghieäm" ñöôïc. Neáu ngöôøi ta sao laõng caùch ñi naøy, thì vieäc coá gaéng baèng moïi giaù ñeå saùng taïo ra caùi môùi ñeå laøm gì? Noùi goïn laïi, traùi vôùi vieäc chaïy theo caùi môùi, ñôøi soáng taâm-linh giuùp cho söï khaùm-phaù trôû laïi söï thích thuù veà söï ñôn-giaûn maø chuùng ta ñaõ ñaùnh maát. Ñôn-giaûn hoùa ñôøi soáng cuûa chuùng ta ñeå khoâng bò daøy voø veà vieäc sôû höõu nhöõng thöù maø chuùng ta khoâng caàn thieát, ñôn-giaûn yù-thöùc cuûa chuùng ta baèng caùch traùnh neù vieäc vô veà nhöõng caùi cuûa quaù-khöù vaø nhöõng töôûng töôïng cuûa töông-lai.
J.F. - Ba nghó raèng khoâng caàn phaûi laø moät phaät-töû ñeå coù theå laøm nhöõng nhaän xeùt vöøa roài. Raát nhieàu ngöôøi ôû Taây-phöông, keå caû nhöõng ngöôøi raát quan-taâm tôùi söï tieán-trieån cuûa ngheä-thuaät vaø cuûa nhöõng ñieàu môùi meû veà saùng taïo ngheä-thuaät, cuõng bieát roõ raèng taát caû ngheä-thuaät taây-phöông laø ngheä-thuaät ñaùnh löøa ñaïi chuùng vaø laøm choùa maét nhöõng keû daïi khôø! Nhöng raát möøng ñoù khoâng phaûi laø khía caïnh duy nhaát. Söï phaùt-minh thì coù thaät vaø ñaùng keå. Neáu ba phaûi nhaán maïnh vaøo caùi khuynh-höôùng xaâu ñaäm ôû Taây-phöông naøy, laø vì nhöõng laõnh vöïc cuûa ñôøi soáng taây-phöông caøng ngaøy caøng bò loâi cuoán bôûi söï thay ñoåi vaø guïc ngaõ vì söï khaùt khao naøy. Thí-duï, caùc toân-giaùo treân nguyeân-taéc ñöôïc gaén boù vôùi nhöõng giaùo ñieàu. Moät toân-giaùo roõ raøng thì gaén boù vôùi moät giaùo ñieàu nhaát ñònh, vaø ngöôøi ta coù theå coi laø nhöõng tín-ñoà cuûa toân-giaùo aáy ñi theo vì noù cung caáp moät soá nhöõng nguyeân toá baát di baát dòch, theå hieän cho söï vónh cöûu, söï vónh-cöûu phi thöôøng, ôû beân kia theá-giôùi, veà moät Ñaáng toaøn naêng. Haäu quaû laø khía caïnh naøy cuûa lòch-söû veà löông-taâm con ngöôøi thì phaûi ñöôïc taùch rôøi khoûi nhöõng ñoøi hoûi veà thay ñoåi, ñaëc-tính cuûa nhöõng hoaït-ñoäng cuûa nhaân-loaïi theo thôøi gian. Nhöng söï vieäc laïi khoâng nhö theá.
Haõy laáy thí-duï Thieân-chuùa-giaùo. Ba ñeà caäp ñeán vôùi veû döûng döng, vì ba khoâng tin nôi toân-giaùo naøy. Toøa-thaùnh luoân luoân bò taán coâng bôûi caùc ngöôøi chuû tröông tieán-boä vôùi lyù-luaän raèng: "Giaùo-hoäi ñaõ khoâng thay ñoåi ñaày ñuû! Chuùng ta caàn nhöõng nhaø thaàn hoïc caûi caùch! Giaùo-hoäi phaûi thích öùng vôùi thôøi-gian!". Nhö theá, ngöôøi ta phaûi töï hoûi, toân-giaùo giuùp ích gì? Neáu noù khoâng phaûi laø khía caïnh cuûa löông-taâm con ngöôøi bò chi phoái bôûi nhöõng ñoåi thay cuûa nhöõng tieán boä taïm thôøi vaø nhu caàu phaûi ñoåi môùi; nhö theá noù coù ñeå laøm gì?
Söï khao-khaùt veà caùi môùi cuûa chuùng ta to lôùn ñeán ñoä chuùng ta muoán Thöôïng-ñeá cuõng phaûi thay ñoåi luoân luoân. Ít ra laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coøn tin vaøo Thöôïng-ñeá. Coù caùc söï tranh chaáp lieân-tuïc giöõa phe Saint-Sieøge, phe baûo veä cho Chính-thoáng-giaùo, vaø phe Tieân-tieán (Avant-garde) ñeà nghò nhöõng caûi caùch veà thaàn-hoïc, ôû nhöõng laõnh-vöïc khaùc nhö hoäi-hoïa, aâm-nhaïc vaø trang-phuïc loaïi sang. Ngay caû yù-nieäm "Tieân-tieán" cuûa caùc nhaø thaàn hoïc cuõng ñaày veû khoâi haøi. Laøm sao söï vónh-cöûu laïi coù theå tieân-tieán hay chaäm tieán? Vaø toøa thaùnh Vatican bò ñaët vaøo tình traïng tieán thoaùi löôõng nan. Neáu chaáp nhaän nhöõng ñieàu veà thaàn hoïc môùi, thì laïi phaûi chaáp nhaän vieäc thay ñoåi moät soá nhöõng nguyeân-taéc caên-baûn cuûa giaùo ñieàu. Neáu khoâng chaáp nhaän, thì bò keát aùn laø giaø nua, huû-laäu, yeám theá dính chaët vaøo nhöõng Thaàn tính xöa cuõ. AÛnh höôûng cuûa Phaät-giaùo seõ nhö theá naøo ôû Taây-phöông vôùi söï theøm khaùt lieân-tuïc veà ñoåi thay, hay laø traùi laïi, noù seõ laø nôi nöông töïa cho nhöõng ngöôøi chaùn ngaáy vôùi baïo chuùa cuûa söï thay ñoåi?
M. - Con nghó ñoù seõ laø ñieàu thöù hai. Nhöõng nguyeân-taéc thì khoâng thay ñoåi, vì noù töông hôïp vôùi baûn chaát thaät söï cuûa söï vaät. Neáu ta phaân tích kyõ caøng söï khaùt khao ñieàu môùi meû, thì hình nhö noù sinh ra töø söï sao laõng ñôøi soáng noäi taâm. Ta ñaõ khoâng ñi tôùi taän nguoàn goác, vaø chuùng ta nghó raèng neáu cöù thöû thaùch taát caû moïi khía caïnh, thì seõ laáp ñaày söï thieáu soùt aáy.
J.F. - Ba cuõng noùi theâm, ñieàu maø yù-thöùc con ngöôøi lo sôï chính laø söï laäp laïi. Neáu öôùc voïng chæ laø söï khoâng haøi loøng vôùi nhöõng gì coù saün, nhöõng yù-nieäm maø caùc baäc tieàn boái trao laïi khoâng ñöôïc coi nhö tieàn maët, nhöng caàn suy xeùt laïi, ñöôïc nhìn döôùi aùnh saùng cuûa nhöõng suy luaän cuûa chính chuùng ta, nhöõng kinh nghieäm cuûa chính chuùng ta roài töø ñoù vöùt boû moät soá vaø giöõ laïi moät soá, neáu caùi öôùc voïng aáy khoâng coù, thì caùc yù-nghó cuûa con ngöôøi seõ chæ laø moät giaác nguû löôøi bieáng.
M. - Ñuùng theá, nhöng vieäc daønh troïn cuoäc ñôøi cho vieäc tìm kieám taâm-linh khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa beänh lôû gheû, ñoù laø moät noã löïc lieân-tuïc ñeå phôi baøy ra ñöôïc nhöõng aûo giaùc. Sö tu-taäp taâm-linh ñöôïc ñaët caên-baûn treân kinh-nghieäm, moät söï khaùm-phaù maø ngöôøi ta cuõng ñi tôùi cuøng cöïc veà noäi taâm, nhö khoa-hoïc ñang laøm vôùi theá-giôùi beân ngoaøi. Kinh-nghieäm aáy cuõng luoân luoân môùi meû, ñöôïc ñoåi môùi lieân tuïc. Noù cuõng coù caû loâ nhöõng chöôùng ngaïi vaø nhöõng cuoäc phieâu löu! Ñoù khoâng phaûi laø vieäc laäp laïi nhöõng ngoân töø ñaõ coù saün, nhöng laø laøm nhöõng thí-nghieäm veà nhöõng lôøi giaûng daïy trong ñôøi soáng hieän taïi; bieát caùch duøng nhöõng tình theá toát cuõng nhö xaáu cuûa cuoäc ñôøi; ñöông ñaàu vôùi ñuû moïi loaïi yù-nghó saûy ra trong yù-thöùc cuûa chuùng ta; chính mình hieåu ñöôïc caùch maø chuùng loâi keùo mình ñeå giaûi phoùng chuùng. Ñieàu môùi meû ñích thöïc laø bieát duøng töøng giaây phuùt cuûa ñôøi soáng cho muïc tieâu maø mình ñaõ nhaém tôùi.
J.F. - Rieâng caù-nhaân ba, ba coù khuynh-höôùng coâng nhaän moät khía caïnh con vöøa noùi. Nhöng nhìn döôùi moät khía caïnh khaùc, thì laøm sao choái boû noù? Moät soá vaán-ñeà ñöôïc ñaët ra vôùi nhaân loaïi treân bình dieän ñôøi soáng, lòch-söû, nhöõng hieän-töôïng bao quanh chuùng ta, nhöõng ñieàu maø ba goïi laø saùng taïo ñoàng thôøi. Quaû laø Taây-phöông keå töø theá-kyû thöù XVIII, ñaõ coù tham voïng laø coù theå giaûi ñaùp cho moïi vaán-ñeà cuûa nhaân-loaïi, döïa treân söï tieán-hoaù cuûa lòch-söû, treân khaû naêng canh taân. Taây-phöông ñaõ nghó raèng taát caû moïi vaán-ñeà ñuïng chaïm ñeán con ngöôøi, keå caû nhöõng caâu hoûi veà haïnh-phuùc caù-nhaân, söï thaêng-tieán, söï khoân ngoan, khaû naêng ñöông ñaàu vôùi nhöõng khoå ñau hay giaûi quyeát chuùng, nghóa laø moïi vaán-ñeà ñeàu coù theå giaûi-quyeát treân caên baûn lòch-söû, nhö Heùgel vaø Marx. Toùm laïi, taát caû moïi vaán-ñeà dính tôùi ñôøi soáng noäi taâm, söï thaønh ñaït caù-nhaân chæ laø aûo töôûng cuûa yù-thöùc, nhöõng caën baõ cuûa aûo-töôûng laøm cho ngöôøi ta töôûng raèng coù theå ñaït tôùi haïnh-phuùc vaø thaêng baèng caù-nhaân. Söï töø boû khoân ngoan caù-nhaân cho söï thay ñoåi coäng ñoàng ñaït cao ñieåm vôùi chuû thuyeát Maxít. Neáu ngöôøi ta khoâng saùng-cheá ra thöù gì theo thôøi gian, thì thôøi gian cuõng khoâng saùng-cheá ra caùi gì heát. Töø hai theá-kyû qua, Taây-phöông troâng ñôïi ñaït ñöôïc cöùu caùnh cuûa con ngöôøi cho moïi vaán-ñeà, lòch-söû vaø coäng-ñoàng. Thaùi-ñoä giaùo-ñieàu cöùng raén, söï töï tin quaù ñaùng veà nhöõng giaûi-phaùp coäng-ñoàng vaø chính-trò ñaõ ñem ñeán haäu-quaû nhö lòch-söû ñaõ saûy ra coù leõ laø nguyeân-nhaân cuûa söï baát-maõn, maø heä-thoáng caùc yù-nghó naøy ñaõ ñöôïc ñaøo xaâu, vaø ngaøy nay moïi ngöôøi ñeàu caûm thaáy. Coù leõ söï thaâm-nhaäp cuûa Phaät-giaùo taïi Taây-phöông laø do söï troáng vaéng naøy, khoaûng troáng ñöôïc ñeå laïi vì khoâng coù söï thanh-lieâm vaø khoân ngoan caù-nhaân, duø döôùi baát cöù hình thöùc naøo.
M. - Ñeå cho nhöõng töông-quan vôùi caùc ngöôøi chung quanh khoâng coøn bò thuùc ñaåy bôûi loøng vò kyû, chæ taïo neân nhöõng söï va chaïm vaø söï baát maõn, moãi caù-nhaân caàn phaûi tìm cho chính mình moät yù-nghóa trong cuoäc ñôøi vaø troâng ñôïi nôi moät söï thaêng hoa noäi taâm. Moãi giaây phuùt cuûa phöông caùch thay ñoåi taâm-linh naøy thì phaûi ñöôïc thöïc haønh vôùi yù-nghó laø nhöõng ñöùc tính ñöôïc trau doài coù muïc-ñích giuùp ñôõ caùc ngöôøi chung quanh.
J.F. - Ñieàu kieän cho moät söï thaønh-coâng cuûa Phaät-giaùo ôû Taây-phöông tuøy thuoäc vaøo hai yeáu toá. Ñieàu thöù nhaát, Phaät-giaùo laø moät toân-giaùo khoâng ñoøi hoûi moät loøng tin muø quaùng. Noù khoâng ñoøi hoûi loaïi tröø ai, keát toäi nhöõng giaùo-ñieàu khaùc. Ñoù laø moät söï khoân ngoan, moät trieát-lyù coù daáu veát cuûa söï bao dung. Ñieàu kieän naøy thì ñaõ vaø ñang ñöôïc laøm ñaày. Ñieàu thöù hai, thì chöa ñöôïc thoaû maõn, noù caàn phaûi phuø hôïp vôùi söï ñaàu tö khoång loà cuûa gaàn 2500 naêm maø Taây-phöông ñaõ ñaàu tö vaøo: söï hieåu-bieát khoa-hoïc, söï suy-nghó vaø haønh ñoäng veà chính-trò. Nghóa laø vieäc caûi thieän ñôøi soáng con ngöôøi, bôûi xaõ-hoäi vaø nhöõng töông-quan trong loøng xaõ-hoäi. Ba tin raèng neáu Phaät-giaùo khoâng phuø hôïp vôùi ñeàu-kieän thöù hai naøy thì noù seõ khoâng coù aûnh höôûng laâu daøi taïi Taây-phöông. Nôi maø söï suy-nghó veà khoa-hoïc, xaõ-hoäi vaø lòch-söû ñaõ ñöôïc thaâm caên coá ñeá.
M. - Moät laàn nöõa, Phaät-giaùo treân nguyeân-taéc khoâng choáng ñoái söï hieåu bieát khoa-hoïc, vì noù nhaém tôùi vieäc coâng-nhaän söï thaät treân moïi laõnh vöïc, beân ngoaøi cuõng nhö beân trong. Moät caùch ñôn giaûn, noù thieát laäp moät heâ-thoáng thöù-töï öu-tieân cho ñôøi soáng. Söï phaùt-trieån vaät-chaát maø khoâng phaùt-trieån taâm-linh thì chæ ñem ñeán nhöõng beänh hoaïn maø ta ñaõ bieát. Nhöõng öu-tieân nhö theá seõ raát khaùc trong moät xaõ-hoäi xaây döïng treân söï giaùo-duïc veà söï khoân ngoan. Moät caùch ñôn-giaûn, moät thöù ñaët troïng taâm nôi caù-nhaân, thöù kia thì treân söï sôû höõu (vaät-chaát). Söï say meâ veà vieäc luoân luoân muoán coù nhieàu hôn, vaø söï khuynh-taùn veà beà ngang cuûa caùc söï hieåu bieát laøm chuùng ta xa lìa vôùi söï thay ñoåi beân trong. Hôn nöõa, ngöôøi ta chæ coù theå thay ñoåi theá-giôùi baèng caùch thay ñoåi chính mình, vieäc naøy quan-troïng hôn laø coù theâm nöõa. Moät ngöôøi tu theo ñaïo Phaät nghó raèng "ngöôøi naøo baèng loøng vôùi nhöõng gì mình coù, thì ñang coù moät kho taøng trong loøng baøn tay". Söï khoâng thoûa maõn sinh ra do thoùi quen coi nhöõng vaät phuø-phieám nhö laø caàn thieát. Söï suy-nghó naøy khoâng phaûi chæ giôùi haïn veà nhöõng cuûa caûi, nhöng coøn phaûi keå theâm söï tieän-nghi, söï haøi loøng vaø söï "hieåu bieát khoâng caàn thieát". Ñieàu duy nhaát maø ngöôøi ta khoâng ñöôïc coi laø ñaày ñuû, laø söï hieåu bieát; vaø noã löïc duy nhaát maø ngöôøi ta khoâng ñöôïc töï cho laø ñuû, laø nhöõng vieäc laøm giuùp cho söï tieán-boä taâm-linh vaø söï thöïc-hieän ñieàu toát cho moïi ngöôøi hay chuùng sinh.
J.F. - Ba muoán keát luaän baèng caùch trích Cioran, ngöôøi maø ba thích, vì oâng naøy chöùng toû raèng Phaät-giaùo laø ñieåm chuaån hay söï baän taâm cuûa caùc nhaø vaên taây-phöông. Ñaây laø baûn vaên cuûa lôøi noùi ñaàu trong quyeån Anthologie du portrait dans la litteùrature francaise (Tuyeån taäp veà caùc chaân dung trong vaên chöông Phaùp). Trong lôøi noùi ñaàu naøy, oâng ta ñeà caäp tôùi caùc nhaø luaân-lyù phaùp, töø La Rochefoucauld, töø Chamfort, vaân vaân... vaø dó nhieân nhöõng nhaø vaên duøng chaân dung cuûa nhöõng ngöôøi noåi tieáng ñeå noùi veà söï thieáu soùt cuûa con ngöôøi. Cioran ñaõ ñeå Pascal ra beân ngoaøi vaø treân caùc nhaø luaân-lyù khaùc vôùi caâu raát ñuùng nhö sau: "Nhöõng nhaø luaân-lyù vaø nhöõng nhaø vieát chaân dung dieãn taû nhöõng khoå ñau cuûa chuùng ta, trong khi Pascal dieãn taû ñieàu khoå ñau cuûa chuùng ta". Ngay sau ñoù, vaø ñaây laø ñieàu ñaùng chuù yù, oâng ta daãn ñeán vieäc döïa vaøo Phaät-giaùo. Sau ñaây laø vaøi haøng trong phaàn môû ñaàu noùi veà vaên-chöông coå-ñieån phaùp: "Khi Maâra, Thaàn cuûa söï Cheát, tìm ñuû caùch töø caùm doã, tôùi haêm doïa, ñeå loâi keùo ñöùc Phaät khoûi söï thieàn ñònh cuûa ngaøi; ñeå laøm roái loaïn vaø laøm laïc höôùng Maâra khoûi söï kieâu ngaïo, ñöùc Phaät ñaõ hoûi: nhaø ngöôi ñaõ ñau khoå cho söï hieåu bieát chöa?" Caâu hoûi naøy laøm Maâra khoâng traû lôøi ñöôïc, ngöôøi ta phaûi duøng noù khi muoán bieát ño löôøng giaù trò ñích thöïc cuûa yù-thöùc". Con coù lôøi bình luaän gì cho caâu naøy?
M. - Maâra laø bieåu töôïng cuûa baûn ngaõ, vì "con quyû" naøy khoâng ai khaùc hôn laø söï quyeán luyeán caùi "toâi" nhö laø thöïc theå nôi moãi ngöôøi. Khi ñöùc Phaät ngoài döôùi goác caây boà ñeà, khi ngaøi gaàn ñaït ñöôïc söï hieåu bieát toaøn haûo, hay ñaéc ñaïo, ngaøi nguyeän laø seõ khoâng ñöùng daäy cho tôùi khi phaù tan ñöôïc heát caùc maøn cuûa söï ngu si. Maâra, baûn ngaõ, muoán gaây söï ngôø vöïc nôi ngaøi neân hoûi: "OÂng laáy quyeàn gì maø mong ñaït tôùi söï ngoä ñaïo?". Ñöùc Phaät traû lôøi: "Quyeàn cuûa ta döïa treân söï hieåu bieát maø ta ñaõ ñaït ñöôïc qua nhieàu ñôøi soáng; coù traùi ñaát laøm chöùng cho ta". Ngay khi aáy, ngöôøi ta keå laø traùi ñaát rung chuyeån. Maâra tìm caùch caùm doã ñöùc Phaät ñöa tôùi caùc con gaùi raát ñeïp cuûa haén -- bieåu töôïng cuûa loøng ham muoán -- ñeå tìm caùch laøm sao laõng ñöùc Phaät trong laàn thieàn ñònh sau cuøng cuûa ngaøi. Nhöng ñöùc Phaät khi aáy khoâng coøn vöôùng baän ham muoán gì, vaø caùc ngöôøi con cuûa Maâra hieän nguyeân hình laø nhöõng ngöôøi giaø caû, da deû nhaên nheo. Sau ñoù Maâra tìm caùch gaây loøng thuø haän nôi ñöùc Phaät. Haén laøm hieän ra nhöõng hình aûnh kyø quaùi, nhöõng ñoaøn binh baén nhöõng teân löûa vaø vaêng nhöõng lôøi thoâ tuïc tôùi ngaøi. Ngöôøi ta noùi, neáu ñöùc Phaät coù maûy may loøng thuø haän thì ngaøi ñaõ bò ñaâm cheát bôûi caùc ñaïo binh aáy: baûn ngaõ chieán thaéng söï hieåu bieát. Nhöng ñöùc Phaät khi aáy chæ coøn tình thöông vaø loøng töø bi: caùc ñaïo binh bieán ra thaønh traän möa hoa, vaø caùc lôøi chöûi ruûa bieán thaønh lôøi ca tuïng. Tôùi raïng ñoâng, khi nhöõng veát tích sau cuøng cuûa söï ngu si tan ñi, ñöùc Phaät ñaït ñöôïc söï hieåu bieát hoaøn haûo veà söï khoâng thaät cuûa con ngöôøi vaø cuûa caùc söï vaät. Ngaøi hieåu ñöôïc raèng theá-giôùi caùc hieän töôïng chæ laø moät troø chôi töông hôïp, vaø khoâng coù gì coù ñôøi soáng thöïc taïi vaø thöôøng haèng.
J.F. - Ñieàu maø ba bò kích ñoäng nhaát trong lôøi trích cuûa Cioran laø lôøi nhaéc-nhôû Taây-phöông raèng söï hieåu bieát laø söï khoå ñau, hay trong moïi tröôøng hôïp chæ coù theå ñaït ñöôïc baèng khoå ñau. Döïa treân tieâu chuaån naøy ngöôøi ta ño löôøng giaù trò cuûa moät yù-thöùc. Theo yù-kieán cuûa ba, ñaây laø moät lôøi nhaéc nhôû chuû yeáu cho Taây-phöông, maø caøng ngaøy ngöôøi ta caøng nghó raèng coù theå loaïi tröø söï khoå ñau vaø baét ñaàu laøm vieäc trong söï vui veû baèng ñoái thoaïi, ñoàng thuaän, vaø ñaëc-bieät baèng giaùo-duïc vaø söï hoïc seõ dieãn tieán khoâng caàn coá-gaéng vaø khoâng söï khoå ñau.
M. - Ñoù cuõng laø caùch ngöôøi ta dieãn taû con ñöôøng taâm-linh. Nhöõng thuù vui cuûa theá-gian thì raát loâi cuoán trong luùc ñaàu. Chuùng môøi goïi söï höôûng laïc, chuùng gioáng nhö söï dòu daøng, vaø raát deã tôùi vôùi chuùng. Chuùng baét ñaàu baèng vieäc ñem laïi moät söï thoaû thích phuø phieám vaø phieán dieän, nhöng ngöôøi ta seõ thaáy daàn daàn chuùng khoâng laøm troøn lôøi höùa vaø seõ taän cuøng baèng söï vôõ moäng chua chaùt. Söï tìm toøi veà taâm-linh thì hoaøn-toaøn ngöôïc laïi. Khôûi ñaàu, noù coù veû nghieâm-khaéc: phaûi coù moät söï coá-gaéng cuûa chính baûn thaân -- caàn phaûi ñöông ñaàu vôùi "söï khoå ñau cuûa söï hieåu bieát" theo ngoân töø cuûa Cioran, hay laø "nhöõng khuoân pheùp khaéc kyû". Nhöng caøng ñi treân cuoäc haønh trình thay ñoåi noäi taâm, ngöôøi ta thaáy ñöôïc söï khoân ngoan, söï bình thaûn vaø nieàm haïnh-phuùc thaám nhuaàn khaép cô theå vaø ngöôïc laïi vôùi caùc thuù vui tröôùc, chuùng khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc söï kieän beân ngoaøi. Theo nhö caâu ngaïn ngöõ: "Trong söï tu-taäp taâm-linh, nhöõng khoù khaên saûy ra ôû ñaàu, vaø trong caùc vaán-ñeà cuûa theá-gian, chuùng ôû cuoái". Cuõng coù nhaän xeùt: "Baét ñaàu thì khoâng coù gì tôùi, khoaûng giöõa thì khoâng coù gì ôû laïi, sau cuøng thì khoâng coù gì ñi". Con cuõng theâm nhaän xeùt sau naøy caàn thieát cho söï ñaït tôùi hieåu bieát, tuy khoâng noùi chính xaùc laø "khoå ñau": ta coù theå ñònh-nghóa noù nhö "nieàm vui ñöôïc loâi cuoán döôùi hình thöùc moät söï coá gaéng".

| |