Nhaø sö vaø nhaø trieát-hoïc

20 - Nhaø sö hoûi nhaø trieát-hoïc

Mathieu - Ba thöôøng noùi raèng: Neáu ñöùc Phaät nhaém muïc-ñích loät maët naï "keû maïo nhaän" caùi toâi, vaø caùi toâi naøy khoâng coù ñôøi soáng thaät, thì laøm coâng vieäc ñeå laøm gì? "Ai" seõ laø ngöôøi chòu traùch nhieäm cho nhöõng haønh ñoäng cuûa mình? Veà thöïc-teá, duø cho yù-nieäm veà "con ngöôøi" khoâng coù moät thöïc theå naøo, taát caû moïi haønh ñoäng ñeàu coù haäu-quaû. Cuõng nhö khoa vaät-lyù hieän ñaïi, chuùng ta bò giaûn löôïc thaønh nhöõng vi theå noåi tieáng "quark". Tôùi phieân con cuõng coù theå hoûi ba caâu sau: "Vì chuùng ta chæ laø nhöõng vi-theå, maø hieån nhieân laø khoâng coù moät daáu veát gì veà con ngöôøi chuùng ta, vaäy theo ba chuùng ta haønh-ñoäng ñeå laøm gì? Coù ích gì trong vieäc suy-nghó, yeâu thöông, lo laéng cho haïnh-phuùc vaø khoå ñau? Ñoù coù phaûi laø nhöõng "quark" bò ñau khoå khoâng?
 Jean-Francois. - Ñuùng... Ñoù laø lyù-luaän raát xöa cuõ, cuõng coù ôû ngay trong moät vaøi trieát-hoïc ôû Taây-phöông. Neáu con theo lyù-thuyeát cuûa nhoùm hình-theå (structuralisme), thì lyù-luaän cuõng töông töï. Ñoù cuõng laø phaûn öùng choáng laïi nhoùm hieän-sinh (existantialisme), nhoùm naøy ñaët troïng taâm treân söï töï-do löïa choïn cuûa con ngöôøi, cuõng nhö traùch-nhieäm tuyeät-ñoái cho caùc haønh-ñoäng cuûa mình. Nhoùm hình-theå baùc laïi: "Khoâng! Con ngöôøi khoâng hieän-höõu, hoï haønh-ñoäng do caùc hình-theå ñi xuyeân qua hoï.
 M. - Hình-theå theo hoï laø gì?
 J.F. - A.. Gioáng nhö caùc nhaø trieát-hoïc, hoï ñònh nghóa moät caùch mô hoà! Haõy noùi moät caùch ñaïi löôïc, ñoù laø nhöõng thöïc-theå ñaõ coù saün hay bao goàm nhöõng ñònh-luaät, gaây ra nhöõng caùch haønh söû coù heä-thoáng. Nhöõng ñieàu phaûn baùc naøy coù theå thaáy nôi nhoùm cuûa Epicure: Chuùng ta ñöôïc caáu taïo bôûi nhöõng nguyeân-töû, vaø caùi maø chuùng ta goïi laø linh-hoàn thì chæ laø moät toå-hôïp cuûa caùc nguyeân-töû. Haäu quaû laø chuùng ta khoâng neân coi troïng nhöõng tình-caûm maø mình caûm thaáy, nhöõng khoå ñau, nhöõng ham muoán, nhöõng söï sôï haõi. Lyù-luaän ñeå choáng laïi caùc hieän-töôïng laø ñaåy luøi moïi söï vaät veà haäu-tröôøng, theá-giôùi ôû ñaèng sau, ñoù laø moät söï phaûn baùc xöa cuõ. Nhöng ngöôøi ta traû lôøi laïi laø ñieàu aáy khoâng ngaên caûn treân bình dieän kinh-nghieäm soáng haøng ngaøy, con ngöôøi coù nhöõng caûm giaùc vaø kinh-nghieäm, vaø ñoù laø nhöõng thöïc theå duy nhaát ñoái vôùi hoï.
 M. - Ñoù cuõng chính laø ñieàu maø Phaät-giaùo noùi: duø cho söï khoå ñau chæ laø aûo töôûng, noù ñöôïc caûm nhaän nhö laø khoå ñau, vieäc laøm tan bieán chuùng laø ñieàu hôïp lyù vaø neân laøm. Con khoâng hieåu laäp luaän choáng ñoái ñaïo Phaät khi hoï noùi raèng: neáu caùi "toâi" hieåu nhö laø moät haèng soá xaùc-ñònh ñôøi soáng cuûa chuùng ta, moät thöïc theå traûi qua nhöõng söï thay ñoåi cuûa caùc kieáp soáng, neáu caùi toâi naøy laø aûo töôûng thì lo laéng cho haïnh-phuùc ñeå laø gì?
 J.F. - Ñöôïc, ba seõ caét nghóa! Giaû duï coù moät taûng ñaù rôi xuoáng nhaø cuûa con, noù laøm xaäp nhaø vaø gieát cheát moät phaàn gia-ñình con. Con keâu cöùu nôi laøng xoùm, caùc baùc-só, nhöõng ngöôøi cöùu trôï, nhöng ngöôøi ta gôûi ñeán nhaø ñòa-chaát hoïc, oâng ta noùi vôùi con: "Nghe ñaây! nhöõng gì saûy ñeán thì heát söùc bình thöôøng...Nhö anh bieát, quaû ñaát quay troøn; luùc naøo cuõng coù nhöõng söï di chuyeån ñaát ñai, caùc taàng luïc-ñòa coï saùt nhau... Chaúng coù gì laø baát thöôøng caû". Ñieàu ñoù ñuùng neáu ba ñaët mình vaøo kích thöôùc vaøi nghìn naêm, moät khoaûng thôøi gian toái thieåu ñeå öùng hôïp vôùi nhaø ñòa chaát. Nhöng hai keû ñoái nghòch aáy khoâng noùi veà cuøng moät hieän töôïng hay söï vieäc. Ñieàu thöù nhaát, nhaø ñòa chaát raát coù lyù. Nhöng khoâng ngaên caûn ñieàu thöù hai, ngöôøi xaáu soá coù nhaø bò xaäp vôùi caùc ngöôøi trong gia-ñình ñang traûi qua moät thaûm caûnh caù-nhaân. Hai phöông caùch aáy, caùi naøy khoâng theå thay theá caùi kia. Söï vieäc coù nhöõng ngöôøi bò baõo toá cuoán ñi baèng nhöõng söï caét nghóa thuaàn lyù cuûa khoa khí-töôïng, gioù to, aùp-xuaát khoâng-khí; khoâng laøm suy giaûm söï nguy-hieåm vaø söï khoå ñau dính lieàn vieäc sinh soáng ôû nhöõng vuøng hay coù baõo toá. Chuùng ta coù hai thöïc-theå, caùi noï khoâng phuû nhaän caùi kia. Hai möïc ñoä kinh-nghieäm phaûi ñöôïc xeùt treân bình dieän khaùc nhau, vì chuùng ñeàu coù thaät..
 M. - Nhö theá, ba ñoàng yù khi Phaät-giaùo xaùc-ñònh raèng caùi toâi chæ laø moät thöïc-theå ma, khoâng coù ñôøi soáng thaät, söï xaùc-ñònh aáy khoâng laø baèng chöùng veà söï laõnh ñaïm vôùi haønh ñoäng, ñoái vôùi haïnh-phuùc hay söï khoå ñau cuûa baûn thaân hay cuûa caùc ngöôøi chung quanh?
 J.F. - YÙ-nghó chung cuûa taát caû nhöõng söï khoân ngoan thuoäc loaïi naøy coù theå toùm taét nhö sau: aûnh-höôûng maø ba coù döïa treân söï hieåu bieát raèng caùc söï vaät chæ laø aùo töôûng, ñieàu naøy laøm ba coù nhöõng hy-voïng vaø tuyeät voïng to-taùt, noù laøm ba soáng lieân tieáp giöõa söï vui-veû vaø söï sôï-haõi gaäm nhaám noäi taâm; neáu ba ñi tôùi nhaän xeùt raèng caùi toâi khoâng coù thaät, maø ba chæ laø moät moâi tröôøng taïm thôøi cuûa moät doøng yù-thöùc coù thaät, thì ba seõ ñaït ñöôïc söï an bình. Duø caùc söï khoân ngoan noùi nhö theá! Taát caû laäp luaän cuûa caùc ngöôøi Khaéc kyû (Stoicien) vaø cuûa Spinoza cuõng noùi theá! Nhöng than oâi, kinh-nghieäm soáng thì choáng laïi caùch lyù-luaän naøy.
 M. - Chính söï noåi loaïn cuûa kinh-nghieäm laø nguyeân-nhaân cho söï thaûm khoác cuûa chuùng ta. Chuùng ta gaén boù vôùi caùi toâi maïnh meõ ñeán ñoä khoâng theå hieåu ñöôïc khi loaïi boû ñöôïc aûo töôûng naøy, thì chuùng ta giaûi quyeát xong taát caû vaán-ñeà cuûa chuùng ta. Chuùng ta gioáng nhö moät ngöôøi bò thöông lo sôï döùt boû nhöõng veát khaâu cuûa veát thöông khi noù ñaõ thaønh seïo. Theo con thì hình nhö caùc ngöôøi Khaéc kyû taän cuøng baèng söï an phaän thuï-ñoäng, trong khi ñoù ñoái vôùi moät ngöôøi theo ñaïo Phaät, caùi khoâng toâi aáy laø moät kinh-nghieäm giaûi phoùng.
 J.F. - Khoâng! Moät ngöôøi khaéc kyû thì chuû ñoäng trong vieäc coi thieân-nhieân ñaõ quyeát-ñònh haønh ñoäng. Ñoù khoâng phaûi laø thuï ñoäng. Ngöôøi ta khoâng nhaän chòu nhöõng gì xaûy ñeán nhö laø soá phaän, ngöôøi ta xaùc-ñònh nguyeân-nhaân ñaàu tieân cuûa vuõ truï, cuõng chính laø ñaáng Taïo-hoùa. Spinoza cuõng nhaán maïnh quan-ñieåm aáy khi noùi "Taïo hoùa hay laø Thieân-nhieân". OÂng ta phi toân-giaùo trong vieäc ñaït tôùi söï khoân ngoan, khi khoâng coøn laø moät moùn ñoà chôi thuï ñoäng cuûa vuõ-truï, nhöng laø töï ñoùng vai chuû ñoäng.
 M. - Veà toång-quaùt, ñieàu ñoù gaàn vôùi quan-ñieåm veà nghieäp trong AÁn-ñoä giaùo: caùch lyù-töôûng ñeå soáng ôû ñôøi naøy laø chaáp nhaän hoaøn-toaøn ñònh-meänh ñaõ daønh saün cho ta maø khoâng noåi loaïn trôû laïi. Quan-ñieåm cuûa moät ngöôøi theo ñaïo Phaät thì khaùc: chaáp nhaän nhöõng gì ñeán vôùi mình vì ñoù laø quaû cuûa caùc haønh ñoäng trong quaù khöù. Nhöng töông lai thì tuøy thuoäc nôi mình. Kieáp hieän taïi laø moät giao-ñieåm. Chaáp-nhaän caùi toâi khoâng thöïc coù khoâng haún phaûi löïa choïn thaùi-ñoä cuûa caùc nhaø khaéc-kyû chaáp-nhaän söï vieäc ñeán vôùi mình, nhöng laø ñeå coù töï-do hoaït-ñoäng, khoâng coøn bò raøng buoäc bôûi caùi "toâi" maø ta traân quyù, nghó raèng caùi toâi thì thöôøng haèng, cuï theå, vaân vaân, maø noù loâi keùo theo moät loâ nhöõng söï caùm doã vaø gheùt boû. Khi ñöôïc giaûi-phoùng khoûi ñaàu oùc vò kyû, chuùng ta seõ coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng lôùn hôn. Quaù khöù thì ñaõ qua, töông-lai thì chöa tôùi.
 J.F. - Ba hieåu roõ veà giaù-trò cuûa söï khoân-ngoan naøy, noù giuùp cho ta coù theå ñöùng luøi ra xa vôùi nhöõng ñieàu ñaëc-bieät saûy ra, vôùi söï ham muoán cuûa chính mình, ñeå coù theå coù nhöõng quyeát-ñònh lôùn hôn laø caùi toâi, moät thöïc taïi roäng lôùn toái ña. Ñoù laø moät söï baûo-ñaûm raèng seõ laøm chuû ñöôïc nhöõng haønh-ñoäng coù tính caùch phoå quaùt, coù yù-nghóa cho nhieàu ngöôøi khaùc, vaø bieát roõ hôn veà vuõ-truï vaø haønh-ñoäng trôû laïi chính mình. Tuy theá, ba tin raèng taát caû moïi coá-gaéng ñeå laøm teâ-lieät caùi toâi, ñaëng ñaùnh thuoác meâ noù maõi maõi trong nhöõng caûm giaùc phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng tình traïng nan giaûi, nhöõng söï khoù khaên, nhöõng caûm giaùc khi coù nhöõng löïa choïn veà luaân-lyù, nhöõng sai laàm phaûi traùnh, maø nhöõng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi thì khoâng phaûi luoân luoân roõ raøng, can-ñaûm, trong saùng vaø höõu hieäu, toùm laïi, ba nghó raèng nhöõng coá gaéng cuûa yù-nghó con ngöôøi ñeå laøm chuùng ta ñöôïc bình an baèng caùch loaïi boû söï baên khoaên, vaø traùch-nhieäm aáy thì ñeàu thaát baïi.
 M. - Taây-phöông hình nhö khoù hieåu raèng söï coâng nhaän caùi toâi khoâng thöïc coù, khoâng heà caûn trôû cho söï quyeát taâm, veà söùc maïnh cuûa taâm-linh vaø haønh ñoäng, nhöng noù môû roäng ñoâi maét cuûa chuùng ta veà nhöõng nguyeân nhaân cuûa haïnh-phuùc vaø khoå ñau. Söï coâng nhaän aáy giuùp chuùng ta coù nhöõng haønh-ñoäng ñuùng. Söï quyeán luyeán caùi "toâi" khoâng phaûi laø söùc maïnh soáng ñoäng cho söï phaùn xeùt cuûa chuùng ta, noù ngaên trôû ñieàu naøy. Neáu nhöõng haønh ñoäng cuûa chuùng ta khoâng luoân luoân roõ raøng, can ñaûm, trong saùng vaø höõu hieäu, nhö ba noùi, thì chæ vì chuùng ta laø moùn ñoà chôi cuûa söï quyeán luyeán caùi toâi. Ngöôøi ta thöôøng noùi: Taàm nhìn cuûa caùc ngöôøi khoân ngoan (hieàn trieát) thì cao hôn caû baàu trôøi, vaø söï phaân bieät veà caùc nguyeân-nhaân, haäu quaû thì mòn maøng hôn caû boät". Ta khoâng theå noåi loaïn vôùi caùc ñieàu maø ta ñaõ gieo troàng, hay gaây ra trong quaù khöù, nhöng ta coù theå xaây döïng töông lai cuûa mình khi phaân bieät ñöôïc ñieàu gì daãn tôùi khoå ñau, ñieàu gì daãn tôùi giaûi thoaùt. Nhö theá thì khoâng neân coù thaùi ñoä cuoàng tín veà moät töông lai khoâng traùnh ñöôïc.
 J.F. - Veà phöông dieän ñoù, ba hoaøn-toaøn ñoàng yù, treân quan ñieåm cuûa caùc nhaø khaéc-kyû, nhö Spinoza, ñeå chuùng ta ñöôïc bình an, chöùng minh raèng nhöõng gì saûy ñeán thì khoâng theå khaùc ñi ñöôïc.
 M. - Chuùng ta ñaõ noùi nhieàu veà Phaät-giaùo nhö moät caùch ñem laïi yù-nghóa cho cuoäc soáng. Nhöng theo ba, caùi gì ñem laïi yù-nghóa cho doøng yù-thöùc maø con dieãn taû?
 J.F. - Tröôùc heát, ba khoâng phaûi laø hieän thaân cuûa moät doøng yù-thöùc naøo. Ba coá-gaéng hieåu nhöõng gì hieän-höõu hay ñaõ hieän höõu, ñoù khoâng phaûi laø ñieàu deã. Ñeå tìm caùch traû lôøi con, ba muoán duøng nhöõng phöông caùch giaùn-tieáp maø moät ñaàu oùc taây-phöông ñaõ theo. Töø khi coù neàn vaên-minh Hy-laïp, vì ñoù laø ñeåm khôûi ñaàu cuûa neàn vaên-minh Taây-phöông, ñaõ coù ba loaïi traû lôøi cho caâu hoûi veà yù-nghóa cuûa ñôøi soáng.
Caâu traû lôøi ñaàu tieân laø toân-giaùo, nhaát laø töø khi coù nhöõng toân-giaùo ñoäc thaàn nhö Do-thaùi giaùo, Thieân-chuùa giaùo, vaø Hoài giaùo. Ñoù laø caâu traû lôøi cho yù-nghó sau cuøng veà söï soáng beân kia bôø sinh töû, hay laø moät söï thaät coù yù-nghóa xuyeân xuoát, vaø haäu quaû laø moät loâ nhöõng caùch öùng söû phaûi chu toaøn, nhöõng luaät-leä phaûi theo ñeå ñaït ñöôïc söï cöùu roãi, linh-hoàn baát töû. Nhöõng toân-giaùo naøy coâng nhaän coù moät ñôøi soáng baát töû sau khi cheát döïa treân nhöõng söï xöùng ñaùng nôi traàn-theá naøy. Toång quaùt, treân caên baûn naøy, vaø vôùi nhöõng söï giuùp ñôõ cuûa caùc toân-giaùo ñeán töø mieàn Trung-ñoâng, Taây-phöông ñaõ ñi treân con ñöôøng tìm hieåu veà yù-nghóa cuûa söï hieän höõu trong nhieàu nghìn naêm. Ñieàu naøy khoâng heà ngaên caûn moãi caù-nhaân nôi traàn theá naøy duøng nhöõng haønh ñoäng khaùc nhau ñeå ñaït ñöôïc nhöõng thöïc theå cuûa traùi ñaát naøy. Töø baùc noâng phu tìm caùch cho ñöôïc muøa, cho tôùi nhaø vua tìm söï vöõng beàn cho ngai vaøng, hay moät thöông-gia tìm caùch laøm giaàu. Ngöôøi ta coù theå noùi ngoaøi nhöõng ngöôøi tu haønh noùi cho ñuùng, nhöõng tu só khoå haïnh, maø ñôøi soáng haøng ngaøy gaén lieàn vôùi söï cöùu roãi lyù-töôûng, taát caû nhöõng ngöôøi khaùc cuõng tìm haïnh-phuùc theo kinh-nghieäm, ñieàu naøy khoâng loaïi tröø nhöõng ngöôøi maø toân-giaùo goïi laø keû sa ñoïa, veà moät nieàm haïnh-phuùc vónh cöûu beân kia bôø töû sinh. Hai muïc-tieâu thì töông ñoàng, vì söï tìm kieám haïnh-phuùc vónh cöûu coù haøm yù tha thöù, xöng toäi, xaù toäi, chuoäc toäi veà nhöõng ñieàu quaáy ñaõ laøm nôi traàn theá.
 M. - Coù neàn vaên-minh naøo ñöôïc xaây döïng treân quan ñieåm sieâu-hình veà nhöõng traïng thaùi soáng khaùc nhau sau khi cheát vaø tröôùc khi sinh ra ôû coõi ñôøi naøy, maø nhöõng giaù-trò taâm-linh thaám nhuaàn toaøn boä nhöõng haønh-ñoäng cuûa ñôøi soáng thöôøng nhaät, tôùi ñoä khoâng coù nhöõng haønh ñoäng coù theå goïi laø "bình thöôøng"?
 J.F. - Treân nguyeân-taéc, ñoù laø ñieàu maø Thieân-chuùa-giaùo muoán! Nhöng khaû naêng cuûa con ngöôøi laøm ngöôïc laïi nhöõng ñieàu lyù-töôûng maø ngöôøi ta rao giaûng thì voâ giôùi haïn.
 M. - Tuy theá, moät toân-giaùo laâu ñôøi khoâng phaûi chæ nhaém tôùi hy-voïng beân kia bôø sinh töû, nhöng cuõng cho yù-nghóa cuûa töøng haønh ñoäng cuûa ñôøi soáng hieän taïi.
 J.F. - Theo lyù-thuyeát thì ñuùng. Thieân-chuùa giaùo, tröôùc heát laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng chæ daãn veà caùch laøm sao ñeå haønh söû trong coõi ñôøi naøy. Tuøy theo caùch thöùc moät ngöôøi haønh xöû trong coõi ñôøi naøy maø ngöôøi aáy ñöôïc leân thieân ñaøng hay khoâng.
 M. - Coù neân theâm vaøo nhöõng chæ daãn moät vieãn khaûi sieâu hình cuûa ñôøi soáng, noù gaây caûm höùng vaø khoâng giôùi haïn trong phaïm vi cuûa caùch haønh söû?
 J.F. - Coi chöøng! Ba ñang noùi cho con veà nhöõng gì ñaõ saûy ra ôû Taây-phöông. Ba khoâng noùi cho con chæ vì, theo nhö giaûi phaùp toân-giaùo, ngöôøi ta coù theå laøm baát cöù ñieàu gì trong ñôøi soáng naøy vaø vaãn xöùng ñaùng vaøo nöôùc chuùa, duø ñoù laø phaàn lôùn caùc vieäc saûy ra! Vì nhöõng ngöôøi Taây-phöông ñaõ soáng moät caùch ngoaïn muïc ngöôïc laïi vôùi nhöõng luaân-lyù thieân-chuùa giaùo trong hai nghìn naêm qua. Hoï gieát laãn nhau, baét nhau laøm noâ-leä, cöôùp cuûa nhau, ngoaïi tình vaø soáng nhö nhöõng keû toäi loãi gia troïng, maø taát caû ñeàu nuoâi hy-voïng seõ ñöôïc leân Thieân ñaøng; vì hoï ñöôïc ñeà nghò söï xoùa toäi, vaø tha toäi, chæ caàn tröôùc khi cheát thì thuù toäi vaø laøm caùc pheùp thaùnh. Toát! dó nhieân ñoù khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu hoï ñöôïc khuyeân baûo laøm theo. Toøa thaùnh, nhöõng ngöôøi höôùng daãn yù-thöùc, nhöõng oâng cha, daønh thôøi giôø ñeå nhaéc laïi cho caùc con chieân ñieàu gì laø nhöõng xa ñoïa vaø vieäc phaûi soáng ñuùng theo lôøi daïy cuûa ñöùc Chuùa trôøi. Ñieàu ba muoán nhaán maïnh laø, nhöõng söï tìm kieám veà yù-nghóa cuûa ñôøi soáng treân caên baûn moät toân-giaùo khoâng heà ngaên caûn, treân bình dieän thoâng thöôøng, tìm kieám nhöõng haïnh-phuùc haøng ngaøy, maø ña soá laø phuø hôïp vôùi luaân-lyù thieân chuùa giaùo: vieäc xaây döïng moät maùi aám gia-ñình, coù vôï con, vui höôûng moät muøa gaët toát, ñöôïc pheùp laøm giaàu baèng caùc phöông tieän hôïp phaùp -- taát caû nhöõng ñieàu ñoù thì khoâng heà bò caám caûn. Nhöng coù nhöõng haønh ñoäng khaùc thì hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi nhöõng nguyeân taéc thieân-chuùa giaùo. Tuy vaäy, vì Thieân-chuùa giaùo laø moät toân-giaùo cuûa nhöõng ngöôøi toäi-loãi, cuûa söï aên naên vaø tha toäi cho caùc keû toäi loãi, noù hoaït ñoäng theo chieàu höôùng ñoù.
 M. - Trong tröôøng hôïp ñoù, ta coù theå xem xeùt nhöõng khaù naêng khaùc nhau cuûa nhöõng toân-giaùo lôùn, vaø nhöõng truyeàn-thoáng taâm-linh gôïi leân moät söï töông hôïp giöõa lyù-thuyeát vaø thöïc haønh. Khoâng ai choái caõi laø con ngöôøi raát khoù thay ñoåi, ñaït ñöôïc söï hoaøn haûo (phaät taùnh) coù saün nôi moãi ngöôøi. Moät truyeàn-thoáng taâm linh nhö theá coù theå ñöôïc phaùn xeùt, moät phaàn söï chính xaùc veà nhöõng quan-nieäm sieâu-hình vaø phaàn khaùc, treân söï höõu hieäu cuûa caùc phöông phaùp maø toân-giaùo aáy cung caáp ñeå thöïc hieän ñöôïc söï thay ñoåi noäi taâm, töøng moãi giaây phuùt cuûa söï soáng.
 J.F. - Phaûi laém, moät söï töông hôïp toái thieåu giöõa lôøi noùi vaø haønh-ñoäng laø ñieàu raát toát!
Con ñöôøng thöù hai ñeå ñem laïi yù-nghóa cho söï hieän-höõu laø ñöôøng maø ba goïi laø trieát-lyù, theo nghóa coå-ñieån. Söï tìm kieám ñieàu khoân ngoan, söï an bình noäi taâm, keát quaû cuûa moät vieãn khaûi maø ta thöôøng neâu ra trong cuoäc ñoái thoaïi, ñoù chính laø söï taùch rôøi khoûi nhöõng söï say meâ vaø tham voïng phuø phieám; ñeå daønh naêng löïc cho nhöõng cao voïng to taùt hôn, veà tinh-thaàn, taâm-linh, thaåm-myõ, trieát-lyù hay luaân-lyù, muïc-ñích laø laøm cho caùc töông-quan coù tính caùch ngöôøi hôn giöõa caù-nhaân vaø coäng-ñoàng vaø söï hoaït-ñoäng cuûa thaønh-phoá (thôøi coå-ñieån). Ñoù laø khaùi-nieäm maø ta thöôøng thaáy nôi caùc trieát-gia thôøi thöôïng coå; ñoâi khi nôi Platon, vôùi söï nhaán maïnh coù tính caùch toân-giaùo, sieâu-hình; ñoâi khi nôi nhoùm cuûa Epicure vaø nhoùm khaéc-kyû, vôùi söï nhaán maïnh veà söï thanh tònh vónh cöûu vaø söï thaêng baèng beân trong cuûa caùc taøi naêng con ngöôøi, khoaûng caùch löïa choïn cuûa nhöõng töông-quan vôùi khaùt-voïng veà caùc thaønh-phoá, chính-trò, tình yeâu, caùc söï ngon mieäng. Söï khoân ngoan naøy coù theå tìm thaáy trong Lettres aø Lucilius (Nhöõng böùc thô gôûi Lucilius) cuûa Seùneøque, vaø trong hình thöùc môùi nôi Montaigne, noù cho ta nhöõng chæ daãn ñeå chinh-phuïc söï töï-do beân trong, söï taùch rôøi (khoûi caùi toâi). Ñieàu ñoù khoâng ngaên caûn ta höôûng nhöõng thuù vui cuûa ñôøi soáng vaø nhaát laø thuù vui cuûa trí tueä. Con ñöôøng thöù hai veà trieát-lyù naøy thì ñaõ bò vöùt boû caû toaøn caàu keå töø theá-kyû thöù XVII vaø XVIII. Trieát-lyù, baèng vieäc ñoái thoaïi vôùi khoa-hoïc hieän ñaïi maø ñöôïc sinh ra hoài theá-kyû thöù XVII, ñaõ chuyeån höôùng daàn daàn veà söï hieåu bieát thuaàn tuùy, dieãn giaûi Lòch-söû, vaø boû rôi söï lo laéng veà ñôøi soáng con ngöôøi vaø söï tìm kieám moät yù-nghóa cho ñôøi soáng.
 M. - Nghóa laø veà söï hieåu bieát caùc "döõ-kieän".
 J.F. - Phaûi. Nhôø vaøo söï xuaát-phaùt cuûa khoa-hoïc, ngöôøi ta ñi tôùi nieàm xaùc tín raèng coù moät caùi gì coù theå goïi laø söï khaùch quan, moät söï hieåu bieát môû roäng ra cho taát caû moïi ngöôøi, khoâng phaûi chæ cho moät thieåu soá ngöôøi khoân ngoan.
 M. - Söï khoân ngoan veà taâm linh cuõng môû roäng cho taát caû moïi ngöôøi muoán chòu khoù tìm hieåu. Ñoù laø ñieàu maø ngöôøi ta trôû thaønh moät ngöôøi khoân ngoan. Neáu khoâng, moät söï hieåu bieát "khaùch quan" maø moïi ngöôøi coù theå tôùi ñöôïc, khoâng caàn moät coá gaéng naøo, thì ñoù chæ coù theå laø maãu soá chung nhoû nhaát cuûa söï hieåu bieát. Ta coù theå noùi baèng phöông caùch ñònh löôïng hôn laø phöông caùch ñònh phaåm.
 J.F. - Haõy noùi raèng ôû Taây-phöông, ngöôøi ta ñi töø vaên minh cuûa nieàm tin tôùi neàn vaên minh cuûa caùc chöùng côù.
 M. - Keát quaû cuûa söï tu taäp taâm linh -- söï thanh khieát, söï tænh taùo, söï trong saùng cuûa yù-thöùc -- vaø nhöõng bieåu loä beân ngoaøi -- loøng toát, söï taùch rôøi (khoûi caùi toâi), söï kieân nhaãn -- laø baèng chöùng hôn nieàm tin. Ngöôøi ta thöôøng noùi loøng vò tha vaø söï laøm chuû ñöôïc chính mình laø daáu hieäu cuûa söï hieåu bieát, vaø vöôït qua ñöôïc nhöõng caûm xuùc laø daáu hieäu cuûa söï tham thieàn. Nhöõng ñöùc tính aáy aên xaâu beùn reã trong chuùng ta vaø bieåu loä moät caùch khoâng döï baùo trong caùc haønh ñoäng cuûa chuùng ta.
 J.F. - Theo lòch söû, keå töø theá-kyû thöù XVIII, nieàm tin vaøo khoa-hoïc thay theá cho nieàm tin vaøo söï khoân ngoan. Ñoù chính laø chaëng ñaàu, ñoù laø "trieát lyù cuûa aùnh saùng". Ñoù laø aùnh saùng gì? AÙnh saùng cuûa söï lyù luaän, cho pheùp ta hieåu ñöôïc söï vaän haønh cuûa thöïc taïi, laøm ra caùc aûo töôûng, söï khao khaùt, nieàm tin voâ lyù, söï meâ tín. Töø baây giôø, söï chinh phuïc cho söï khoân ngoan beân trong cuûa caù nhaân ñi theo con ñöôøng hieåu bieát khaùch quan. Neáu duøng khuoân saùo cuûa thôøi ñaïi, ñoù laø "aùnh löûa cuûa lyù luaän", noù seõ soi saùng vaán ñeà haïnh-phuùc cuûa con ngöôøi.
 M. - Phaät giaùo noùi tôùi "aùnh löûa cuûa söï hieåu bieát"; khoâng coù söï khoân ngoan, söï lyù luaän chæ phaân tích chi ly haïnh-phuùc con ngöôøi maø khoâng bao giôø ñaït tôùi ñöôïc.
 J.F. - Neáu con muoán, coù moät yù-nghó môùi ñöôïc sinh ra vaøo theá-kyû thöù XVIII, vaø coøn ñöôïc duøng caû ôû theá-kyû thöù XIX, ñoù laø söï tieán-boä -- moät danh töø khaùi quaùt goàm caû söï tieán boä luaân-lyù vaø söï tieán boä khoa hoïc -- tuoân ra töø söï lyù-luaän, noù seõ caét nghóa nhöõng nôi bí aån cuûa vuõ truï vaø söï hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Khía caïnh löôõng dieän lyù-luaän vaø tieán-boä seõ ñem laïi cho chuùng ta nieàm haïnh-phuùc. Trong moät yù-nghóa naøo ñoù ñieàu naøy khoâng sai. Khoa-hoïc ñaõ giuùp caûi thieän ñaùng keå söï sinh soáng cuûa con ngöôøi. Cuõng khoâng neân queân laø ngay taïi Phaùp, cho tôùi naêm 1830, tuoåi thoï trung bình laø hai möôi laêm naêm! Ngöôøi ta gaàn nhö khoâng bieát chöõa chaïy caùc beänh nhaân. Raát hieám coù ai coøn raêng ôû tuoåi ba möôi. Neáu coøn soáng ñeán naêm ba möôi! Söï khaùm phaù ra ôû beân Anh vaøo theá-kyû thöù XVIII, thuoác chuûng ngöøa beänh ñaäu muøa, ñaõ gieát haïi khoâng bieát bao nhieâu ngöôøi, laø moät söï vieäc ñaùng keå. Voltaire ñaõ noùi raát nhieàu veà vieäc naøy. Sau cuøng thì moïi söï ñang thay ñoåi. Con noùi: ñoù laø ñònh löôïng. Duø sao thì nhöõng söï caûi thieän veà thöïc teá vaø vaät chaát, coù taàm aûnh höôûng ñeán ñaïi ña soá daân chuùng, laøm ta noùi ñeán: chuùng ta ñang böôùc vaøo kyû-nguyeân môùi; theá-giôùi khoâng coøn nhö nhöõng ngöôøi ngaøy xöa tin töôûng. Söï laäp laïi lieân tuïc ñoái vôùi chính noù, theá-giôùi coù theå thay ñoåi, vaø ñoù laø söï tieán-boä ñem laïi bôûi khoa-hoïc vaø soi saùng caùc ñònh-luaät cuûa thieân nhieân cho pheùp thay ñoåi nhöõng ñieàu kieän con ngöôøi sinh soáng, vaø hôn heát seõ soáng.
 M. - Phöông caùch aáy nhaèm thay ñoåi caùc ñieàu kieän sinh soáng hôn laø cho noù moät yù-nghóa. Nhöng taïi sao moät khía caïnh laïi phaûi phaùt trieån moät caùch phöông haïi ñeán khía caïnh khaùc?
 J.F. - Nhôø vaøo söï thay ñoåi veà caùc ñieàu kieän sinh soáng, moät con ngöôøi coù nhieàu cô may ñaït tôùi ñöôïc söï khoân ngoan caù-nhaân. Thaät laø moät söï voâ duïng khi rao giaûng veà trieát lyù khoân ngoan vôùi moät ñaùm nhöõng noâng daân muø chöõ, lo bò laïnh vaøo muøa ñoâng vaø cheát nhö nhöõng con muoãi khi coù moät beänh dòch. Nhöng ñeå cho hoï coù theå höôûng ñöôïc nhöõng lôøi chæ daïy cuûa Seùneøque, hoï caàn phaûi coøn soáng tôùi khi hoï coù theå aùp duïng caùc ñieàu ñaõ hoïc! Theo ba, neáu choáng laïi caùc ñieàu toát laønh maø söï tieán boä cuûa khoa-hoïc ñem laïi, ñeå höôùng veà caùc thaønh ñaït cuûa taâm-linh, maø moãi ngöôøi coù theå chinh-phuïc ñöôïc thì laø moät söï phaûn ñoäng. Ñoù laø moät phaûn ñeà hoaøn toaøn sai laàm. Khi caùc ngöôøi cuûa theá-kyû thöù XVIII noùi veà nhöõng tieán boä cuûa aùnh saùng, hoï khoâng heà nghó raèng khoa-hoïc rieâng chính noù coù theå giaûi ñaùp taát caû caùc vaán-ñeà haïnh-phuùc caù-nhaân! Hoï nghó raèng noù cho hoï moät khuoân khoå maø trong aáy hoï coù nhieàu cô may vaø thôøi giôø ñeå ñaït ñöôïc moät söï an bình naøo ñoù. Vì chæ coù vua Marc Aureøle vaø vaøi quan laïi hay caùc trieát-gia kyù-sinh truøng soáng ôû Trieàu ñình môùi coù ñieàu kieän ñaït tôùi nhöõng söï khoân ngoan cuûa phaùi khaéc kyû, thaät voâ duïng!
 M. - Ta haõy trôû veà vôùi caùc noâng daân bò laïnh! Hoï laøm con nhôù tôùi caùc ngöôøi du muïc Taây-taïng, hoï cuõng phaûi gaùnh chòu nhöõng côn laïnh kinh-khuûng vaø coù moät ñôøi soáng heát söùc ñôn giaûn veà vaät chaát. Vaø nhöõng ngöôøi du muïc naøy coù moät vieãn khaûi veà moät ñôøi soáng ñem cho hoï nieàm vui y nhö ngöôøi cuûa thaønh phaàn öu tuù. Ngay trong thôøi ñaïi chuùng ta, caùc noâng daân du muïc aáy ñaït ñöôïc söï hieåu bieát khoân ngoan trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Con ñaõ traûi qua nhieàu thaùng ôû caùc thung luõng cuûa xöù Bhoutan vaø Taây-taïng, khoâng coù ñöôøng xaù, khoâng coù ñeøn ñieän, vaø khoâng coù gì chæ daãn cho bieát laø chuùng ta ñang ôû thôøi caän ñaïi. Nhöng phaåm chaát cuûa caùc söï giao-teá thì traùi ngöôïc vôùi nhöõng gì saûy ra ôû caùc thaønh phoá lôùn cuûa Taây-phöông. Neáu noùi veà thaùi cöïc ñoái dieän, khi söï phaùt trieån vaät chaát daãn tôùi vieäc cheá taïo ra caùc moùn ñoà khoâng thöïc duïng, ngöôøi ta bò cuoán vaøo söï dö thöøa. Khoâng coù caùc giaù-trò taâm-linh, söï tieán boä vaät chaát chæ daãn ñeán tai hoïa. Chuùng ta khoâng neân trôû veà vôùi thieân nhieân lyù-töôûng -- hay nhöõng gì coøn soùt laïi -- nhöng laø hieåu ñöôïc veà "möùc ñoä cuûa cuoäc soáng", theo nghóa vaät chaát maø ngöôøi ta hieåu baây giôø, thì quaû coù ñöôïc caûi thieän raát nhieàu, nhöng phaåm chaát cuûa ñôøi soáng thì cuõng bò giaûm ñi raát nhieàu. Nhöõng keû du muïc Taây-taïng vaø caùc noâng daân Bhoutan khoâng "ñöôïc soáng" tieän nghi baèng moät doanh gia ngöôøi Myõ, nhöng hoï bieát laøm sao khoâng bò maát ñôøi soáng cuûa hoï!
 J.F. - Ñoù laø söï chæ trích xaõ-hoäi tieâu thuï maø ngöôøi ta noùi töø naêm 1968, vieäc naøy ñöôïc nhieàu ngöôøi trong neàn vaên-minh taây-phöông noùi tôùi. Nhöng ñoù laø moät söï baøn caõi bao haøm moät söï thaønh coâng töø tröôùc. Moät laàn nöõa, caùc trieát-gia ôû theá-kyû thöù XVIII khoâng heà noùi raèng khoa-hoïc seõ giaûi quyeát nhöõng vaán-ñeà veà ñònh meänh con ngöôøi hay yù-nghóa cuûa ñôøi soáng, vì chính hoï vaø nhaát laø Rousseau, coå voõ vieäc trôû veà nguoàn goác thieân nhieân; nhöng vieãn aûnh cuûa hoï keøm theo loøng tin veà söï höõu hieäu cuûa vieäc giaûng daïy, veà khaû naêng tìm bieát veà nhöõng cung caùch soáng khaùc nhau, nhöõng chuû-thuyeát khaùc nhau, caùc toân-giaùo khaùc nhau ñeå roài löïa choïn hoaøn toaøn töï-do laáy moät. Töø ñoù yù-nghó cuûa söï roäng löôïng ñöôïc naûy sinh, hay ít ra taàm voùc cuûa noù ñöôïc gia taêng trong thôøi kyø naøy. Khi con noùi veà caùc ngöôøi nhaø noâng taây-taïng ñöôïc haïnh-phuùc nhôø vaøo Phaät-giaùo, vì ngöôøi ta khoâng heà cho hoï bieát moät ñieàu gì khaùc! Hoï khoâng coù caùc thö-vieän cuûa taây-phöông ñeå coù theå töï noùi: "A, Toâi seõ caûi ñaïo thaønh con chieân cuûa phaùi Presbyteùrien, hay theo trieát-lyù cuûa Heidegger...". Cuõng gioáng nhö Thieân-chuùa-giaùo ñoái vôùi caùc noâng daân taây-phöông vaøo thôøi Trung coå, ñoù cuõng gaàn nhö söï baét buoäc. Moät ngöôøi daân du muïc taây-taïng coù theå ñöôïc haïnh-phuùc, ba möøng cho ngöôøi aáy, nhöng ta khoâng theå noùi raèng nhöõng ngöôøi aáy ñöôïc töï do löïa choïn moät hình thöùc khoân ngoan naøo ñoù. Hoï ñaõ löïa choïn ñieàu maø xaõ-hoäi ñaõ ñeà-nghò vôùi hoï. Neáu vieäc aáy laøm hoï sung-söôùng, caøng toát, nhöng ñoù khoâng phaûi cuøng tröôøng-hôïp ñeå so saùnh.
 M. - Con khoâng nghó laø caàn phaûi thöû taát caû ñeå hieåu ñöôïc giaù-trò cuûa moät söï vieäc gì. Haõy laáy thí-duï nöôùc ngoït vaø nöôùc maën cuûa bieån. Moät ngöôøi ñaõ höôûng ñuôïc höông vò töôi maùt thì khoâng caàn phaûi neám nöôùc cuûa nhöõng ao, hoà, hay nhöõng nôi khaùc. Cuõng theá, moät ngöôøi ñaõ caûm ñöôïc nieàm vui trong söï thöïc-haønh, vaø nhöõng giaù-trò taâm-linh thì khoâng caàn nhöõng söï xaùc nhaän khaùc veà kinh-nghieäm cuûa baûn thaân. Nieàm haïnh-phuùc toûa ra coù moät söùc maïnh vaø moät söï chaéc-chaén noäi taïi khoâng chöùa ñöïng ñieàu gì gian doái. Con muoán trích ra ñaây vaøi lôøi haùt cuûa moät aån-só taây-taïng khi oâng ta chöùng ngoä:



Ngöôøi ñaõ vieát neân caùc lôøi naøy khoâng caàn phaûi du lòch khaép theá-giôùi vaø neám caùc thuù-vui ôû Nöõu-Öôùc hay ñöôïc tieáp ñoùn ôû nhaø thôø Presbyteùrien ñeå coù moät yù töôûng roõ raøng veà söï thaät cuûa ñôøi soáng naøy.
Hôn nöõa, söï töï-do trong vieäc löïa choïn maø ba noùi thì khoâng chaéc chaén. Ñieàu naøy khoâng thoaùt khoûi söï khaûo saùt cuûa ñöùc Ñaït-lai-laït-ma, khi oâng ta noùi: "Sau khi xem xeùt ñôøi soáng trong caùc ñoâ thò, ngöôøi ta coù caûm töôûng raèng taát caû caùc khía caïnh cuûa ñôøi soáng moät caù-nhaân thì ñöôïc xaùc-ñònh vôùi söï chính xaùc nhö moät con oác vöøa vaën cho moät caùi loã. Theo moät khía caïnh, moät ngöôøi khoâng kieåm soaùt ñöôïc ñôøi soáng cuûa chính mình. Ñeå sinh toàn, ngöôøi ta phaûi theo khuoân maãu vaø nhòp soáng coù saün".40.
J.F. - Tuy nhieân, neáu Taây-phöông caûm thaáy coù moät söï ham muoán môùi veà söï khoân ngoan taâm-linh, caét nghóa cho vieäc chuù yù ñeán Phaät-giaùo, laø vì noù muoán so saùnh nhöõng kinh-nghieäm quaù-khöù vôùi kinh-nghieäm hieän taïi. Neàn trieát-lyù cuûa AÙnh-saùng keøm theo moät hy-voïng ñaët caên baûn treân khoa-hoïc, nhöng cuõng treân söï ñoøi hoûi veà phoå bieán söï giaùo-duïc. Ñoù cuõng laø vieäc saûy ra moät theá-kyû sau, cuûa söï giaùo-duïc baét buoäc, theá-tuïc vaø mieãn phí treân theá-giôùi. Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø choáng ñoái toân-giaùo, nhöng phi toân-giaùo, khoâng ñaïi-dieän cho moät toân-giaùo ñaëc-bieät naøo. Taát caû caùc vieäc ñoù, coäng theâm söï phaùt trieån veà loøng khoan dung cuûa söï töï-do löïa choïn, phaûi chính laø gaùn cho cuoäc soáng moät yù-nghóa. Hôn nöõa, caùi neàn vaên-minh vaät chaát naøy cuûa khoa-hoïc thöïc duïng, cuûa kyõ-ngheä coù gaây neân nhöõng nhu caàu dö thöøa, khoâng vöøa phaûi thì quaû ñuùng. Phaùi cuûa Epicure ñaõ töøng noùi moãi nhu caàu khi ñöôïc thoaû maõn seõ taïo ra nhöõng nhu caàu khaùc vaø gia taêng tình caûm baát maõn. Ñoù chính laø ñieàu maø ngaøy nay coù nhu caàu lôùn lao veà caùc trieát-gia, töø thôøi Hy-laïp xöa cuõ cuõng nhö Phaät-giaùo, ñöôïc dòp coù tieáng noùi.
 M. - Duø sao söï giaùo-duïc cuõng khoâng neân chæ laø moät söï thu-thaäp nhöõng söï hieåu bieát -- khoa-hoïc, kyõ-thuaät, lòch-söû --, chuùng quaû thaät ñaøo taïo neân moät con ngöôøi.
 J.F. - Ñuùng theá.
Nhöng haõy ñeà caäp tôùi phöông caùch thöù ba cuûa Taây-phöông ñeå traû lôøi cho caâu hoûi veà yù-nghóa cuûa ñôøi soáng keå töø theá-kyû thöù XVIII. Phöông caùch thöù ba, hay cöûa soå thöù ba, theå hieän baèng söï cheäc höôùng cuûa caùc chuû tröông lyù-töôûng veà vieäc caûi taïo xaõ-hoäi, nghóa laø yù-nieäm veà caùch-maïng ñöôïc caát caùnh baèng cuoäc caùch maïng taïi Phaùp. Cho tôùi giôø phuùt naøy, chöõ caùch maïng chæ laø moät haønh tinh quay chung quanh maët trôøi. YÙ-nghó raèng caùch maïng, hieåu theo nghóa ngöôøi ta phaûi phaù huûy ñeå xaây döïng laïi moät xaõ-hoäi töø döôùi leân treân, trong moïi laõnh vöïc, kinh-teá, tö-phaùp, chính-trò, toân-giaùo vaø vaên-hoùa, ñoù chính laø "yù-nghó cuûa thôøi '89'", hay ít ra laø töø 1793. Cuõng naèm trong söï xaùc-tín naøy laø caùc ngöôøi chuû choát cuûa cuoäc caùch maïng naøy, hoï nghó mình coù quyeàn, nhaân danh lyù-töôûng cao caû, ñöôïc quyeàn tieâu-dieät taát caû nhöõng ai choáng ñoái chöông trình vó -ñaïi naøy! Khoâng caàn phaûi ñi tôùi cöïc ñoan, than oâi ñaây laø vieäc thöôøng saûy ra, yù-nghó aáy ñaõ beùn reã xaâu xa raèng haïnh-phuùc cuûa con ngöôøi chæ coù theå ñaït ñöôïc baèng caùch caûi taïi xaõ-hoäi. Caàn phaûi taïo döïng moät xaõ-hoäi coâng baèng. Trong boái caûnh ñoù, vieäc coá trình baøy moät phöông caùch hôïp-lyù vaø trong saùng ñeå caûi taïo töøng con ngöôøi laø vieäc voâ ích. Caàn phaûi cö xöû vôùi xaõ-hoäi nhö moät khoái. Haäu quaû laø, giaûi-phaùp veà yù-nghóa cuûa cuoäc soáng khoâng coøn laø caâu hoûi cuûa töøng caù-nhaân nöõa.
 M. - Laøm sao hy-voïng raèng moät toång-hôïp thì toát khi nhöõng thaønh-phaàn thì khoâng? Ngöôøi ta khoâng theå laøm thaønh moät thoûi vaøng töø moät naém ñinh saét!
 J.F. - Vì caùi toång-theå aáy seõ aûnh höôûng ñeán töøng thaønh-phaàn. Ñoù chính laø tieâu bieåu cuûa moät lyù-töôûng (thieân ñöôøng). Taát caû nhöõng lyù-thuyeát veà xaõ-hoäi thuoäc loaïi aáy thì ñeàu laø nhöõng lyù-töôûng. Nghóa laø söï caûi thieän con ngöôøi, söï saûn-xuaát cuûa moãi ngöôøi seõ ñöôïc thöïc-hieän töø ñaàu ñeán cuoái, khoâng baèng tieán boä töøng phaàn, nhöng moät caùch töùc thôøi vaø hoaøn toaøn, cuûa xaõ-hoäi. Khi maø xaõ-hoäi trong toaøn theå trôû neân coâng baèng, moãi moät caù-nhaân cuûa xaõ-hoäi aáy seõ trôû neân moät con ngöôøi coâng baèng vaø sung-söôùng. Trong nhöõng lyù-töôûng aáy coù hai yeáu toá cuûa trieát-lyù AÙnh saùng, moät phaàn laø lyù-töôûng veà söï tieán-boä khoa-hoïc seõ ñaûm baûo söï dö thöøa vaät chaát vaø moïi ngöôøi khoâng coøn phaûi lo laéng veà nhöõng söï thieáu thoán, vaø phaàn hai laø lyù-töôûng cuûa nhöõng töông quan coâng baèng trong xaõ-hoäi. Moãi moät caù-nhaân, thaønh-phaàn cuûa xaõ-hoäi höôûng ñöôïc söï coâng baèng seõ coù moät nhaõn quan môùi hôïp vôùi luaân-lyù hôn. Söï giaùo duïc luaân-lyù vaø vieäc ñaït tôùi haïnh-phuùc cuûa caù-nhaân ñaït ñöôïc qua söï thay ñoåi toaøn boä cuûa xaõ-hoäi. Caù-nhaân khoâng coøn ñôøi soáng rieâng bieät, ngöôøi aáy chæ coù söï soáng nhö laø moät phaàn-töû cuûa boä maùy xaõ-hoäi. Coù caû ñoáng nhöõng caâu noùi cuûa Leùnine vaø Staline veà "con ngöôøi-boä phaän". Con ngöôøi laø moät buø-lon cuûa boä maùy xaây döïng coäng-saûn chuû-nghóa.
 M. - Nhö vaäy theo ba vieäc gì seõ tôùi vaøo cuoái theá-kyû thöù XX? Chuùng ta ñang ôû trong tình-traïng theá naøo, neáu khoâng bò coi laø con oác vít, khoâng phaûi laø buø-lon?
 J.F. - Baây giôø, nhöõng toân-giaùo khoâng coøn ñöôïc maáy ngöôøi theo. Ñöùc giaùo-hoaøng coù theå coù nhieàu ngöôøi tôùi döï leã. Ngaøi vieát nhieàu saùch veà nhieàu ñeà taøi. Ngöôøi ta kính troïng raát nhieàu hoàng-y Lustiger, ñöùc giaùm-muïc Ba-leâ, ngöôøi ta tham khaûo oâng ta veà nhieàu vaán ñeà, dó nhieân ngoaïi tröø vaán-ñeà toân-giaùo. Laïi nöõa, caùc oâng cha laø ngöôøi coäng saûn sau cuøng cuûa chuùng ta. Caùc nhaø thôø thieân-chuùa-giaùo coù raát nhieàu ngöôøi trí-thöùc coù tieáng. Nhöng hoï khoâng tôùi nhaø thôø ñeå laøm leã vaø khoâng coøn aùp duïng nhöõng lôøi daïy cuûa Thieân chuùa. Hoï muoán laø tín-ñoà thieân chuùa nhöng khoâng phaûi theo nhöõng ñieàu luaät maø hoï coi laø phaûn tieán boä. Chæ coøn raát ít ngöôøi muoán trôû thaønh cha ñaïo. Ngaøy nay ngöôøi ta khoâng coøn choái caõi ñöôïc laø hy-voïng veà beân kia theá-giôùi khoâng coøn buø ñaùp ñöôïc nhöõng khoå ñau veà xaõ-hoäi, thaát-nghieäp, tuoái treû maát höôùng. Khoäng coøn nhöõng thaày tu ñeå tuï taäp caùc ngöôøi treû ôû vuøng ngoaïi oâ ñeå noùi vôùi hoï: neáu caùc con khoân ngoan, ta seõ tröø bôùt ñi hai naêm khoå sai. Chuyeän aáy khoâng coøn coâng hieäu nöõa; ñaõ heát roài.
 M. - Nhö theá ngöôøi ta coù gì ñeå cung caáp cho nhöõng ngöôøi treû vaø caùc ngöôøi giaø?
 J.F. - Ngöôøi ta tieáp tuïc tin-töôûng vaøo khoa-hoïc vaø hy-voïng ôû noù raát nhieàu, trong phaïm vi caûi thieän vaät chaát, caûi thieän veà söùc khoeû. Nhöng moät phaàn, ngöôøi ta cuõng nhaän ra ñöôïc nhöõng khía caïnh tieâu cöïc, oâ nhieãm khoâng khí, vuõ khí hoùa-hoïc vaø vi-truøng, nhöõng ñoäc haïi khaùc khoâng ngöøng ngaøy moät traàm troïng, toùm laïi söï taøn phaù moâi sinh; vaø phaàn khaùc ngöôøi ta cuõng roõ laø khoa-hoïc khoâng cung caáp haïnh-phuùc caù-nhaân. Treân caên-baûn moät theá-giôùi ñöôïc thay ñoåi bôûi khoa-hoïc, coù theå soáng thoaûi maùi hôn nhôø khoa-hoïc maø chuùng ta soáng, nhöng vaán-ñeà cuûa ñôøi soáng caù-nhaân, ñònh meänh con ngöôøi, thì cuõng y nguyeân nhö thôøi La maõ. Hôn nöõa, ñieàu ñaùng quan taâm ôû Phaùp laø söï thaønh coâng röïc rôõ cuûa boä saùch "Bouquins", ñaây laø boä in laïi nhöõng baûn vaên coå-ñieån vaø taân thôøi cuûa Seùneøque.
Sau cuøng, lòch-söû cuûa theá-kyû XX laø lòch-söû cuûa söï xuïp ñoå hoaøn-toaøn cuûa nhöõng theå cheá lyù-töôûng (aûo töôûng) xaõ-hoäi. Moät caùch ñôn giaûn, ngöôøi ta thaáy laø caùch naøy khoâng thaønh coâng. Noù chæ ñem laïi nhöõng keát quaû xaáu xa. Nhöõng xaõ-hoäi naøy ñaõ thaát baïi ngay treân keá-hoaïch maø chuùng muoán ñem laïi coâng baèng vaø haïnh-phuùc cho moïi ngöôøi, vì cuoäc phieâu-löu thaát baïi hieån nhieân veà vaät chaát. Möùc soáng taïi caùc nöôùc coäng-saûn thì möôøi tôùi möôøi hai laàn thaáp keùm hôn ôû caùc xaõ-hoäi tö-baûn, vaø nhöõng baát coâng duø ñöôïc che daáu, thì traàm troïng hôn. Noù ñaõ thaát baïi treân phöông dieän luaân-lyù, treân phöông dieän töï-do con ngöôøi vaø phöông dieän vaät chaát.
 M. - Ñoù laø ñieàu maø George Orwell noùi: "Taát caû moïi ngöôøi thì bình ñaúng, nhöng moät soá thì bình ñaúng hôn nhöõng ngöôøi khaùc".
 J.F. - Ñaáy, ñaáy! Caâu noùi ôû trong quyeån Ferme des animeaux (Trang traïi vôùi caùc xuùc vaät) laø caâu noùi ñeå cheá rieãu nhöõng ngöôøi laõnh-ñaïo coäng-saûn coù cuoäc soáng ñaày ñuû vaø tieän-nghi coøn ñaïi ña soá thì khoâng. Trong nhöõng xaõ-hoäi thoái naùt, luoân luoân coù moät nhoùm giaû ñaïo ñöùc soáng trong xa hoa.
 M. - Thí-duï taïi Taây-taïng, nhöõng ngöôøi caàm quyeàn di chuyeån tôùi lui qua caùc khu ngheøo khoå, trong nhöõng chieác xe chaïy treân moïi loaïi ñöôøng (tout-terrain) maø caùc ngöôøi Taây-taïng gaùn cho chuùng laø "nhöõng hoaøng töû cuûa sa maïc". Giaù moät chieác xe loaïi aáy thì ñuû ñeå xaây naêm tröôøng hoïc ôû caùc laøng.
 J.F. - Ñoù laø chuyeän thoâng thöôøng ôû trong caùc nöôùc coäng-saûn. Nhöng ngoaøi nhöõng chi tieát ñaùng buoàn aáy, khoâng ai coøn nghi ngôø veà yù-nghó raèng ngöôøi ta coù theå xaây döng moät xaõ-hoäi hoaøn toaøn töø döôùi leân treân, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc chöùng-minh baèng söï ngaäp traøn maùu xöông bôûi lòch-söû cuûa theá-kyû thöù XX. Nhö theá coøn laïi ñieàu gì? Trôû veà nhöõng söï khoân ngoan xöa cuõ. Ñieàu naøy caét nghóa, nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp tôùi trong cuoäc ñoái thoaïi cuûa chuùng ta, veà söï thaønh coâng cuûa nhöõng saùch cuûa caùc trieát-gia treû tuoåi, trôû veà moät caùch khieâm toán nhöõng nguyeân-taéc soáng, ñaây laø chuyeän moïi ngöôøi cöôøi nhaïo loái boán möôi naêm veà tröôùc.
 M. - Sau cuøng, chuùng ta coù veû ñoàng yù veà vieäc caàn moät yù-nghóa cuûa söï soáng, ñoù khoâng phaûi chæ laø söï caûi thieän nhöõng ñieàu kieän vaät chaát, vì chuùng ta khoâng phaûi laø nhöõng caùi maùy; ñoù cuõng khoâng phaûi chæ laø nhöõng caùch cö söû, vì caùi beà maët khoâng thoâi cuõng khoâng ñuû, nhöng caàn moät söï thay ñoåi cuûa con ngöôøi baèng söï khoân ngoan.
 J.F. - Khoâng haún nhö theá. Ba nghó raèng taát caû nhöõng söï khoân ngoan maø chuùng ta ñeà caäp ñeå laøm cho ñôøi soáng deã chòu hôn, ñeàu coù nhöõng giôùi haïn. Giôùi haïn to lôùn nhaát laø söï cheát. Ba nghó laø caàn phaûi phaân bieät trong soá nhöõng söï khoân ngoan aáy, nhöõng chuû-thuyeát tin vaøo beân kia bôø sinh töû, veà moät caùi gì sau khi cheát, moät hình thöùc vónh cöûu, vaø nhöõng chuû-thuyeát ñi ra ngoaøi nguyeân taéc naøy, nghóa laø söï cheát laø heát, khoâng coù söï soáng sau khi cheát. Ñoái vôùi ba, ba tin ôû chuyeän thöù hai. Trong khuoân khoå naøy, söï tìm kieám veà caùc söï khoân ngoan chæ laø nhöõng vieäc deã suïp ñoå vaø taïm thôøi, ñöôïc thöïc hieän trong cuoäc ñôøi hieän taïi naøy, kieáp duy nhaát maø ngöôøi ta bieát, vaø coi laø thöïc, khoâng coù hy voïng veà moät giaùi ñaùp töø treân cao. Vieäc ñoù loâi chuùng ta veà söï phaân bieät caên baûn giöõa nhöõng chuû thuyeát veà söï khoân ngoan hay nhöõng söï nghieân cöùu veà yù-nghóa cuûa ñôøi soáng coù tính caùch theá-tuïc vaø loaïi coù tính caùch toân-giaùo.
 M. - Söï phaân bieät aáy theo con thì khoâng phaûi laø ñieàu caên baûn nhö ba noùi. Ngay khi chaáp nhaän raèng coù moät chuoãi nhöõng hình thöùc soáng tröôùc vaø sau ñôøi soáng naøy, nhöõng hình thöùc soáng aáy ñeàu coù cuøng ñaëc tính nhö ñôøi soáng hieän taïi cuûa chuùng ta. Nhö theá, neáu ta tìm thaáy moät söï khoân ngoan ñem laïi yù-nghóa cho ñôøi soáng hieän taïi thì noù cuõng ñem laïi yù-nghóa cho caùc ñôøi soáng töông lai. Nhö theá, söï hieåu bieát, söï chöùng ngoä taâm-linh aùp duïng cho moãi giaây phuùt cuûa ñôøi soáng, duø daøi hay ngaén, moät hay nhieàu. Neáu ta tìm kieám ñöôïc yù-nghóa cho ñôøi soáng, thì khoâng caàn phaûi ñôïi ñeán luùc cheát môùi höôûng.
 J.F. - Ba thì nghó raèng vaán-ñeà cuûa söï khoân ngoan laø hoâm nay, ngay ñaây vaø baây giôø. Trong moãi tröôøng hôïp, ba phaûi cö söû theo nhöõng nguyeân-taéc maø ba ñaõ aùp duïng, döïa theo kinh-nghieäm, söï xuy xeùt, nhöõng ñieàu maø ba ñaõ hoïc töø nhöõng yù-thöùc lôùn, nhö laø nhöõng ñieàu höõu hieäu nhaát trong chieàu höôùng ñoù. Nhöng ba nghó raèng coù moät söï khaùc bieät to lôùn giöõa thaùi ñoä aáy vaø vieäc nghó raèng coù theå keùo daøi kieáp soáng cuûa mình trong caùc ñôøi soáng töông lai. Ñieàu ñoù haøm chöùa moät vuõ truï quan khaùc.
 M. - Ñuùng vaäy, nhöng seõ laø moät söï sai laàm neáu noùi: "Baây giôø thì toâi khoâng sung söôùng, nhöng khoâng quan trong, vì toâi seõ sung söôùng trong kieáp keá tieáp". Vieäc ñaït tôùi söï chöùng ngoä taâm-linh coù aûnh höôûng vang doäi quan-troïng hôn laø söï nghó tôùi vieäc höôûng laâu hôn nhöõng ñieàu toát laønh veà khoân ngoan ñoái vôùi baûn thaân vaø nhöõng ngöôøi chung quanh, veà nhöõng traïng thaùi soáng khaùc nhau, chôù khoâng phaûi chæ laø nhöõng naêm thaùng coøn laïi cuûa ñôøi ngöôøi. Tuy nhieân, veà phaåm chaát thì cuõng gioáng nhau. Haõy laáy thí duï nhöõng ngöôøi bieát mình bò maéc beänh traàm troïng: thoâng thöôøng, hoï khoâng maát söï can ñaûm, hoï tìm thaáy yù-nghóa hoaøn toaøn khaùc veà söï hieän höõu. Vieäc gaùn moät yù-nghóa cho ñôøi soáng bôûi söï hieåu bieát, bôûi söï thay ñoåi noäi taâm, laø moät thaønh ñaït vöôït khoûi thôøi gian, coù giaù-trò trong hieän taïi vaø ôû töông lai, duø döôùi hình thöùc naøo.
 J.F. - Nhöõng ñieàu maø con noùi thì chaéc laø ñuùng vôùi Phaät-giaùo, ñoù laø moät toân-giaùo chæ xaây döïng treân hy-voïng ôû beân kia bôø sinh töû. Nhöng moät ngöôøi baø-la-moân chæ soáng vôùi yù-nghó laø seõ leân thieân ñaøng neáu soáng theo nhöõng luaät thieâng lieâng. Cuõng theá ñoái vôùi caùc ngöôøi theo ñònh nghóa thieân-chuùa-giaùo, coâng giaùo hay tin laønh! Vieäc tin vaøo söï baát töû cuûa linh-hoàn, caét nghóa moät phaàn lôùn nhöõng luaät leä cuûa söï khoân ngoan cuûa Socrate. Sau cuøng, theo chuû-thuyeát Socrate vaø Platon, coù nhöõng saéc thaùi ñaëc-bieät vì döïa treân moät neàn sieâu-hình maø theo ñoù theá-giôùi maø chuùng ta sinh soáng chæ laø aûo töôûng, nhöng coù moät theá-giôùi khaùc maø töø baây giôø chuùng ta coù theå ñaït tôùi ñöôïc baèng söï khoân ngoan trieát-lyù, trieát-lyù quaùn töôûng, trieát lyù -- theùoâria theo nguyeân nghóa laø "nhìn ngaém", haønh vi thaáy --, khi ñoù söï baát töû cuûa linh-hoàn ñöôïc chöùng minh, chuùng ta coù theå sau cuøng höôûng ñöôïc söï an laïc. Nhö theá thì raát khaùc vôùi hình thöùc khoân ngoan ñöôïc xaây döïng treân söï chaáp nhaän yù-nghó veà söï cheát.
 M. - Nhöng ba coù tin laø coù moät söï khoân ngoan, moät söï hieåu bieát, coù giaù-trò cho hieän taïi vaø caû töông lai? Moät söï thaät khoâng bò hao moøn neáu ta chæ xeùt veà kieáp soáng hieän taïi, hay ñi tôùi cöïc ñoan, laø chæ xeùt veà giaây phuùt hieän taïi? Con nghó raèng söï hieåu bieát veà baûn theå cuûa moät chuùng sinh, baûn theå cuûa yù-thöùc, cuûa söï ngu si vaø söï hieåu bieát, nhöõng nguyeân nhaân cuûa khoå ñau vaø haïnh-phuùc coù moät giaù-trò baây giôø vaø maõi maõi. Theo ba thì söï khoân ngoan naøo coù theå gaùn moät yù-nghóa veà ñôøi soáng vöôït ra ngoaøi nhöõng gì taïm thôøi?
 J.F. - Coù nhöõng söï khoân ngoan coù theå baøn caõi vöøa veà moät khaùi nieäm sieâu-hình cuûa ñôøi soáng ôû töông lai, vaø vöøa veà giaû-thieát raèng ñôøi soáng hieän taïi laø ñôøi soáng duy nhaát maø chuùng ta coù. Moät phaàn cuûa Phaät-giaùo phuø hôïp vôùi moät phaàn cuûa söï khoân ngoan naøy. Phaùi khaéc kyû laø moät thí-duï khaùc. Phaùi naøy ñöôïc xaây döïng treân moät lyù-thuyeát vuõ-truï vónh vieãn trôû laïi, moät vieãn khaûi veà vuõ-truï. Nhöng nhöõng nhaø khaéc-kyû trong söï khoân ngoan cuûa hoï, phaân bieät nhoùm maø hoï goïi laø khaéc-kyû tinh hoa (stoicisme eùsoteùrique), chæ coù moät soá nhoû yù-thöùc laø coù theå ñaït tôùi trình ñoä naøy, nhöõng ngöôøi coù theå laøm chuû ñöôïc söï hieåu bieát veà vuõ-truï vaø söï hieåu bieát veà vaät-lyù, vaø khaéc-kyû phoå-thoâng (stoicisme exoterique) laø moät loaïi caåm nang, ba noùi khoâng phaûi vôùi söï cheâ bai, ñoù laø moät quyeån saùch daïy veà caùch haønh söû ôû ñôøi. Quyeån Manuel (Caåm nang) cuûa Epicteøte chaúng haïn, laø moät trình baøy thöïc duïng veà caùc ñöùc tính neân aùp duïng, daønh cho nhöõng ngöôøi khoâng theå theo ñuoåi cho tôùi cuøng vieäc hoïc xaâu roäng veà toång theå vuõ-truï. Nhö theá coù söï phaân bieät giöõa hai trình-ñoä. Chuû thuyeát aáy phaûi goàm moät phaàn quan troïng veà nhöõng nguyeân taéc aùp duïng vöôït ra ngoaøi giaû thieát veà söï baát töû ñeå coù theå coù ñöôïc hai phaàn vieäc maø con ñaõ noùi.
 M. - Söï phaân bieät giöõa tinh-hoa vaø phoå-thoâng coù trong moïi taäp tuïc, Phaät-giaùo cuõng theá. Noù ñaùp öùng cho caùc nhu caàu, khaùt voïng vaø khaû naêng khaùc nhau cuûa moïi ngöôøi. Nhöng ba noùi raèng ôû cuoái theá-kyû thöù XX naøy, ôû Taây-phöông, ngöôøi ta baét ñaàu trôû laïi vieäc ñaët vaán ñeà veà caùc söï khoân ngoan. Laøm sao coù theå ñònh-nghóa ñöôïc söï khoân ngoan coù theå ñem ñeán söï ñaày ñuû cho moãi ngöôøi?
 J.F. - Ba khoâng tin vaøo söï baát töû cuûa linh-hoàn, ba nghó raèng khoâng theå ñaït tôùi söï ñaày ñuû naøo. Ba nghó raèng taát caû moïi ngöôøi hieåu raèng mình seõ cheát, khoâng tin ôû beân kia bôø sinh töû, thì khoâng theå caûm nhaän ñöôïc caûm giaùc cuûa söï ñaày ñuû. Hoï coù theå caûm thaáy moät caùch töông ñoái veà nhöõng muïc-tieâu taïm thôøi, duø chuùng khoâng loaïi tröø moät söï naåy nôû (veà caûm giaùc). Nhöng ba nghó raèng khoâng coù giaûi ñaùp hoaøn toaøn cho yù-nghóa cuûa ñôøi soáng, ngoaøi nhöõng giaûi ñaùp to lôùn xuyeân xuoát, cuûa toân-giaùo, baùn toân-giaùo hay chính-trò. Caùc ngöôøi lyù-töôûng xaây döïng chuû-nghóa xaõ-hoäi noùi: "Toâi, toâi seõ cheát, nhöng toâi cheát cho moät muïc-ñích cao caû. Sau toâi laø moät theá-giôùi kyø dieäu". Ñoù laø moät hình thöùc baát töû.
 M. - Ba coù tin vaøo söï xuyeân xuoát, ñöôïc ñònh-nghóa nhö moät söï hieåu bieát cuøng toät veà baûn theå cuûa caùc söï vaät, coù theå ñöôïc caûm nhaän hay ñaït tôùi ñöôïc trong hieän taïi naøy?
 J.F. - Khoâng.
 M. - Taïi sao?
 J.F. - Vì söï xuyeân xuoát, theo ñònh-nghóa, laø söï soáng khoâng giôùi haïn, coøn tieáp tuïc soáng sau khi cheát theo nghóa veà vaät-lyù, hay cheát theo nghóa sinh vaät-hoïc.
 M. - Söï hieåu bieát veà baûn theå cuûa yù-thöùc chaúng haïn, laø söï hieåu bieát cuøng toät, vì yù-thöùc coù kinh-nghieäm vôùi theá-giôùi caùc hieän töôïng, trong moïi traïng thaùi soáng, hieän taïi vaø töông lai.
 J.F. - Chuùng ta trôû laïi vaán ñeà haïnh-phuùc baèng khoa-hoïc!
 M. - Baèng khoa-hoïc, neáu khoa-hoïc aáy ñaët troïng taâm vaøo söï hieåu bieát veà chuùng sinh. Ba khoâng nghó raèng söï hieåu bieát baûn theå cuøng toät cuûa yù-thöùc laø moät hình thöùc noäi taïi sao?
 J.F. - Khoâng...Ba nghó raèng giaûi ñaùp aáy tuøy thuoäc vaøo thaùi ñoä cuûa moãi ngöôøi, tuøy vaøo söï löïa choïn caù-nhaân. Ba khoâng nghó laø ngöôøi ta coù theå noùi raèng ñoù laø moät giaûi ñaùp coù theå aùp ñaët cho moïi ngöôøi. Luùc naøo cuõng coù moät söï nhaán maïnh, khi thì vôùi yù-nghó raèng ngöôøi ta chæ laø moät chaëng treân moät söï lieân tuïc ñöôïc keùo daøi sau khi cheát, khi thì vôùi yù-nghó laø seõ khoâng coøn gì sau khi cheát. Ngöôøi ta gaùn cho Malreaux moät caâu maø ba luoân luoân thaáy voâ lyù: " Theá-kyû XXI seõ thieân veà toân-giaùo hay seõ khoâng!" Duø theá naøo ñi nöõa, theá-kyû thöù XXI seõ thieân veà toân-giaùo.
 M. - OÂng ta coù noùi "taâm-linh" maø khoâng phaûi "toân-giaùo" chaêng?
 J.F. - Taâm-linh thì ít sai laàm hôn, nhöng hôi khoâng roõ raøng. Söï tìm kieám veà taâm linh khoâng xuyeân xuoát khoâng phaûi laø moät höôùng ñi maïch laïc. Coù hai loaïi khoân ngoan. Moät laàn nöõa, loaïi thöù nhaát ñöôïc xaây döïng treân ñieàu xaùc quyeát raèng ngöôøi ta thuoäc veà moät luoàng naêng löôïng maø ñôøi soáng hieän taïi chæ laø moät chaëng; vaø loaïi kia maø ba goïi laø söï khoân ngoan veà töï cheá, khoâng haún laø moät söï khoân ngoan cuûa buoàn raàu, nhöng ñöôïc xaây döïng traùi laïi: tình caûm cuûa ñôøi soáng hieän taïi laø ñieàu duy nhaát. Ñoù laø söï khoân ngoan chòu ñöïng, ñaët troïng taâm vaøo vieäc xaây döïng ñôøi soáng hieän taïi, baèng nhöõng phöông tieän ít phi lyù, ít baát coâng, ít phaûn luaân-lyù, nhöng tuy theá luoân luoân roõ raøng ñaây chæ laø moät kieáp soáng taïm thôøi.
 M. - Nhöõng hieän töôïng thì coù baûn chaát taïm thôøi, nhöng söï hieåu bieát veà baûn theå cuûa cuûa chuùng thì khoâng theå lay chuyeån ñöôïc. Ngöôøi ta coù theå ñaït tôùi söï khoân ngoan, söï ñaày ñuû vaø söï ñieàm tónh sinh ra do söï hieåu bieát, hay töø ñieàu ngöôøi ta coù theå goïi laø söï ngoä ñaïo. Con nghó raèng moät khi ngöôøi ta khaùm phaù ñöôïc baûn theå cuøng cöïc cuûa yù-thöùc, thì söï khaùm phaù naøy vöôït thôøi gian.Ñieàu laøm con chuù yù nhaát trong tieåu söû cuûa caùc ñaïo sö lôùn laø hoï ñeàu noùi raèng söï cheát khoâng laøm thay ñoåi gì caû. Söï cheát cuõng nhö söï sinh trôû laïi khoâng thay ñoåi söï chöùng ngoä taâm-linh. Ñöùc Phaät cuõng baûo veä yù-nieäm veà söï lieân tuïc cuûa nhöõng ñôøi soáng keá tieáp, nhöng söï chöùng ngoä thaät söï veà taâm linh thì xuyeân xuoát söï sinh töû, ñoù laø söï thaät khoâng lay chuyeån ñöôïc maø ngöôøi ta muoán nhaán maïnh vaøo beân trong cho chính mình, moät söï ñaày ñuû khoâng coøn tuøy thuoäc vaøo ñieàu seõ saûy ra.
 J.F. - Thoâi theá naøy! Giaû thuyeát cuûa con thì laïc quan hôn cuûa ba, ñeå laø vui caùc ñoäc giaû, ba ñeå cho con coù lôøi noùi sau cuøng...

| |

Chuù thích: