|
|
Jean-Francois. - Toâi ruùt tæa ñöôïc baøi hoïc gì qua cuoäc ñoái thoaïi naøy? Noù ñem laïi cho toâi ñieàu gì? Chuùng gaây trong toâi söï ngöôõng moä ngaøy moät gia taêng vôùi Phaät-giaùo nhö laø moät söï khoân ngoan vaø moät söï bi quan caøng ngaøy caøng nhieàu veà Phaät-giaùo nhö moät moân sieâu hình. Chuùng cuõng giuùp toâi nhìn thaáy vaøi caâu traû lôøi cho söï chuù taâm hieän nay cuûa Taây-phöông vôùi chuû-thuyeát naøy. Vieäc tröôùc heát laø Phaät-giaùo laøm ñaày khoaûng troáng taïo ra bôûi söï choái boû trieát-lyù taây-phöông veà nhöõng laõnh vöïc nhö ngheä-thuaät ñeå soáng vaø luaân-lyù.
Töø theá-kyû thöù VI tröôùc coâng nguyeân cho tôùi theá-kyû thöù XVI tröôùc coâng nguyeân, ôû Taây-phöông, trieát-hoïc goàm hai nhaùnh chính: Söï haønh söû ôû ñôøi cuûa con ngöôøi vaø söï hieåu bieát veà thieân-nhieân. Vaøo khoaûng giöõa theá-kyû thöù XVII, noù khoâng coøn quan taâm tôùi nhaùnh thöù nhaát nöõa, daønh phaàn aáy cho toân-giaùo, vaø nhaùnh thöù hai thì ñöôïc thay theá baèng khoa-hoïc. Trieát hoïc chæ coøn laïi laø vieäc nghieân-cöùu veà laõnh vöïc ít coù söï khoâng chaéc-chaén cuûa nhöõng gì vöôït quaù thieân-nhieân, töùc sieâu-hình.
Trong thôøi gian ñaàu cuûa trieát-hoïc Hy-laïp, lyù-thuyeát khoâng phaûi laø ñieàu toái quan-troïng. Chæ tôùi sau nhöõng söï phaân hoùa meänh danh laø B40 vaø 129, maø theo Heùraclite, laøm moät nhaø baùc hoïc chöa ñuû ñeå thaønh moät ngöôøi khoân-ngoan. Trieát-gia thôøi aáy, tröôùc heát phaûi laø hieän thaân cuûa caùi thieän, ñaït ñöôïc cöùu caùnh cuûa haïnh-phuùc baèng ñôøi soáng toát ñeïp, neâu göông toát veà nhöõng ñieàu giaûng daïy baèng ñôøi soáng cuûa chính mình cho nhöõng ai muoán ñi theo. Nhöõng ngöôøi Hy-laïp tìm kieám söï khoân-ngoan döïa treân giaù-trò cuûa söï thöïc haønh. Caùc hieàn-trieát thì laø ngöôøi toát, thanh-lieâm vaø doài daøo phöông caùch. Söï minh maãn tuyeät saûo aáy laø ñaëc ñieåm cuûa moät "caây trieát (sophiste)", moät danh töø khoâng mang moät tính xaáu naøo luùc nguyeân thuûy. Hoài ñoù trieát-hoïc khoâng phaûi laø moät moân hoïc nhö nhöõng moân khaùc, cuõng khoâng phaûi laø moät moân ôû treân caùc moân khaùc. Ñoù laø toång hôïp chaët cheõ caùc caùch soáng. Baây giôø, caû vuøng ñaát aáy bò boû troáng bôûi trieát-hoïc taây-phöông. Phaät-giaùo ñieàn vaøo choã troáng aáy deã daøng vì khoâng gaëp moät trôû ngaïi naøo.
Chaéc chaén laø keå töø thôøi Socrate, Platon vaø Aristote, ôû theá-kyû thöù V vaø thöù VI tröôùc coâng-nguyeân, lyù-thuyeát thì raát doài daøo nhö laø moät söï choáng ñôõ caàn thieát vaø söï bieän minh tinh-thaàn cuûa söï khoân ngoan. Söï hieåu bieát vaø söï khoân ngoan chæ laø moät, nhöng söï chính ñaùng cuûa caùi tröôùc daãn tôùi caùi sau, caùi sau giöõ ñuùng vò trí ñoái vôùi caùi tröôùc. Ñôøi soáng toát ñeïp saûy ra, söï hieåu bieát veà caùc söï thaät, haøm chöùa söï hieåu bieát veà theá-giôùi, vaø hôn nöõa veà nhöõng gì sau coõi ñôøi ôû traàn theá naøy. Söï dính lieàn cuûa söï nhìn ngaém (quaùn töôûng) tinh-thaàn veà söï thaät vôùi söï chinh-phuïc haïnh-phuùc baèng söï khoân ngoan, baèng phöông caùch chính ñaùng, coøn tieáp tuïc nôi nhoùm khaéc-kyû vaø Epicure, ñöôïc keát thuùc ôû cuoái theá-kyû thöù XVII baèng quyeån Ethique (Söï thanh-lieâm) cuûa Spinoza.41
Keå töø ñoù, caâu hoûi cuûa Socrate: "Toâi phaûi soáng theá naøo?" bò vöùt boû. Trong thôøi caän ñaïi, trieát-hoïc bò giaûn löôïc thaønh moät taäp luyeän lyù-thuyeát, duø coù duøng heát söï kieâu ngaïo veà sö phaïm cuûa caùc trieát-gia trong laõnh vöïc naøy thì noù cuõng khoâng theå naøo so saùnh ñöôïc vôùi khoa-hoïc. Khoa-hoïc, treân con ñöôøng rieâng cuûa noù, ñaõ phaùt trieån hoaøn toaøn ñoäc-laäp, khoâng döïa treân luaân-lyù hay söï khoân ngoan. Taát caû nhöõng ñieàu ngöôøi ta coá noùi trong caùc chöông cuûa quyeån saùch naøy thì ñeàu laø nhöõng lôøi taàm phaøo, vaø ai cuõng coù theå kieåm chöùng raèng caùc nhaø baùc hoïc thì veà phöông dieän thanh-lieâm vaø chính-trò cuõng khoâng saùng suoát, tinh teá hôn moät ngöôøi bình thöôøng.
Keå töø theá-kyû thöù XVII, laõnh vöïc chính-trò laø ñeà taøi cuûa nhieàu taùc phaåm môùi vaø quan-troïng coøn aûnh höôûng tôùi caùch suy nghó cuûa chuùng ta tôùi taän baây giôø. Nhöng noù cuõng laø nôi truù aån cuûa yù-thöùc veà heä-thoáng, yù-thöùc veà thoáng trò trong trieát-hoïc, moät neàn trieát-hoïc ñaõ bò töôùc boû vai troø ñònh höôùng cho löông taâm vaø noù bò ñuoåi ra khoûi ngai vaøng cuûa söï hieåu bieát. Töø baây giôø trôû ñi, vôùi taát caû nhöõng gì coøn laïi, söï coâng baèng, haïnh-phuùc vaø söï thaät qua nhaõn quan cuûa noù bieán thaønh nhöõng söï xaây döïng moät xaõ-hoäi hoaøn haûo baèng uy-quyeàn, hay baèng söï ñoäc taøi. Söï kieâu ngaïo phi lyù cuûa noù laø ñaõ tìm thaáy chuû nghóa xaõ-hoäi "khoa-hoïc" vaøo theá-kyû thöù XIX, ñöôïc theå hieän roõ raøng baèng nhöõng aùp ñaët coäng ñoàng, döïa treân danh nghóa khoa-hoïc, ñeå chinh-phuïc cho ñöôïc moät söï sinh ñoäng vöøa caù-nhaân vöøa xaõ-hoäi. "Con ngöôøi chính-trò" cuûa Aristote khoâng coøn laø con ngöôøi nöõa. Ñoù laø moät con khæ ñöôïc maëc quaàn aùo ñeå laøm theo caùc chuû cuûa noù neáu khoâng thì bò gieát. Ñoái vôùi toâi, nhö ñaõ noùi qua trong caùc cuoäc ñaøm thoaïi tröôùc, söï xuïp ñoå cuûa nhöõng cheá-ñoä lyù-töôûng veà chính trò ôû theá-kyû cuûa chuùng ta laø moät kinh-nghieäm ñoå vôõ, nhöng cuõng laø nguyeân-nhaân cuûa söï trôû laïi gaàn ñaây veà caùc söï khoân ngoan caù-nhaân.
Vôùi chuû-nghóa xaõ-hoäi ñöôïc goïi laø khoa-hoïc, söï khoâng hôïp-lyù khoâng phaûi laø trieát-lyù ñaõ tìm caùch caûi taïo xaõ-hoäi, ñoù laø quyeàn cuûa noù vaø cuõng chính laø boån phaän cuûa noù. Söï khoâng hôïp-lyù chính laø aûo töôûng. Veà caên baûn, aûo töôûng töï trình baøy tröôùc nhaân loaïi nhö moät maãu cöùng ngaéc, soaïn saün, tôùi töøng chi tieát nhoû nhaët töø tröøu töôïng, maø khoâng quan taâm tôùi nhöõng döõ kieän thöïc-teá. Con ngöôøi thöïc taïi bò ñaët tröôùc vieäc phaûi khaùng cöï laïi khuoân maãu naøy, moät vai troø veà tieân thieân laø phaûn ñoäng vaø phaûn boäi. Maø söï bao dung -- nhö Phaät-giaùo daïy chuùng ta -- khoâng bao giôø laø duïng cuï cuûa caùi Toát, cuõng khoâng laø duïng cuï cuûa chính-trò, cuõng chaúng laø duïng cuï cuûa luaân-lyù. Theo chuû-thuyeát naøy, nhöõng söï baét buoäc, söï nhaäp ñaûng, söï tuyeân-truyeàn laø caùc phöông caùch. Trong thôøi haäu ñoäc taøi maø chuùng ta traûi qua, coù theå ñoù laø moät lyù-do phuï maø Taây-phöông bò loâi cuoán bôûi chuû-nghóa naøy.
Ngoaøi vaán-ñeà khoâng theå nghi ngôø ñöôïc raèng ñoái vôùi caùc ngöôøi thôøi Coå, chính-trò laø moät phaàn cuûa trieát-lyù, vaø tuøy thuoäc vaøo luaân-lyù, söï khoân ngoan, söï coâng baèng vaø söï bình an cuûa taâm hoàn, nhöõng ñieàu naøy hoøa nhaäp vôùi nhau cho tôùi khi Kant goïi haïnh-phuùc laø phaûn ñeà cuûa ñöùc-tính. Cuõng theá, keå töø giai ñoaïn goïi laø tieàn Socrate thì "nhöõng ñieàu caàn thieát maø caùc nhaø tö-töôûng tìm kieám thì ñöôïc theå hieän thaønh nhöõng nhu caàu xaõ-hoäi".42
Hình aûnh cuûa moät hieàn-trieát thôøi Coå ích-kyû vaø laõnh ñaïm vôùi nhöõng saùo troän cuûa caùc vaán-ñeà coâng coäng laø moät hình dung khoâng caên cöù. Vaø moät trong nhöõng khía caïnh cuûa Phaät-giaùo maø toâi khaùm phaù ra ñöôïc qua caùc cuoäc ñoái thoaïi naøy chính laø söï chieáu roïi tôùi chính-trò. Trong nghóa naøo? Theo toâi, noù gaàn gioáng caùc nhaø khaéc-kyû, tin vaøo moät luaät-leä phoå quaùt, vöøa thuaän-lyù vaø luaân-lyù, raèng caùc trieát-gia phaûi töï hoûi vaø cuõng ñoàng thôøi laø moät "coâng-daân theá-giôùi". Theo nguyeân nghóa, Chuû nghóa coâng-daân theá-giôùi, laø cao ñieåm cuûa trieát-lyù chính-trò, nhöng khoâng cho pheùp caùc ngöôøi khoân ngoan ñöôïc sao laõng, hay cheâ bai nhöõng vieäc chính-trò haøng ngaøy cuûa xaõ-hoäi. Nhaø khoân ngoan Chrysippe laø moät ngöôøi daán thaân. Trong moät chöông caûm ñoäng cuûa taùc phaåm Histoire des origines du christianisme (Lòch-söû veà nhöõng nguoàn goác cuûa Thieân-chuùa-giaùo), Ernest Renan laøm chuùng ta hình dung ñöôïc caùch soáng döôùi trieàu caùc Antonins, thôøi gian huy-hoaøng nhaát cuûa neàn vaên-minh La-maõ, söï khoân ngoan vaø quyeàn haønh ñöôïc hoäi tuï (nôi moät caù-nhaân). OÂng ta vaïch laïi "nhöõng coá gaéng cuûa trieát-hoïc nhaèm caûi thieän xaõ-hoäi daân söï". Hieån nhieân laø caùc nhaø khoân ngoan naøy, duø laø ngöôøi Hy-laïp hay caùc ngöôøi theo ñaïo Phaät, ñeàu töø boû nhöõng ñieàu töông nhöôïng vôùi caùc aâm möu thaàm kín, ñaëc tính ngaøy nay raát thònh haønh cuûa caùc nhaø "chính-trò". Caùc ngöôøi khoân ngoan phaûi can thieäp vaøo coâng vieäc chính-trò tôùi möùc ñoä naøo? Ñoù laø söï baøn caõi coå-ñieån. "Caùc nhaø khoân ngoan coù neân hoøa mình vôùi chính-trò khoâng? Caùc ngöôøi thuoäc nhoùm cuûa Epicure thì traû lôøi, Khoâng, neáu ñoù khoâng phaûi laø nhöõng bieán coá khaån caáp. Trong khi aáy caùc ngöôøi thuoäc nhoùm khaéc-kyû traû lôøi, Neân, neáu hoï khoâng bò ngaên trôû bôûi ñieàu naøy hay ñieàu kia"".44
Trong laõnh vöïc naøy, Phaät-giaùo coù theå giuùp ta hieåu bieát theâm, ñeå ñaùnh tan caùc söï hieåu bieát sai laàm vaø noâng caïn töø laâu raèng nieát baøn ñöôïc hieåu nhö moät söï ñoâng laïnh, vaø ñaây laø moät chuû thuyeát veà söï khoâng haønh ñoäng. Söï tónh laëng cuûa Phaät-giaùo laø moät ñieàu huyeàn-hoaëc. Ñoù laø söï khaùm phaù khoâng troâng ñôïi cuûa toâi qua caùc cuoäc ñaøm thoaïi. Toâi cuõng noùi theâm, duø ñaây laø moät söï chöùng minh cuï theå, nhöõng söï khieâm nhöôøng, saùng suoát veà thöïc teá vaø quaû caûm cuûa ñöùc Ñaït-lai-laït-ma, trong caùc ñieàu kieän ñau thöông maø oâng ta phaûi hoaït-ñoäng nhö moät nhaø laõnh ñaïo tinh-thaàn vaø nhö moät nhaø laõnh ñaïo chính trò cuûa moät daân toäc töû vì ñaïo, laø moät söï kính phuïc veà moät neàn luaân-lyù lyù-töôûng; ñieàu maø caùc vò nguyeân thuû quoác-gia chuyeân-nghieäp khoâng ham muoán tí naøo.
Traùi laïi, ngöôøi ñoái thoaïi cuûa toâi ñaõ khoâng thaønh coâng trong vieäc thuyeát-phuïc toâi veà hieäu löïc cuûa thaønh phaàn Phaät-giaùo maø toâi goïi laø sieâu-hình, vì ñaây khoâng phaûi laø moät toân-giaùo, duø noù coù nhöõng sinh-hoaït gioáng nhö toân-giaùo. Ñeå tuyeân-boá moät caùch chính xaùc, ñöùng töø haäu-tröôøng veà lyù-thuyeát, thì söï khoân ngoan Phaät-giaùo ñoái vôùi toâi hình nhö chöa ñöôïc chöùng-minh, vaø khoâng theå chöùng-minh ñöôïc. Vaø duø ñaõ coi troïng söï khoân ngoan naøy vaø ñeà nghò noù vôùi Taây-phöông, moät Taây-phöông ñaõ maát truyeàn-thoáng, toâi vaãn caûm thaáy chæ chaáp nhaän noù döôùi hình thöùc thöïc teá, nhö toâi ñaõ laøm ñoái vôùi phaùi cuûa Epicure vaø phaùi khaéc kyû.
Ñoái vôùi toâi, tình theá coù theå toùm taét nhö sau: Taây-phöông ñaõ chieán thaéng trong laõnh-vöïc khoa-hoïc, nhöng khoâng coøn caùc söï khoân ngoan, vaø luaân-lyù coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Ñoâng-phöông coù theå ñem laïi cho chuùng ta (Taây-phöông) neàn luaân-lyù cuûa hoï vaø nhöõng ñieàu chæ daïy ñeå soáng, nhöng chuùng khoâng coù nhöõng caên-baûn lyù-thuyeát, ngoaïi tröø veà taâm-lyù-hoïc, ñaây thì laïi khoâng phaûi laø moät khoa-hoïc, cuõng nhö khoa xaõ-hoäi hoïc. Neáu ta chaáp nhaän söï khoân ngoan naøy laø söï keát hôïp cuûa haïnh-phuùc vaø luaân-lyù, thì ñôøi soáng theo nhöõng nguyeân-taéc cuûa noù laø moät neáp soáng heát söùc khoù-khaên neáu noù chæ döïa treân nhöõng giôùi haïn veà kinh-nghieäm, maø khoâng ñöôïc ñaët caên-baûn treân moät neàn sieâu-hình. Tuy theá, chuùng ta phaûi chaáp-nhaän nhöõng giôùi haïn cuûa noù. Söï khoân-ngoan thì luoân luoân laø nhöõng söï öôùc ñoaùn. Ñöùc Phaät vaø Socrate, caû hai ñeàu coá gaéng voâ voïng ñeå bieán noù thaønh moät khoa-hoïc. Cuõng laø chuyeän voâ voïng neáu ta tìm caùch ruùt tæa töø söï hieåu bieát ñaõ chöùng nghieäm ñöôïc, moät neàn luaân-lyù vaø moät ngheä-thuaät ñeå soáng. Sö khoân-ngoan khoâng ñöôïc ñaët caên-baûn treân moät söï chính xaùc khoa-hoïc, vaø söï chính xaùc-khoa-hoïc khoâng daãn tôùi moät söï khoân-ngoan naøo. Duø sao hai thöù naøy cuøng hieän dieän, seõ maõi maõi caàn thieát, seõ maõi maõi phaân bieät vôùi nhau, seõ maõi maõi boå tuùc cho nhau.
|
|