Nhaø sö vaø nhaø trieát-hoïc

Töø söï tìm-toøi khoa-hoïc tôùi söï tìm kieám taâm-linh

Jean-Francois (J-F): - Ba töôûng caàn phaûi nhaán maïnh ôû ñieåm, caû hai chuùng ta ñeàu khoâng coù yù nghó laøm quyeån saùch naøy. Nhöõng nhaø xuaát-baûn, hoï bieát veà cuoäc haønh-trình toân-giaùo cuûa con vaø lieân laïc gia-ñình cuûa hai chuùng ta, ñaõ gôïi yù raèng moät cuoäc ñoái-thoaïi giöõa hai chuùng ta laø moät ñieàu thuù-vò. Ba nhaán maïnh laø khôûi ñaàu:

Cuoäc ñaøm luaän cuûa chuùng ta laø veà moät ngöôøi coù hoïc-vaán nhö con, sau khi ñaõ coù moät söï giaùo-duïc khoa-hoïc Taây-phöông ôû möùc ñoä raát cao, ñaõ sau ñoù quay qua, hay cuøng thôøi veà moät neàn Trieát-hoïc, hay moät toân-giaùo Ñoâng-phöông coù teân laø Phaät-giaùo. Con ñaõ quay qua Phaät-giaùo khoâng phaûi ñeå tìm kieám moät söï boå-tuùc, hay phuï giuùp cho ñôøi soáng tinh-thaàn cuûa moät neáp soáng theo nhöõng tieâu-chuaån Taây-phöông; nhöng laø moät söï töø boû hoaøn toaøn ñeå theo ñuoåi vieäc tu-hoïc ñaïo Phaät.. Vaäy caâu hoûi ñaàu tieân laø: Khi naøo, vaø taïi sao yù-ñònh ñoù naûy sinh ra?
Mathieu (M): - Böôùc ñöôøng ngheà-nghieäp khoa-hoïc maø con ñaõ theo laø keát-quaû cuûa moät söï haêng-say veà söï khaùm-phaù. Nhöõng ñieàu con laøm sau ñoù khoâng phaûi laø söï choái boû söï tìm toøi say meâ khoa-hoïc, nhöng laø keát-quaû cuûa söï nhaän-thöùc raèng khoa-hoïc khoâng theå giaûi-ñaûp cho caâu hoûi caên-baûn veà söï hieän-höõu. Noùi toùm taét, khoa-hoïc, duø raát thích thuù, khoâng ñuû ñeå traû lôøi cho con yù-nghóa veà cuoäc ñôøi cuûa con. Con ñaõ ñi tôùi quyeát-ñònh coi söï tìm-toøi khoa-hoïc, nhö con ñaõ soáng, laø moät söï sao laõng maát thì giôø trong caùc chi-tieát, vaø con khoâng muoán maát caû cuoäc ñôøi cho vieäc aáy.
Song song vaøo ñoù, söï thay ñoåi xuaát phaùt töø söï chuù taâm caøng ngaøy caøng gia taêng veà cuoäc soáng tinh-thaàn, "khoa suy-luaän quaùn töôûng" (science contemplative). Khôûi ñaàu, söï quan-taâm aáy chöa hieän roõ trong taâm trí con, vì con ñöôïc höôûng moät neàn giaùo-duïc phi toân-giaùo, vaø con khoâng theo Thieân-chuùa-giaùo. Tuy vaäy, veà beà ngoaøi, con caûm thaáy moät söï sôï haõi kính caån khi con böôùc vaøo thaùnh-ñöôøng, hay gaëp moät ngöôøi tu-haønh. Nhöng con hoaøn-toaøn muø tòt veà toân-giaùo.
Con coøn nhôù, coù ñoïc nhöõng saùch veà nhöõng taäp-tuïc tinh-thaàn, trong thuôû nieân thieáu. Nhöõng saùch veà Thieân-chuùa giaùo, AÁn-ñoä giaùo, Hoài-giaùo, nhöng moät caùch ngöôïc ñôøi laø raát ít veà Phaät-giaùo, vì vaøo thaäp nieân 60, coù raát ít saùch dòch trung-thöïc veà Phaät-giaùo. Vaøi quyeån saùch, vaø saùch dòch coù ñöôïc luùc ñoù trình-baøy moät caùch caåu thaû, theo söï nhaän ñònh veà Phaät-giaùo hoài theá-kyû tröôùc: moät trieát lyù veà troáng khoâng, coù nhieàu saéc thaùi xa laùnh theá-giôùi. Nhôø vaøo chuù Jacques Yves Le Toumelin, chuyeân veà ngaønh haøng-haûi cuûa con, con khaùm-phaù ñöôïc nhöõng tröôùc taùc cuûa nhaø sieâu-hình (metaphysicien) Reneù Gueùnon. Nhöõng söï vieäc aáy, nuoâi döôõng moät söï toø moø trí-tueä veà vieäc sieâu-hình, duø söï toø moø aáy khoâng ñöa tôùi moät ñieàu gì cuï theå.
J.F. - Ba caét ngang ñeå con noùi roõ hôn veà nhöõng taùc-phaåm cuûa Reneù Gueùnon. Coù phaûi ñoù laø moät taùc-giaû Phaùp, chuyeân vieát veà vaøi trieát-hoïc Ñoâng-phöông? Ba coù ñoïc taùc phaåm cuûa oâng ta nhöng khoâng coøn nhôù roõ raøng.
M. - OÂng aáy ñaõ vieát loái hai möôi taùc phaåm veà nhöõng truyeàn-thoáng sieâu-hình Ñoâng-phöông, Taây-phöông vaø veà moät söï ñoàng nhaát caên-baûn cuûa taát caû moïi truyeàn-thoáng sieâu-hình. Ñieàu ñaùng chuù yù laø nhöõng taùc phaåm nhö: "Orient et Occident", "La crise du mode moderne", vaø "L' homme et son devenir selon le Vedanta"; trong taùc sau naøy oâng ta caét nghóa veà söï tieán-hoùa cuûa loaøi ngöôøi cho tôùi khi nhaän thöùc ñöôïc söï tuyeät ñoái hay laø "Phaät taùnh" trong moãi ngöôøi. Taát caû nhöõng ñieàu aáy cuõng chæ laø nhöõng hieåu bieát trí-tueä.
J.F. - Hieåu bieát trí-tueä theo nghóa naøo?
M. - Rieâng ñoái vôùi con, ngoaøi söï haøi loøng moät caùch saâu ñaäm vaø môû roäng söï hieåu bieát khi ñoïc nhöõng taùc phaåm aáy, con khoâng tìm thaáy söï thay ñoåi noäi taâm.
J.F. - Con ñoïc nhöõng taùc phaåm aáy vaøo luùc maáy tuoåi?
M. - OÀ... vaøo khoaûng 15 tuoåi. Con cuõng ñoïc nhöõng ñieàu ghi cheùp veà cuoäc ñaøm thoaïi vôùi Ramana Maharshi, moät hieàn-trieát AÁn-ñoä maø moïi ngöôøi coi nhö ñaõ ñaït tôùi söï hieáu bieát cuøng toät veà noäi taâm, nguyeân-lyù baát nhò. Nhöng ñieàu quyeát ñònh söï chuù taâm cuûa con veà Phaät-giaùo laø vaøo naêm 1966...
J.F. - Khi aáy con ñöôïc 20 tuoåi.
M. - Luùc aáy con haõy coøn ôû phaân-khoa Khoa-hoïc, ngay khi saép söûa vaøo vieän Pasteur, con ñöôïc xem nhöõng phim aûnh maø baïn cuûa con laø Arnaud Desjardins thöïc hieän veà nhöõng thieàn-sö lôùn Taây-taïng ñaõ phaûi chaïy troán söï xaâm-laêng cuûa Trung-Hoa, vaø ñang tò-naïn treân maïn nam cuûa raëng Hy-maõ-laïp-sôn, töø Cachemire tôùi Bhoutan. Arnaud ñaõ laøm vieäc trong nhieàu thaùng, trong hai chuyeán coâng-taùc vôùi moät ngöôøi coá-vaán vaø thoâng ngoân, ñeå quay phim nhöõng thieàn-sö naøy. Nhöõng phim aûnh naøy raát soáng ñoäng. Trong thôøi gian naøy, baùc-só Leboyer cuõng vöøa veà tôùi töø Darjeeling, nôi maø oâng ta ñaõ gaëp vaøi thieàn-sö. Luùc aáy con vöøa thi xong moät chöùng-chæ, vaø coù moät thôùi gian 6 thaùng nghæ heø, tröôùc khi thöïc söï baét ñaàu vieäc nghieân-cöùu. Con nghó ñeán vieäc laøm moät cuoäc du-haønh. Ñoù laø thôøi gian cuûa nhöõng "Hippies", treân nhöõng chieác xe Citroen 2 ngöïa, hay baèng caùch ñi nhôø xe ñeå qua AÁn-ñoä baèng ngaû Thoå-nhó-kyø, Iran, Afghanistan, vaø Pakistan. Khi aáy con cuõng bò loâi keùo bôûi moân voõ-thuaät vaø coù yù ñònh ñi Nhaät-Baûn.
Nhöng khi nhìn thaáy nhöõng hình aûnh maø Arnaud vaø Freùdeùrick Leboyer thaâu thaäp ñöôïc, nhöõng lôøi cuûa caùc baïn cuûa hai ngöôøi naøy, vaø nhöõng ñieàu hoï noùi veà nhöõng gì ñaõ thaáy ôû raëng Hy-maõ-laïp-sôn...laøm con coù yù ñònh ñi tôùi ñoù hôn laø choã naøo khaùc.
J.F. - Nhö vaäy laø nhöõng phim aûnh cuûa Arnaud Desjardins laø khôûi ñaàu moïi chuyeän.
M. - Coù raàt nhieàu phim "Le Message des Tibetains" (Baûn tin cuûa nhöõng ngöôøi Taây-Taïng), "Hymalaya terre de seùreùniteù" (comprenant "Les enfants de la Sagesse" et "Le Lac desYogis"), daøi taát caû laø 4 tieáng ñoàng hoà. Ngöôøi ta coù theå troâng thaáy moät caùch thoûa thích nhöõng thieàn-sö vöøa ñeán töø Taây-Taïng... hình daùng, cuõng nhö lôøi noùi cuûa caùc vò naøy, cuõng nhö caùch thöùc daïy doã moân-sinh cuûa caùc vò aáy. Ñoù laø moät baèng chöùng soáng ñoäng vaø gôïi caûm.
J.F. - Caùc phim aáy coù ñöôïc chieáu treân ñaøi truyeàn hình khoâng?
M. - Coù, chieáu nhieàu laàn keå töø naêm 1966, vaø vöøa môùi ñaây ñöôïc chuyeån ra baêng video 5. Ñaây laø nhöõng phim taøi lieäu raát ñaëc bieät.
J.F. - Coù phaûi nhöõng vò naøy ñaõ chaïy khoûi Taây-Taïng khi coù cuoäc Caùch maïng vaên-hoaù ñaùnh daáu moät laàn nöõa söï gia taêng ñaøn aùp cuûa Trung-Hoa ôû Taây-Taïng?
M. - Söï thaät laø nhöõng ai coù theå troán khoûi thì ñaõ ra ñi töø nhöõng naêm 50 roài. Ngay sau khi coù söï baát hoaø, Taây-Taïng ñaõ caét ñöùt lieân-laïc ngoaïi-giao vôùi Trung-Hoa trong khoaûng 1915 vaø 1945. Taây-Taïng ñaõ coù moät chính-phuû rieâng coù lieân-laïc ngoaïi-giao vôùi nhieàu nöôùc khaùc. Roài thì Trung-Hoa baét ñaàu xaâm nhaäp Taây-Taïng. Nhöõng só-quan Taøu vieáng thaêm nöôùc naøy. Hoï noùi hoï caûm thaáy gaàn guõi vaên-hoaù vaø ngöôøi daân Taây-Taïng. Hoï coøn laøm caû vieäc daâng leã-vaät taïi caùc thieàn-vieän. Hoï coøn höùa giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi Taây-Taïng caûi thieän neáp soáng. Nhöng vaøo naêm 1949, hoï ñaõ xaâm-laêng Taây-Taïng baèng vuõ-löïc quaân-söï, baét ñaàu baèng vieäc chieám khu vöïc phía ñoâng coù teân Kham. Cuoäc xaâm-laêng ñöôïc dieãn ra moät caùch cuoàng baïo, traûi qua nhieàu naêm, ñeå loä roõ yù ñònh chieám cöù vuøng trung-taâm Taây-Taïng, daønh quyeàn kieåm soaùt laõnh thoå vaø quyeàn cuûa Ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma. Vò naøy ñaõ phaûi chaïy qua AÁn-Ñoä vaøo naêm 1959. Ngay sau ñoù bieân-giôùi Taây-Taïng bò ñoùng, vaø söï ñaøn aùp khoâng nöông tay ñöôïc baét ñaàu. Ñaøn oâng, ñaøn baø, vaø treû con ñeàu bò toáng vaøo nhaø tuø, traïi caûi taïo. Hôn moät trieäu ngöôøi Taây-Taïng -- moät phaàn naêm daân soá-- ñaõ boû mình vì caùc lyù do nhö: ñaõ bò haønh-quyeát, ngaõ guïc vì khoâng chòu noåi söï haønh-haï, söï ñoùi-khaùt sau khi Trung-Hoa xaâm-laêng nöôùc naøy. Nhöõng moà choân taäp theå töï laøm ñaày, caùi noï sau caùi kia. Ngay caû tröôùc khi coù cuoäc caùch-maïng vaên-hoaù, saùu nghìn thieàn-vieän ñaõ bò phaù-huûy gaàn nhö hoaøn toaøn. Nhöõng thö-vieän bò ñoát chaùy, caùc pho töôïng bò vôõ naùt, nhöõng thaùnh tích bò huûy-hoaïi.
J.F. - Con noùi sao, saùu nghìn tu-vieän?
M. - Ngöôøi ta ñaõ laøm thoáng keâ laïi 6150, bò phaù huûy. Neáu ngöôøi ta nghó ñöôïc raèng caùc thieàn-vieän laø nhöõng caùi noâi vaên-hoaù Taây-Taïng! Ñieàu ñoù nhaéc nhôû tôùi Goering khi oâng ta noùi: "Khi toâi nghe tôùi chöõ 'Vaên-hoaù' laø toâi muoán ruùt suùng ra". Moät ñieàu coù moät khoâng hai trong lòch-söû loaøi ngöôøi, coù tôùi gaàn 20% daân Taây-Taïng laø nhöõng nhaø tu haønh: thieàn-sö, ni-sö, cö-só soáng nôi aån cö, caùc baäc thöùc-giaû lo vieäc giaûng daïy taïi caùc thieàn-vieän. Moät ñieàu khoâng theå choái caõi ñöôïc laø söï tu-taäp veà taâm-linh laø muïc-ñích chính cuûa ñôøi soáng taïi Taây-Taïng, ngay caû nhöõng ngöôøi coù cuoäc soáng theá-tuïc ñi nöõa, thì vieäc laøm haøng ngaøy duø coù quan-troïng ñeán maáy ñi nöõa cuõng laø ñieàu thöù yeáu so vôùi cuoäc soáng taâm-linh. Taát caû cuoäc soáng vaên-hoùa ñeàu ñaët troïng taâm treân cuoäc soáng taâm-linh. Nhö vaäy, khi laøm teâ lieät nhöõng thieàn vieän, nhöõng trung taâm tu hoïc, nhöõng nôi aån cö, thì chính laø taøn phaù linh-hoàn, coãi reã cuûa vaên-hoùa Taây-Taïng. Nhöng hoï khoâng theå phaù-huûy ñöôïc söùc maïnh tinh-thaàn cuûa ngöôøi Taây-Taïng. Caùc ngöôøi Trung-Hoa ñaõ laøm nhöõng vieäc nhö: cöôøi cöôøi noùi noùi, duøng tieàn baïc, tuyeân-truyeàn, tra-taán, vaø haønh-quyeát ñeå mong khuaát phuïc ngöôøi Taây-Taïng nhöng ñeàu thaát baïi. Caùc ngöôøi naøy vaãn tin-töôûng seõ ñaït ñöôïc söï ñoäc-laäp cuõng nhö baûo veä cuoäc soáng vaên-hoùa cuûa hoï.
J.F. - Ba muoán trôû laïi chuyeän cuûa con... veà nhöõng phim aûnh cuûa Arnauld Desjardins. Con noùi laø chuùng ñaõ gaây cho con moät aán-töôïng xaâu ñaäm. Con haõy phaân-taùch vaø noùi roõ hôn.
M. - Con coù caûm töôûng laø ñöôïc nhìn thaáy nhöõng ngöôøi töôïng tröng cho caùc ñieàu maø chính hoï daïy doã... hoï coù caùi phong thaùi raát ñaùng chuù yù. Con chöa hieåu roõ vì sao, nhöng ñieàu laøm con chuù yù laø nhöõng thieàn-sö naøy laø bieåu töôïng cuûa nhöõng vò thaùnh, nhöõng con ngöôøi hoaøn toaøn, caùc hieàn trieát, moät loaïi ngöôøi maø ngaøy nay khoâng coøn tìm thaáy ôû Taây-phöông. Ñoù laø hình aûnh cuûa thaùnh Francois d'Assise, hay nhöõng hieàn-trieát lôùn cuûa ñôøi thöôïng coå. Moät hình aûnh ñaõ cheát trong con: con khoâng theå gaëp ñöôïc Socrate, hay nghe lôøi giaûng cuûa Platon, hay ngoài döôùi chaân thaùnh Francois d'Assise! Trong khi ñoù, tröôùc maët con laø nhöõng con ngöôøi thöïc, hieän thaân cuûa caùc trieát nhaân. Vaø con töï nhuû: "Neáu coù theå ñaït ñöôïc sö toaøn haûo veà maët nhaân sinh thì ñaây laø con ñöôøng".
J.F. - Ba muoán noùi roõ veà ñieàu con ñaët ra trong phaàn con nhaán maïnh veà nhöõng ñaëc ñieåm cuûa trieát-hoïc ñöôøi thöôïng coå, ñoù laø ñieàu töông hôïp giöõa lyù-thuyeát vaø thöïc-haønh. Ñoái vôùi neàn trieát-hoïc ñôøi thöôïng coå, ñoù khoâng phaûi laø chæ laø moät moân daïy veà tinh-thaàn, moät lyù-thuyeát, moät caùch trình baøy veà theá-giôùi hay veà cuoäc ñôøi. Ñoù chính laø söï soáng. Trieát-gia soáng ñuùng nhö nhöõng ñieàu oâng ta quan-nieäm, vaø daïy doã. Ñieàu laøm con chuù taâm ôû nhöõng thieàn-sö Taây-Taïng cuõng laø moät loái soáng coù nguoàn goác taïi Taây-phöông naøy. Ñoù laø lyù do maø caùc trieát-gia ñaûm traùch vai troø cuûa baïn taâm giao, thaày giaùo veà tinh-thaàn, ngöôøi höôùng ñaïo, ngöôøi chaêm lo veà luaân-lyù, ngöôøi ñoàng haønh cao caû cuûa nhöõng nhaân vaät quan troïng cho tôùi cuoái ñeá-quoác La-Maõ; ñaëc bieät laø vaøo thôøi cuûa Marc Aureøle maø Renan goïi laø "Trieàu ñaïi cuûa caùc trieát-gia". Nhö vaäy, ñoù laø moät nhaõn quan ñaõ coù ôû Taây-phöông : khoâng haøi loøng veà nhöõng ñieàu mình daïy, maø chính mình phaûi laø hieän thaân cuûa ñieàu mình daïy baèng cuoäc soáng thöïc söï cuûa mình. Tuy noùi theá, nhöng veà thöïc teá, ñieàu aáy coù ñaït ñöôïc tôùi söï toaøn haûo, hay mong ñôïi laïi laø vieäc khaùc... Quan nieäm veà trieát-lyù nhö theá, trong nhieàu tröôøng hôïp, cuõng gaén lieàn vôùi nhöõng khía caïnh toân-giaùo. Neàn trieát-lyù thöôïng coå aáy thöôøng coù khía caïnh cuûa söï cöùu roãi sau cuøng cuûa kieáp ngöôøi. Ta coù theå tìm thaáy ôû nhöõng Epicurien (tuy raèng theo nghóa hieän thôøi, chöõ "Epicurien" gôïi yù veà moät söï laõnh ñaïm vôùi vieäc sieâu-hình). Nhö vaäy laø coù moät söï caàn thieát veà hai söï kieän: saùng taïo ra moät Trieát-lyù, vaø phaûi laø hieän thaân cuûa trieát-lyù aáy baèng cuoäc soáng cuûa chính baûn thaân. Treân phöông dieän trieát-lyù thì ñaõ khoâng coù söï khaùc bieät vaøo thôøi thöôïng-coå giöõa Taây-phöông vaø Ñoâng-phöông.
M. - Chính laø söï vieäc aáy, neáu khoâng quan taâm tôùi vieäc saùng taïo ra moät trieát-lyù môùi, thì caùc thieàn-sö Taây-Taïng laø nhöõng hieän thaân trung thaønh cuûa moät taäp-tuïc coù töø nghìn naêm. Duø theá naøo ñi nöõa, ñoái vôùi con, thì ñoù laø moät söï an-uûi raèng hieän vaãn coøn moät taäp tuïc ñeïp trong taàm tay moïi ngöôøi. Sau khi ñaõ laøm moät cuoäc du-lòch baèng trí qua saùch vôû, nay con coù moät cuoäc du-haønh thöïc söï.
J.F. - Ba phaûi ngaét lôøi con... Con noùi taäp tuïc ñeïp naøo? Con hieåu gì veà chuû thuyeát naøy? Mình khoâng theå chaáp nhaän moät chuû thuyeát ñaõ coù saün. Hôn nöõa ñoù phaûi laø moät chuû thuyeát coù giaù-trò!
M. - Khi ñoù con chöa coù yù nieäm gì veà Phaät-giaùo, nhöng duø chæ ñöôïc coi caùc thieàn-sö qua phim aûnh, vieäc aáy cuõng gaây moät aán töôïng saâu xa trong con. Ñoù laø moät nguoàn hy-voïng. Traùi vôùi nôi con sinh tröôûng:
- Nhôø ba, con ñöôïc gaëp caùc trieát-gia, caùc nhaø tö töôûng, caùc ngheä-só;
- Nhôø meï con, Yahne Le Toumelin moät hoïa-só, con gaëp caùc ngheä-só, thi-só;
- Nhôø chuù Jacques-Yves Le Toumelin, con gaëp caùc nhaø thaùm-hieåm noåi tieáng;
- Nhôø Francois Jacob, con gaëp caùc baùc-hoïc tôùi vieän Pasteur ñeå thuyeát-trình.
Nhö vaäy laø con ñaõ ñöôïc gaëp caùc ngöôøi ñaùng ghi nhôù, vaø deã laøm con say meâ veà hoï. Tuy vaäy, caùc vò thaàn-linh trong caùc laõnh vöïc hoï theo ñuoåi khoâng hoaøn-toaøn ñi ñoâi vôùi söï toaøn haûo veà con ngöôøi. Taøi naêng cuûa hoï, hay khaû-naêng trong laõnh-vöïc chuyeân-moân khoâng laøm hoï thaønh ngöôøi toaøn-haûo. Moät ñaïi thi-só coù theå laø moät keû aên caép, moät baùc hoïc khoâng haïnh phuùc vôùi chính mình, moät ngheä-só ñaày loøng kieâu ngaïo. Moïi toå hôïp caùc tính toát hay xaáu ñeàu coù theå saûy ra.
J.F. - Ba nhôù laø ñaõ coù thôøi con say meâ aâm-nhaïc, thieân-vaên, ngheä-thuaät chuïp aûnh, caàm ñieåu. Khi ñöôïc 22 tuoåi, con ñaõ vieát moät quyeån saùch veà söï di chuyeån töøng muøa cuûa caùc ñoäng vaät 6, vaø con cuõng ñaõ coù thôøi say meâ aâm-nhaïc.
M. - Vaâng... con ñaõ gaëp Igor Stravinsky vaø nhöõng nhaïc só teân tuoåi khaùc. Con coù dòp ñöôïc chen vai vôùi nhöõng ngöôøi ñöôïc Taây-phöông ngöôõng moä, vaø coù dòp töï hoûi: "Ñoù coù phaûi laø ñieàu con mong muoán khoâng? Con coù muoán trôû thaønh moät ngöôøi nhö hoï khoâng?" Maëc duø raát ngöôõng moä, con vaãn chöa caûm thaáy thoûa maõn, vì caùc vò thaàn theå hieän trong laõnh vöïc chuyeân moân cuûa caùc ngöôøi naøy khoâng ñi ñoâi vôùi con ngöôøi toaøn-haûo ngay trong caùc tính neát ñôn giaûn nhö loøng vò tha, söï töû-teá, söï thaønh-thaät. Trong khi ñoù, qua nhöõng phim aûnh con tìm thaáy hôn theá nöõa, neáp soáng cuûa caùc thieàn-sö Taây-Taïng laø hieän thaân cuûa nhöõng ñieàu caùc vò aáy giaûng daïy. Vì vaäy con leân ñöôøng tìm kieám.
Anh baïn cuûa con laø Christian Bruyat, khi ñang chuaån bò thi vaøo tröôøng sö-phaïm, cuõng bò ñaùnh thöùc khi nghe ñöôïc ñoaïn cuoái cuûa moät chöông-trình phaùt thanh maø toùm löôïc laø: "Toâi tin raèng nhöõng hieàn-trieát lôùn sau cuøng, hieän thaân cuûa cuoäc soáng taâm-linh ngaøy nay, laø caùc thieàn-sö Taây-Taïng ñang tò naïn treân raëng Hy-Maõ-Laïp-Sôn thuoäc AÁn-Ñoä." Ngay khi aáy, anh ta cuõng quyeát-ñònh cuoäc du haønh.
Theá laø con ñaùp moät chuyeán maùy bay loaïi reû tieàn ñi AÁn-Ñoä. Luùc aáy, con gaàn nhö khoâng noùi ñöôïc moät caâu tieáng Anh! Ba ñaõ khuyeân con hoïc tieáng Ñöùc, tieáng Hy-Laïp, vaø tieáng La-tinh, nhöõng ngoân ngöõ khoù hôn tieáng Anh, tieáng naøy seõ ñeán vôùi con moät caùch töï nhieân. Ñieàu naøy ba raát ñuùng... taïm thôøi con queân heát tieáng Ñöùc vaø caùc ngoân ngöõ khaùc! Con tôùi Delhi vôùi moät quyeån töï-ñieån boû tuùi, moät caåm nang du-lòch, con phaûi vaát vaû laém môùi kieám thaáy ñöôøng, mua veù xe löûa ñi Darjeeling ñeå tôùi nhöõng ñænh nuùi ñeïp cuûa raëng Hy-Maõ-Laïp-Sôn. Con coù ñòa chæ cuûa moät cha thuoäc doøng cöùu-theá, maø baùc-só Leboyer ñaõ gôûi gaám moät soá tieàn ñeå giuùp ñôõ moät thieàn-sö lôùn Taây-Taïng, Kangyour Rinpotcheù, vò naøy ñaõ tôùi AÁn-Ñoä vaøi naêm tröôùc. Vò naøy soáng raát ñaïm baïc vôùi caû gia-ñình trong moät caùi nhaø nhoû baèng goã, vôùi taát caû saùch vôû maø oâng ta ñem theo ñöôïc. Tình côø, ngaøy hoâm sau khi con tôùi, con cuûa vò Laït-ma naøy tôùi tu-vieän ñeå nhaän soá tieàn ít oûi haøng thaùng. Ngöôøi con cuûa Laït-ma Kangyour Rinpotcheù ñaõ daãn con veà gia-ñình. Con soáng quanh quaån beân thieàn-sö trong ba tuaàn leã...Ñoù laø nhöõng giôø ñaùng nhôù... Ñoù laø moät oâng giaø 70 tuoåi maø veû hieàn hoøa nhö toûa ra chung quanh, töïa löng vaøo khung cöûa soå maø qua ñoù laø moät ñaïi döông cuûa maây ñöôïc choïc thuûng bôûi ngoïn Kanchenjungna vöôn cao leân tôùi hôn taùm nghìn thöôùc. Con ngoài tröôùc maët vò naøy suoát ngaøy vaø laøm ñieàu maø nhieàu ngöôøi goïi laø "ngoài thieàn", nghóa laø coá taäp-trung tö-töôûng tröôùc söï coù maët cuûa oâng ta. Moät vaøi khi con nhaän ñöôïc vaøi chöõ chæ baûo, gaàn nhö laø khoâng coù daïy doã gì. Con oâng ta noùi tieáng Anh, con thì khoâng. Chính laø caù nhaân, phong thaùi, söùc maïnh, söï tinh khieát vaø loøng yeâu thöông toûa roäng ra töø vò Laït-ma ñaõ môû mang trí tueä con...
Sau ñoù, con tieáp tuïc cuoäc du haønh. Con tôùi Cachemire. Con bò beänh thöông-haøn taïi AÁn-Ñoä, vaø con phaûi trôû veà... Khi ñaùp xuoáng phi-tröôøng Damas, con töï nhuû sao khoâng nhaân dòp naøy xem luoân phong caûnh, vì vaäy con ñaõ tieáp tuïc baèng xe löûa. Con ñaõ thaáy moä phaàn cuûa thaùnh Ibn Arabi, Krakh des Chevaliers, nhöõng ñeàn thôø hoài giaùo ôû Istanbul. Sau ñoù con tieáp tuïc cuoäc haønh-trình baèng caùch ñi nhôø xe tôùi tu-vieän Tournus, nôi ñoù con ngoài thieàn trong söï maùt meû, yeân tónh vaø khoâng bò phieàn roän, trong khi ôû beân ngoaøi, nhöõng ngöôøi nghæ pheùp thaùng 8 trôû veà bò keït xe coä treân ñöôøng. Sau ñoù, vì meät moûi, con ñaùp xe löûa veà Ba-Leâ. Toùm laïi, moät cuoäc ñaûo loän veà theå xaùc vaø moät khaùm phaù lôùn lao veà noäi taâm. Maõi moät naêm sau, khi con ñang hoïc naêm ñaàu ôû vieän Pasteur, con môùi nhaän thöùc ra ñöôïc taàm quan troïng cuûa söï gaëp gôõ vôùi ñaïo-sö cuûa con. Nhöõng ñöùc tính cuûa oâng ta cöù lôûn vôûn trong ñaàu con. Con nhaän thöùc ñöôïc nhö coù moät ñieàu gì laøm cho cuoäc ñôøi cuûa con coù yù nghóa tuy laø chöa roõ raøng laém.
J.F. - Nhö vaäy ta coù theå noùi söï thay ñoåi quan troïng aáy --ñeå khoûi phaûi duøng tieáng "caûi ñaïo" moät caùch quaù sôùm-- khoâng phaûi laø moät söï thaám nhuaàn veà nhöõng tin töùc veà trí-tueä, chuû-thuyeát, trieát-lyù cuûa nhöõng kinh saùch Phaät-giaùo, nhöng chính laø, vaø baét ñaàu baèng moät söï tieáp xuùc caù nhaân.
M. - Ñuùng nhö vaäy. Söï hoïc hoûi sau ñoù môùi ñeán.
J.F. - Ñoù coù phaûi laø luùc coù nhieàu ngöôøi treû tuoåi Taây-phöông, töø AÂu-chaâu, töø Myõ-chaâu ñoå qua AÁn-Ñoä?
M. - Ñoù laø moät naêm tröôùc thaùng 5, naêm 1968. Hoï tìm kieám moät caùi gì khaùc, huùt caàn sa...Coù ngöôøi laøm cuoäc tìm kieám tinh-thaàn, vieáng thaêm tu-vieän AÁn-ñoä-giaùo, ngöôøi khaùc thì thaùm hieåm Hy-maõ-laïp-sôn. Moïi ngöôøi tìm kieám moät caùi gì, choã naøy, choã kia, moïi nôi. Thoâng thöôøng hoï trao ñoåi caùc yù töôûng, caùc tin-töùc: "Toâi ñaõ gaëp ngöôøi naøy coù taøi ñaëc bieät taïi nôi naøy... Toâi ñaõ chöùng kieán phong caûnh kyø thuù ôû Sikkim.. Toâi ñaõ gaëp nhaïc-sö noï ôû Beùnareøs, oâng thaày veà yoga ôû phía nam AÁn-Ñoä", vaân vaân. Ñoù laø thôøi maø hoï ñaët caâu hoûi veà moïi vieäc, hoï tìm toøi, thaùm-hieåm, khoâng phaûi trong saùch vôû maø trong thöïc-teá.
J.F. Vaäy trong soá nhöõng ngöôøi Taây-phöông ra ñi tìm kieám ñieàu môùi veà taâm-linh, coù nhoùm quan troïng naøo ñi tôùi Darjeeling khoâng?
M. - Vaøo khoaûng thôøi gian ñoù thì raát ít. Chæ ñoä vaøi chuïc vaøo nhöõng naêm 60, vaø 70. Roài theo doøng thôøi gian, söï chuù taâm vaøo caùc thieàn-sö Taây-Taïng vaø söï giaûng daïy cuûa hoï taêng leân. Vaøo naêm 1971, nhöõng thieàn-sö Taây-taïng ñaàu tieân môùi ñi AÂu-chaâu -- qua Phaùp, qua Myõ. Daàn daø, haøng traêm, roài haøng ngaøn ngöôøi Taây-phöông theo hoïc vaùc vò aáy. Coù khaù nhieàu nhöõng ngöôøi Taây-phöông naøy traûi qua nhieàu naêm treân raëng Hy-maõ-laïp-sôn soáng gaàn caùc ñaïo-sö cuûa hoï, hay tôùi ñoù moät caùch thöôøng xuyeân ñeå gaëp caùc vò naøy.
Ñeå trôû veà vôùi caâu hoûi maø ba ñaït ra tröôùc ñaây, söï quan taâm cuûa con khoâng ñöôïc ñaët treân söï hoïc taäp veà giaùo-lyù ñaïo Phaät. Vieäc ñoù khoâng saûy ra trong chuyeán du haønh ñaàu tieân, maø cuõng khoâng saûy ra trong hai ba chuyeán ñi sau ñoù. Con trôû qua AÁn-Ñoä ñeå gaëp laïi ñaïo-sö cuûa con. Thaät ra con coù ñöôïc daïy veà nhöõng ñieàu caên baûn, nhöng khoâng phaûi laø söï daïy doã veà giaùo-lyù ñaïo Phaät. Thaày con coøn noùi: "Coù raát nhieàu ñieàu thuù vò trong Phaät giaùo, nhöng phaûi coá traùnh ñöøng rôi vaøo phaàn lyù thuyeát hay kinh ñieån; vì coù theå laõng queân vieäc tu luyeän taâm-linh, maø ñoù môùi chính laø coãi reã cuûa ñaïo Phaät, con ñöôøng daãn tôùi söï thay ñoåi noäi taâm." Tuy nhieân, tröôùc vò ñaïo-sö, con nhaän ra baèng tröïc giaùc ñöôïc söï töông quan giöõa thaày troø: söï hoøa nhaäp taâm trí cuûa troø vôùi taâm trí cuûa thaày. Ngöôøi ta goïi laø "hoaø ñoàng taâm trí vôùi thaày"; taâm cuûa thaày laø "giaùc" ; taâm cuûa troø laø "voïng". Nhôø vaøo söï "hoaø ñoàng taâm-linh" ñeå ñi töø voïng tôùi giaùc. Söï quaùn töôûng naøy laø chìa khoùa cuûa söï tu hoïc ñaïo Phaät Taây-Taïng.
J.F. - Nhö vaäy ñieàu maø con goïi laø giaùc, ñoù ... laø böôùc ñaàu cuûa moät toân-giaùo.
M. - Khoâng, ñoù laø keát quaû cuûa söï thay ñoåi noäi taâm. Trong Phaät-giaùo, giaùc laø söï thaáu hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa söï vaät chung quanh ta, cuûa noäi-taâm. Ta laø ai? Theá-giôùi laø gì? Ñoù laø söï nhaän thöùc cuøng toät veà söï thöïc tuyeät ñoái vöôït ra ngoaøi moïi quan nieäm ñoái ñaõi thoâng thöôøng. Ñoù laø söï bieát caên-baûn vi-teá nhaát.
J.F. - Nhö vaäy, ñoù laø moät vaán ñeà Trieát-lyù?
M. - Ñuùng theá.
J.F. - Cho tôùi khi coù nhöõng phaùt-minh khoa-hoïc, Moân Trieát-hoïc thôøi thöôïng coå töï coi nhö bieát taát caû, vì cho tôùi khi coù söï hieåu bieát veà vaät-lyù caän-ñaïi khoaûng theá-kyû 17, caùc trieát-hoïc bao goàm söï hieåu bieát veà theá-giôùi vaät chaát, veà theá-giôùi cuûa caùc sinh-vaät, veà vaán ñeà luaân-lyù, veà con ngöôøi hieän taïi, cuõng nhö sau khi cheát, veà moät ñaáng toái cao döôùi hình thöùc moät con ngöôøi nhö theo nhö Aristote, hay laø Thieân-nhieân nhö nhöõng stoicien, hay nhö Spinoza. Chuû thuyeát naøy ñaõ ñöôïc xem nhö khoâng theå theo ñöôïc. Chuùng ta seõ trôû laïi chuyeän naøy sau.
Chöõ "giaùc" hay söï hieåu bieát coøn coù moät khía caïnh khaùc taïm goïi laø tinh thaàn Socrate. Theo Socrate, hieåu bieát laø haäu quaû cuûa khoa-hoïc. Theo oâng ta thì khoâng coù söï khoân ngoan xuaát phaùt töø linh-tính. Taát caû ñeàu töø söï hieåu bieát (khoa-hoïc). Söï khoân ngoan, vaø linh tính ñeàu baét nguoàn töø khoa hoïc. Theo nhö trieát-hoïc thôøi coå, söï ñaït ñöôïc moät hình thöùc khoân ngoan, vaø haïnh-phuùc, hay ñieàu maø ngöôøi ta goïi laø "söï toát chuùa teå" -- nghóa laø ñaït tôùi söï thaêng baèng hoaøn toaøn veà nhöõng ñöùc tính toát ñoái vôùi nhöõng tính khaùc cho haïnh phuùc caù-nhaân-- thì ñeàu baét nguoàn töø khoa-hoïc. Ñieàu maø caùc trieát gia thöôïng coå coi laø hieåu bieát khoa-hoïc coù phaûi laø ñieàu con ngoä theo Phaät-giaùo khoâng? Khi ñaïo-sö cuûa con noùi: ngoä laø söï nhaän ra ñöôïc lyù tính tuyeät-ñoái cuûa moïi vaät., ba coù theå noùi, ñieàu ngoä aáy bao haøm phaïm vi raát roäng! Vì noù goàm söï hieåu bieát veà taåt caû moïi hieän töôïng beân ngoaøi, veà chính con, vaø veà nhöõng vieäc sieâu-hình.
M. - Phaät-giaùo chaéc chaén bao goàm söï hoïc veà khoa-hoïc truyeàn-thoáng, nhö laø y-khoa, ngoân-ngöõ, ngöõ-phaùp, thi vaên, pheùp tính thieân-vaên (ñaëc bieät laø tính nhaät, nguyeät thöïc), chieâm-tinh hoïc, thuû coâng vaø ngheä-thuaät.. Y-hoïc Taây-Taïng ñaët caên baûn treân thöïc-vaät vaø khoaùng vaät, ñoøi hoûi thôøi gian hoïc-taäp nhieàu naêm; theo lôøi ñoàn, caùc nhaø giaûi phaãu Taây-Taïng ñaõ chöõa cho moät beänh nhaân bò maøng ôû maét baèng moät con dao laøm baèng vaøng, tuy raèng nhöõng vieäc aáy ngaøy nay ñaõ chìm vaøo queân laõng. Nhöng khoa-hoïc "chính-yeáu", ñoù laø söï bieát veà caùi ta, vaø veà vuõ-truï; caâu hoûi chính-yeáu laø: "Thöïc chaát cuûa vuõ-truï, cuûa söï suy-nghó laø gì?", vaø treân phöông-dieän thöïc-haønh: "Ñaâu laø chìa khoùa cuûa haïnh-phuùc vaø cuûa khoå-ñau? Söï khoå-ñau töø ñaâu ra? Söï ngu-doát, voïng, laø gì? Söï chöùng ngoä taâm-linh laø gì? Söï toaøn-haûo laø gì?" Nhöõng loaïi khaùm phaù veà caùc ñieàu aáy maø ta goïi laø söï hieåu bieát.
J.F. - Söï thoâi thuùc ñaàu tieân coù phaûi laø thoaùt khoûi khoå ñau?
M. - Söï khoå ñau baét nguoàn töø söï ngu doát. Caàn phaûi xoaù boû söï ngu doát. Vaø söï ngu toái ñoù, thöïc ra laø söï quyeán luyeán caùi "toâi", vaø vieäc coi caùc hieän töôïng laø coá ñònh. Xoa dòu caùc khoå ñau cuûa chuùng sinh, caùc ngöôøi quanh ta, laø moät boån phaän, nhöng ñieàu ñoù chöa ñuû: caàn phaûi xoùa boû caên nguyeân cuûa söï ngu doát, voïng taâm. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù chöa roõ raøng ñoái vôùi con luùc ñoù. Con töï nhuû: "Khoâng coù löûa laøm sao coù khoùi; khi con troâng thaáy ñaïo-sö cuûa con, phong thaùi beân ngoaøi, khi oâng aáy noùi, luùc cö söû, töï taïi... taát caû caùc ñieàu aáy taïo trong con moät quyeát ñoaùn noäi taâm laø nôi ñaïo sö cuûa con coù ñieàu gì caên-baûn maø con caàn thaâm cöùu. OÂng aáy laø nguoàn caûm höùng cuûa con, moät söï chaéc chaén, moät söï toaøn haûo maø con muoán ñaém mình trong ñoù." Con chæ ñònh cö taïi AÁn-Ñoä sau khi ñaõ laøm naêm hay saùu chuyeán du-haønh qua ñoù. Con cuõng nhaän ra moät ñieàu laø khi con ôû gaàn ñaïo-sö cuûa con, con coù theå queân vieän Pasteur, nôi töôïng tröng cho cuoäc soáng cuûa con ôû chaâu AÂu, moät caùch deã daøng; traùi laïi khi con ôû vieän Pasteur, taâm trí cuûa con cöù bay veà phía Hy-maõ-laïp-sôn. Con ñaõ laáy moät quyeát ñònh maø con khoâng hoái tieác: soáng taïi nôi con caûm thaáy thoaûi maùi!
Sau khi con trình luaän-aùn thì giaùo-sö Jacob ñònh gôûi con qua Hoa-Kyø ñeå laøm vieäc veà moät cuoäc nghieân cöùu môùi; vieäc ñoù ñaõ thuoäc veà quaù khöù, vaøo luùc aáy laø nghieân cöùu veà teá baøo cuûa caùc vi-khuaån, ñoù laø moät ngaønh nghieân cöùu ñang môû roäng laøm thay ñoåi haún moân teá-baøo sinh-vaät-hoïc. Con töï nhuû laø con ñaõ hoaøn taát moät chöông (veà cuoäc ñôøi con): con ñaõ xuaát-baûn nhöõng baøi khaûo-luaän lieân quan ñeán 5 naêm laøm vieäc cuûa con; con khoâng phí phaïm nhöõng söï ñaàu-tö cuûa gia-ñình vaøo vieäc hoïc cuûa con, cuõng nhö cuûa giaùo-sö Jacob, ngöôøi ñaõ nhaän con vaøo vieän Pasteur...Nhìn theo caùch naøo thì ñoù cuõng laø böôùc ngoaët veà söï tìm kieám cuûa con...Con coù theå löïa choïn moät con ñöôøng khaùc maø khoâng laøm ñoå vôõ, hay gaây thaát voïng cho nhöõng ngöôøi ñaõ giuùp con tôùi luùc trình luaän-aùn tieán-só. Baây giôø con coù theå thöïc hieän nhöõng hoaøi baõo caù-nhaân moät caùch thanh thaûn. Hôn nöõa ñaïo-sö Kangyour Rinpotcheù, luoân luoân baûo con chaám döùt vieäc hoïc maø con ñaõ theo töø tröôùc. Con cuõng khoâng laøm vieäc voäi vaøng; con ñaõ chôø ñôïi nhieàu naêm, töø 1967 tôùi 1972, tröôùc khi quyeát ñònh cö-truù taïi raëng Hy-maõ-laïp-sôn. Chính ñoù laø luùc con thoâng baùo cho giaùo-sö Jacob, vaø ba veà quyeát ñònh ñi tôùi raëng Hy-maõ-laïp-sôn, chôù khoâng ñi Myõ. Con cuõng nhaän ra ñoù laø vieäc con muoán laøm, vaø ñieàu toát nhaát laø baét ñaàu ngay, chôù khoâng ñôïi ñeán naêm 50 tuoåi roài hoái haän ñaõ khoâng löïa choïn con ñöôøng naøy.
J.F. - Nhöng con khoâng thaáy hai con ñöôøng ñoù coù choã naøo dung hôïp nhau sao?
M. - Khoâng coù söï ñoái nghòch caên baûn giöõa khoa-hoïc vaø ñôøi soáng taâm-linh, nhöng vôùi con ñieàu sau quan-troïng hôn. Veà phöông dieän thöïc teá, ta khoâng theå ngoài giöõa hai caùi gheá, hay khaâu vaù vôùi caùi kim coù hai ñaàu. Con khoâng muoán phaûi chia seû thôøi giôø, maø muoán daønh troïn veïn thôøi gian cho coâng vieäc maø con coi laø quan-troïng. Veà sau, con nhaän ra raèng nhöõng caên baûn khoa-hoïc, ñaëc bieät vôùi söï chính xaùc, thì hoaøn toaøn thích hôïp vôùi vaán ñeà sieâu-hình vaø vieäc tu-hoïc ñaïo Phaät. Hôn nöõa, ñoái vôùi con, vieäc quaùn töôûng thöïc laø moät khoa-hoïc veà trí-tueä, vôùi nhöõng giaû-thuyeát, nhöõng phöông thöùc trong khi laøm vieäc, vaø nhöõng keát quaû. Noù ñoøi hoûi moät söï thay ñoåi thöïc söï, chôù khoâng phaûi vieäc mô moäng, hay höôûng nhaøn. Vaø trong suoát 25 naêm sau, con khoâng bao giôø lôi laø vieäc aùp duïng tinh-thaàn khoa-hoïc maø con ñöôïc bieát, ñoù laø söï tìm kieám söï-thaät.
J.F. - Toát... ba haøi loøng thaáy con ñaõ aùp-duïng nhöõng tieâu-chuaån caën keõ trong vieäc khaûo cöùu trieát-lyù, lòch-söû, cuøng caùc kinh saùch Phaät-giaùo, vaân vaân...Nhöng vieäc nghieân-cöùu veà teá-baøo sinh-vaät-hoïc trong suoát 30 naêm qua laø moät khu vöïc coù nhieàu khaùm phaù veà khoa-hoïc. Con ñaõ khoâng tham döï ñöôïc. Con ñaõ coù theå tham döï!
M. - Moân sinh-vaät-hoïc vaãn tieán-trieån ñöôïc maø khoâng caàn con. Treân traùi ñaát naøy coøn raát nhieàu ngöôøi. Caâu hoûi thaät söï laø laøm sao thieát laäp moät thang veà nhöõng öu-tieân trong cuoäc ñôøi con. Con coù caûm töôûng moãi luùc moät lôùn veà vieäc taän duïng khaû-naêng cuûa con, khoâng ñöôïc ñeå laõng phí. Ñoái vôùi con, khoái löôïng kieán-thöùc khoa-hoïc ñang trôû thaønh "moät ñoùng goùp to lôùn cho moät öu tieân nhoû".
J.F. - Vieäc con laøm laø thaâm cöùu veà moät chuû-thuyeát ñaõ coù töø nhieàu theá-kyû, chôù khoâng ñem laïi ñöôïc moät ñieàu gì môùi meû, neáu con choïn con ñöôøng teá-baøo sinh-vaät-hoïc. Ba khoâng noùi laø phaûi coù moät söï khaùm-phaù môùi meû ñeå thaønh-coâng ôû ñôøi. ÔÛ trình ñoä hoïc-vaán cuûa con, vieäc con trình luaän-aùn laø moät söï taän cuøng, nhöng cuõng laø moät khôûi ñaàu cho nhöõng khaûo-cöùu quan-troïng veà sau. Con coù trong tay, taát caû nhöõng gì caàn thieát ñeå tham-gia vaøo moät cuoäc phieâu-löu khoa-hoïc laï luøng cuûa lòch-söû loaøi ngöôøi, maø nhöõng khaùm-phaù gaàn ñaây laø baèng chöùng.
M. - Con xin löu yù laø trong Phaät-giaùo, coâng vieäc tìm kieám ñeå daãn tôùi söï thay ñoåi nhaän-thöùc veà taâm-linh laø moät vieäc soáng ñoäng, chôù khoâng phaûi laø vieäc phuûi buïi moät trieát-lyù coå xöa. Moät truyeàn-thoáng sieâu-hình nhö Phaät-giaùo khoâng "giaø", vì noù traû lôøi cho caâu hoûi caên baûn nhaát veà ñôøi soáng. Theo doøng thôøi-gian, nhöõng lyù-thuyeát veà khoa-hoïc thöôøng trôû neân loãi thôøi, vaø ñöôïc thay theá baèng moät lyù-thuyeát khaùc.
J.F. - Ñuùng theá, nhöng chuùng ñöôïc thay theá baèng nhöõng lyù-thuyeát khaùc vì nhöõng lyù do toát:, vì söï hieåu bieát gia-taêng, vì ta tìm thaáy nhöõng döõ-kieän môùi, vì söï thöû-nghieäm ñaùnh ñoå giaû-thuyeát.
M. - Moân sinh-vaät-hoïc, vaø moân vaät-lyù quaû coù ñem laïi nhöõng hieåu bieát veà nguoàn goác cuûa ñôøi soáng, vaø söï hình thaønh cuûa vuõ truï. Nhöng nhöõng hieåu bieát aáy ñaâu coù theå naøo laøm saùng toû nguyeân nhaân cuûa haïnh-phuùc vaø söï khoå ñau? Ta khoâng neân queân muïc tieâu mình nhaém tôùi. Vieäc bieát chính xaùc hình daùng vaø kích thöôùc cuûa quaû ñaát laø ñieàu khoâng theå choái caõi, nhöng söï vieäc quaû ñaát troøn hay phaúng khoâng thay ñoåi gì yù nghóa cuûa ñôøi soáng. Nhöõng tieán-boä veà y-khoa chæ coù theå laøm dòu söï ñau khoå, nhöng roài noù seõ trôû laïi vaø taän cuøng vôùi cao ñieåm laø caùi cheát. Ngöôøi ta coù theå ngöøng moät cuoäc tranh chaáp, moät cuoäc chieán-tranh; nhöng nhöõng caùi khaùc seõ saûy tôùi, neáu nhö loøng ngöôøi khoâng thay ñoåi. Thay vaøo ñoù, coù caùch naøo tìm thaáy söï an-bình noäi taâm maø khoâng phuï thuoäc vaøo söùc-khoeû, quyeàn-löïc, söï thaønh-coâng, tieàn-baïc, nhöõng thuù vui theå-xaùc; moät söï bình laëng beân trong laøm nguoàn goác cho söï bình laëng beân ngoaøi?
J.F. - Ba hieåu ñieàu aáy, nhöng ba khoâng thaáy vì sao hai höôùng ñoù laïi phaûi ñoái nghòch nhau. Moân sinh-vaät-hoïc, khoa-hoïc, ñaëc bieät laø moân teá-baøo sinh-vaät-hoïc, giuùp chöõa trò caùc beänh taät, nhö theá laø laøm giaûm söï khoå ñau cuûa nhaân-loaïi. Vaø söï haøi-loøng cuûa trí tueä veà moät khaùm phaù laø moät söï haøi loøng voâ vò lôïi. Con coù khi naøo nghó ñeán vieäc hôïp nhaát hai höôùng ñi cuûa con?
M. - Phaät-giaùo khoâng ñoái nghòch vôùi khoa-hoïc. Noù coi khoa-hoïc laø moät taàm nhìn quan-troïng nhöng chæ laø moät phaàn nhoû cuûa söï hieåu bieát. Vì theá con caûm thaáy khoâng caàn phaûi coi caû hai coù cuøng taàm quan troïng, vaø phaûi chia hai cuoäc soáng cuûa con. Con caûm thaáy nhö laø moät con chim trong loàng, luùc naøo cuõng chæ nghó "Ta caàn tö-do".
J.F. - Theá con coù theo doõi caùc tieán trieån khoa-hoïc khoâng?
M. - Con vaãn tieáp tuïc theo doõi nhöõng khaùm phaù veà sinh-vaät-hoïc y nhö khi con say meâ laäp baûng caùc nhieãm-theå cuûa caùc vi-khuaån, maø con ñaõ traûi 5 naêm trong vieäc nghieân-cöùu. Nhìn theo nhaõn quan toaøn theå ñòa-caàu, keát quaû cuûa söï nghieân-cöùu cuûa haøng ngaøn ngöôøi trong vaøi thaäp nieân qua, laø ñieàu raát thích-thuù; nhöng moät nhaø nghieân-cöùu duøng nhieàu naêm cuûa ñôøi mình chæ ñeå chuù taâm vaøo moät phaïm-vi raát nhoû. Nhöõng thaønh-phaàn cuûa moät böùc tranh loaïi naùt oùc (puzzle) moät khi ñöôïc raùp laïi cho ta hình aûnh roõ raøng veà moät hieän-töôïng vaät-lyù hay sinh-vaät-hoïc. Nhaø nghieân-cöùu ñoâi khi cuõng bò thaát-voïng khi duøng thaät nhieàu coâng söùc ñeå chæ ñaït ñöôïc moät keát quaû nhoû. Duø ñoâi khi cuõng khaùm-phaù ra moät söï-kieän quan-troïng, chaúng haïn nhö caáu-truùc cuûa DNA...
J.F. - Hình chaân vòt keùp...
M. - ...ñieàu naøy laø phaàn thöôûng lôùn lao cho söï caùc coá-gaéng. Nhöng ñaây laø moät ngoaïi leä. Con khoâng theå so saùnh söï thích-thuù cuûa vieäc nghieân-cöùu khoa-hoïc vaø vieäc nghieân-cöùu veà taâm-linh, vieäc sau naøy cho con moät söï thoûa-maõn, moät nieàm vui trong moïi luùc -- nhö laø moät muõi teân bay thaúng tôùi ñích moãi giaây phuùt quyù baùu ñöôïc duøng moät caùch toát ñeïp nhaát.
J.F. - Sau naøy con laøm gì?
M. - Con khoâng di chuyeån khoûi Darjeeling trong suoát 7 naêm. Con soáng beân caïnh thaày cuûa con laø Kangyour Rinpotcheù, cho tôùi khi oâng aáy qua ñôøi naêm 1975; roài con soáng aån-cö ôû treân thieàn-vieän. Ñoù laø luùc con gaëp vò ñaïo-sö thöù hai laø Dilgo Khyentseù Rinpotcheù, oâng ta tôùi ñeå ñieàu khieån tang leã cuûa ñaïo-sö Kangyour Rinpotcheù. Con cuõng ôû Delhi moät naêm ñeå sao cheùp vaø in laïi khoaûng 50 quyeån veà caùc baûn thaûo raát hieám. Khi ñoù caùc baïn con saép söûa vieäc aån cö theo truyeàn-thoáng loái 3 thaùng ôû Dordogne, con hoûi ñaïo-sö Khyentseù Rinpotcheù coù neân theo caùc baïn con khoâng. Vò naøy traû lôøi: "Khi naøo ta coøn ôû taïi theá naøy, haõy hoïc ôû gaàn ta." Vì theá con ñaõ soáng 12 naêm beân caïnh thaày con, nghe söï chæ daïy, chaêm soùc vaø thaùp tuøng ngöôøi trong caùc chuyeán du haønh. Con trôû thaønh tu-só naêm 1979. Nhöõng naêm thaùng soáng vôùi thaày con laø nhöõng söï aån cö, vaø daïy doã toát ñeïp maø con coù theå coù ñöôïc, nhöõng naêm thaùng maø con khoâng theå queân ñöôïc, thôøi gian con nhaän thöùc ñöôïc söï chaéc chaén noäi taâm ñieàu maø khoâng ai coù theå laáy ñi ñöôïc.
J.F. - Con cuõng ñaõ soáng ôû Bhoutan, nhöng con coù bieát veà Taây-Taïng khoâng?
M. - Bhoutan laø moät vöông quoác ñoài nuùi thoaùt khoûi caùc cuoäc xaâm laêng keå töø khi Phaät-giaùo ñöôïc truyeàn-baù ñeán ñaây vaøo theá-kyû 13. Vaên-hoaù Phaät-giaùo coù dòp naûy nôû khoâng bò chöôùng ngaïi, vaø caùc giaù-trò cuûa ñaïo Phaät ñaõ aên xaâu vaøo taâm-tö moïi ngöôøi daân. Sau khi phaûi chaïy khoûi Taây-Taïng ñeå traùnh hoïa Trung-Hoa, ñaïo-sö Khyentseù Rinpotcheù trôû thaønh ñaïo-sö ñöôïc troïng voïng nhaát taïi Bhoutan, töø vua cho tôùi thöôøng daân. Ñoù cuõng laø moät vinh haïnh cho con khi soáng ôû ñaây. Con cuõng coù dòp thaùp tuøng thaày Khyentseù Rinpotcheù ñi Taây-Taïng 3 laàn. Thieàn-vieän cuûa thaày con chæ coøn laø ñoáng gaïch vuïn. Nhöng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt, ñoâi khi ñaõ traûi 15, 20 naêm trong lao tuø, thì söï trôû veà cuûa thaày con, sau hôn 30 naêm tò naïn, nhö laø bình minh tôùi sau moät ñeâm daøi. Maëc duø nhöõng thaûm hoïa ñang saûy ra, Taây-Taïng laø nôi thuaän-tieän nhaát cho ñôøi soáng quaùn-töôûng. Baây giôø con ñaët laïi vaán ñeà, con khoâng thaáy yù nghóa cuûa caùc caâu hoûi. Ba laøm con taû laïi vaø caét nghóa veà ñôøi soáng cuûa con; maø chaéc raèng chuyeän seõ trôû laïi. Ba coù döï tính gì? Ñieàu gì laøm ba muoán coù cuoäc thaûo luaän naøy?
J.F. - Ñieàu hieån nhieân laø söï toø moø veà cuoäc ñôøi con, vì ñoù laø moät söï caét ñöùt hoaøn toaøn veà ñôøi soáng, söï hoïc, moâi tröôøng vaên-hoùa con ñaõ soáng cho tôùi khi tröôûng thaønh. Cuoäc ñôøi cuûa ba, coå-ñieån hôn, duø raèng trong thaâm taâm ba cuõng ñaõ caét ñöùt vôùi nhöõng suy-töôûng cuûa theá-heä maø ba lôùn leân. Nhöng ba laäp laïi, laø vaãn ôû trong khuoân khoå neàn vaên-hoùa cuûa ba.
M. - Nhöng ñieàu gì ñaõ laøm ba muoán ñaøm luaän vôùi con, moät ngöôøi ñaõ trôû neân ñaïi dieän cuûa moät neàn vaên-hoaù khaùc?
J.F. - Tröôùc heát, ñoù vöøa laø moät neàn vaên-hoùa khaùc, vaø neàn vaên-hoùa cuõ. Trieát-lyù vuøng Caän-ñoâng laø moät phaàn cuûa truyeàn-thoáng nhaân-loaïi, duø ta coù theå than phieàn laø ñaõ khoâng ñöôïc nghieân cöùu ñaày ñuû ôû Taây-phöông, ngoaøi moät nhoùm chuyeân-gia. Baây giôø nghó laïi, hoài ba ñöôïc 19 tuoåi ñang theo hoïc ñaïi-hoïc, ba ñaõ höôùng veà trieát-hoïc thay vì Vaên-chöông, hay Lòch-söû maø ba cuõng thích, vì ba nghó hình nhö Trieát-hoïc coù theå ñem laïi chìa khoùa cho söï hieåu bieát bao chuøm nhöõng moân khaùc, Vaên-chöông, Lòch-söû, vaø caû Khoa-hoïc nöõa. Vaø ñoù laø moät söï hieåu bieát nhöng ñoàng thôøi cuõng laø moät söï khoân-ngoan, nghóa laø moät thuaät ñeå soáng, coäng theâm vôùi luaân-lyù nöõa.
M. - Vaø neàn trieát-hoïc Taây-phöông ñaõ khoâng ñem laïi cho ba caùi chìa khoaù aáy ?
J.F. - Ba seõ khoâng noùi nhö theá. Ba noùi raèng hình nhö noù ñaõ coá yù phaûn boäi muïc-tieâu cuûa noù, ñaëc bieät laø töø theá-kyû 19 trôû ñi. Ba chæ ñaït ñeán ñieàu keát-luaän naøy sau nhieàu naêm laøm quen vôùi nhöõng baûn vaên nguyeân goác (cuûa chính taùc-giaû), vaø coá giöõ söï xa laùnh söï chæ ñaïo cuûa nhöõng chuû-thuyeát nhö "nhoùm dieãn giaûng laïi". Nhöõng caûm nghó naøy daãn ba tôùi vieäc xuaát-baûn cuoán saùch ñaàu tieân, Pourquoi des Philosophes? (Vì sao coù nhöõng Trieát-gia?), ñöôïc in vaøo naêm 1957. Quyeån saùch aáy ñöôïc thaønh-coâng, coù nhieàu tieáng vang, maø ba cuõng hôi ngaïc-nhieân. Nhöõng tieáng vang khoâng phaûi laø söï ñoàng yù, maø xa hôn nöõa, söï phaûn ñoái trong ñaùm trieát-gia laøm ba nhö muoán ñieác tai. Tieáng vang cuûa nhöõng ñieàu caàn tranh-luaän aáy laøm ba phaûi tieáp-tuïc traû-lôøi cho nhöõng luaän cöù ñoái-nghòch trong quyeån saùch khaùc töïa ñeà "La Cabale des deùvots" (Caùi leàu cuûa nhöõng ngöôøi suøng ñaïo), in naêm 1962, ñoù laø söï noái daøi cuûa quyeån "Pourquoi des Philosophes?"
M. - Tuy nhieân sau naøy, moïi ngöôøi bieát ba laø moät ngöôøi vieát veà chính-trò. Laøm sao ba coù theå caét nghóa söï thay ñoåi aáy?
J.F. - Ñoù khoâng phaûi laø söï thay ñoåi, vì chính-trò chæ laø moät phaàn cuûa Trieát-hoïc. Ba khoâng maát thì giôø keå veà cuoäc ñôøi cuûa ba, vì ba vöøa cho xuaát baûn quyeån hoài kyù töï-thuaät xong.
Lyù-thuyeát chính-trò khoâng nhöõng luoân luoân laø moät phaàn cuûa Trieát-hoïc, maø keå töø theá-kyû 18, vaø ñaëc-bieät laø theá-kyû 19, noù laø phaàn chính cuûa luaân-lyù hoïc. Nguyeân-lyù chuû ñaïo cuûa "Theá-kyû aùnh saùng", vaø sau naøy cuûa chuû-nghóa xaõ-hoäi "khoa-hoïc" cuûa Karl Marx, Lenine thì vieäc tìm kieám haïnh-phuùc, coâng baèng khoâng coøn thuoäc phaïm-vi caù-nhaân nöõa maø laø söï xaây döïng laïi toaøn-boä xaõ-hoäi. Vaø ñeå xaây döïng xaõ-hoäi môùi, thì vieäc ñaàu tieân laø phaûi phaû huûy caùi xaõ-hoäi cuõ. Vì theá, vaøo cuoái theá-kyû 18, yù nieäm veà moät cuoäc caùch maïng mang tính chaát moät traøo löu. Quyeàn-lôïi cuûa caù-nhaân phaûi phuïc tuøng quyeàn-lôïi cuûa taäp-theå. Ba nghó laø chuùng ta seõ phaûi baøn theâm veà vieäc naøy. Baây giôø, ba chæ caàn noùi laø vaøo khoaûng 1965, 1970 ba nhaän ra söï thaát baïi khoâng theå traùnh ñöôïc cuûa nhöõng cheá-ñoä ñoäc-taøi ñaõ taøn phaù theá-kyû 20 cuûa chuùng ta. Ngay naêm 1970 ba ñaõ vieát cuoán saùch veà chính-trò toång-quaùt (ba cuõng xuaát baûn vaøi cuoán tröôùc ñoù, nhöng ñaëc bieät veà nöôùc Phaùp). Ñoù laø quyeån "Ni Marx ni Jesus" (dòch ra tieáng Anh laø "Without Marx or Jesus", in taïi Myõ-- Khoâng Chuùa hay Karl Marx), töïa ñeà coù 2 phaàn choái boû: söï ñoäc-taøi veà chính-trò, vaø söï ñoäc-taøi veà toân-giaùo. Cuoán saùch aáy gaây ra vaøi ñieàu ngaïc nhieân, vì ba beânh vöïc cuoäc caùch-maïng thöïc-söï trong theá-kyû 20 naøy laø caùch-maïng cuûa töï-do, khoâng phaûi laø caùch-maïng xaõ-hoäi, caùi naøy ñaõ cheát roài. Quyeån saùch naøy ñöôïc noåi tieáng khaép theá-giôùi. Noù ñöùng vaøo haøng baùn chaïy nhaát nöôùc Myõ trong gaàn moät naêm (vì ba beânh vöïc "xaõ-hoäi môû", cuûa Myõ, choáng laïi "xaõ-hoäi kín" , kieåu xaõ-hoäi xaõ-hoäi chuû-nghóa, hay phaùt-xít). Quyeån aáy ñaõ ñöôïc dòch ra loái 15 thöù tieáng, ba hieän coù moät aán baûn baèng tieáng "Malgache"( Maõ-Lai?)!
M. - Coù phaûi vì söï thaønh coâng naøy ñaåy ba gaàn vôùi vieäc vieát veà chính-trò -- chuû-bieân veà chính-trò cuûa nhöõng tôø baùo lôùn-- vaø ba ñaõ xa daàn moân Trieát?
J.F. - Ba khoâng xa laùnh moân Trieát. Nhö trong quyeån "Ni Marx ni Jesus", vaø nhöõng taùc phaåm sau ñöôïc ñaët neàn treân baûn tính con ngöôøi, duø laø duøng nhöõng thí duï thôøi caän ñaïi, vaãn laø caâu hoûi cuûa moïi thôøi-ñaïi. Nhö trong "La Tentation totalitaire", 1976 (Khuynh höôùng ñoäc-taøi, in 1976) ñaët caâu hoûi chính nhö sau: Trong con ngöôøi ta coù söï theøm-khaùt veà noâ-leä chính-trò, hay söï hieåu bieát; söï theøm khaùt ñeán noãi noù hoaù-trang thaønh söï tìm-kieám töï-do? Thí-duï khaùc nhö trong quyeån: "La connaissance inutile ,1988 (Söï hieåu bieát voâ ích, in 1988); khôûi ñieåm töø nghi-vaán: Taïi sao loaøi ngöôøi, trong suoát doøng lòch-söû, laïi coá tình queân nhöõng tin-töùc coù theå giuùp traùnh khoûi nhöõng thaûm hoïa? Taïi sao laïi lao mình nhö laø ñònh-meänh, vaøo söï thaát-baïi, söï ñau-khoå, vaø söï cheát? Ba coù theå goïi ñoù laø nhöõng baøi toaùn Trieát-lyù. Ba khoâng muoán noùi nhieàu veà nhöõng taùc-phaåm cuûa ba.
M. - Vaø nhöõng taùc-phaåm aáy cuõng coù nhöõng ñoäc-giaû toaøn theá-giôùi nhö quyeån "Ni Marx ni Jesus"?
J.F. - Cuõng töông ñöông, duø coøn tuøy töøng quoác-gia. Nhö quyeån "La connaissance inutile" khoâng ñöôïc thaønh coâng taïi Myõ, nhöng baùn raát chaïy taïi nhöõng nöôùc thuoäc khoái La-tinh, Taây-ban-nha, YÙ-ñaïi-lôïi, Boà-ñaøo-nha, chaâu Myõ la-tinh, vaø leõ dó nhieân laø Phaùp; cuõng nhö taïi caùc nöôùc tröôùc kia thuoäc Lieân-bang Soâ-vieát sau 1989, khi böùc töôøng saét ñöôïc haï xuoáng, vaø caùc saùch vôû, cuøng tö-töôûng ñöôïc töï-do löu haønh. Nhöng ñieàu chính-yeáu khoâng phaûi ôû ñoù. Söï bí-maät naèm ôû choã: Coù ñöôïc nhieàu ñoäc-giaû khoâng coù nghóa laø coù nhieàu ngöôøi hieåu ñöôïc, hay ñaït ñöôïc tôùi choå coù aûnh-höôûng laøm thay ñoåi thöïc-teá. Ngay caû tröôøng-hôïp may maén nhö cuûa ba, ngoaøi saùch, coøn coù nhöõng cuoäc hoäi-thaûo treân bình-dieän quoác-gia, vaø quoác-teá giuùp truyeàn baù vaø trình baøy quan-ñieåm cuûa ba tôùi moät soá ñoâng lôùn lao hôn nöõa.
M. - Laøm sao coù theå caét nghóa ñöôïc ñieàu bí-maät ñoù?
J.F. - Neáu ta coù theå caét nghóa moät caùch hoaøn-toaøn, thì ta coù theå chöõa ñöôïc caên beänh ñang saûy ra. Vaø nhö vaäy laø chuùng ta laïi trôû veà moân Trieát-hoïc "chính yeáu", nhaèm chinh-phuïc söï saùng-suoát, söï khoân ngoan cuûa moãi ngöôøi, toùm laïi trôû veà muïc-ñích cuûa cuoäc ñoái-thoaïi cuûa chuùng ta.

| |
Chuù thích: