Mathieu - Tröôøc khi trôû veà vôùi caâu hoûi cuûa ba, vieäc tieáp xuùc vôùi Phaät-giaùo cuûa con laø moät cô hoäi lôùn vì taâm tö con hoaøn toaøn trong traéng; laøm cho vieäc löu taâm tôùi toân giaùo naøy khoâng coù söï daèng co noäi taâm, moät söï "choái boû" moät toân-giaùo khaùc hay moät nieàm tin khaùc. Duø sinh tröôûng trong moät moâi-tröôøng suy-nghó töï-do, con khoâng heà coù quan-nieäm coi nheï toân-giaùo, maø qua saùch-vôû con caøng löu taâm tôùi caùc truyeàn-thoáng tinh-thaàn lôùn nhö --AÁn-Ñoä giaùo, Hoài-giaùo, Thieân-chuùa-giaùo -- nhöng khoâng daán thaân xa ñeán ñoä theo moät toân-giaùo naøo. Chæ khi gaëp ñaïo-sö Kangyour Rinpotcheù, moät hieàn-trieát, maãu ngöôøi coù veû laø hieän thaân cuûa söï toaøn thieän duø con chöa hieåu roõ moïi khía caïnh, laøm cho con caûm thaáy muoán daán thaân treân con ñöôøng tinh-thaàn. Söï ñoái dieän aáy raát khoù noùi roõ ra ñöôïc -- theo ngöôøi Taây-Taïng thì "khoù nhö moät ngöôøi caâm dieãn taû muøi vò cuûa maät ong". Ñieàu giaù-trò khoâng phaûi laø öôùc ñoaùn tröøu-töôïng, nhöng laø moät kinh-nghieäm tröïc-tieáp, moät söï caûm nhaän -- ngay tröôùc maét con, coù giaù-trò hôn caû ngaøn baøi giaûng.
Sau ñaây, laøm sao con töø töø khaùm-phaù vaø hieåu veà Phaät-giaùo? Ñoù coù phaûi laø moät toân-giaùo khoâng? Ñoù coù phaûi laø söï khoân-ngoan, moät chuû-thuyeát sieâu-hình? Ñoù laø caâu hoûi thöôøng ñöôïc ñaët ra cho ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma, vaø oâng aáy ñaõ traû lôøi vôùi neùt khoâi haøi: "Thaät khoå cho Phaät-giaùo! Nhöõng ngöôøi moä ñaïo thì baûo raèng ñoù laø moät chuû thuyeát voâ thaàn, moät khoa hoïc veà trí-tueä; coøn caùc nhaø trieát-hoïc thì gaùn cho noù caùi nhaõn toân-giaùo. Phaät-giaùo khoâng coù caû vò-trí cuûa moät theå nhaân trong xaõ-hoäi. Nhöng theo ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma, coù leõ ñoù laø moät lôïi ñieåm cho ñaïo-Phaät ñeå baéc moät caây caàu giöõa Toân-giaùo vaø Trieát-hoïc." Veà caên-baûn con seõ noùi Phaät-giaùo laø moät truyeàn-thoáng sieâu-hình maø söï khoân ngoan coù theå aùp-duïng trong moïi luùc, moïi tröôøng hôïp.
Neáu ta coi toân-giaùo laø söï chaáp nhaän vì loøng tin muø quaùng veà moät giaùo-ñieàu maø khoâng caàn phaûi töï mình khaùm phaù trôû laïi thì Phaät-giaùo khoâng phaûi laø moät toân-giaùo. Nhöng neáu theo ñuùng nghóa chieát-töï cuûa danh-töø toân-giaùo thì "nieàm-tin" trong ñaïo Phaät ñöôïc ñaët caên-baûn treân moät söï thaät sieâu-hình ôû möùc ñoä cao nhaát. Phaät-giaùo khoâng choái boû nieàm tin neáu ñoù laø moät nieàm tin noäi taâm khoâng lay chuyeån ñöôïc, xuaát phaùt töø söï khaùm phaù ra söï thaät veà noäi-taâm. Nieàm tin laø moät söï kyø dieäu tröôùc söï thay ñoåi noäi taâm. Maët khaùc, Phaät-giaùo khoâng phaûi laø moät truyeàn thoáng höõu thaàn thí duï nhö Thieân-chuùa-giaùo, hieåu theo nghóa "toân-giaùo" thoâng thöôøng ngaøy nay. Sau heát, Phaät-giaùo khoâng phaûi laø moät "chuû-thuyeát", vì ñöùc Phaät luoân luoân daïy moïi ngöôøi phaûi xem xeùt nhöõng ñieàu ngöôøi noùi, phaûi suy-luaän chôù khoâng ñöôïc chaáp nhaän nhöõng ñieàu ngöôøi daïy vì söï kính troïng. Phaûi khaùm phaù ra söï thaät veà caùc ñieàu Phaät daïy baèng caùch ñi theo caùc chaëng ñöôøng noái tieáp nhau ñeå tôùi söï giaùc-ngoä tinh-thaàn. Moïi ngöôøi phaûi suy xeùt nhöõng ñieàu Phaät daïy nhö xem xeùt moät cuïc vaøng. Ñeå bieát raèng ñoù laø vaøng roøng, ta phaûi maøi noù treân moät taûng ñaù, laáy buùa ñaäp, hay nung cho chaûy ra. Nhöõng lôøi Phaät daïy cuõng nhö moät caåm-nang ñi ñöôøng ñeå tôùi söï giaùc-ngoä, söï hieåu bieát toái saâu xa veà tinh-thaàn vaø caùc hieän töôïng (phaùp) quanh ta.
Vì sao maø ñöùc Phaät ñöôïc troïng voïng nhö vaäy? Ngaøi khoâng ñöôïc troïng voïng nhö laø Thöôïng-ñeá, hay moät vò thaùnh, nhöng nhö laø moät hieàn-trieát toái cao, moät söï nhaân caùch hoaù cuûa söï giaùc-ngoä. Theo tieáng Phaïn chöõ "Phaät" coù nghóa laø "ngöôøi ñaõ ñaït tôùi", ngöôøi ñaõ hoøa nhaäp vôùi söï-thaät; vaø dòch theo tieáng Taây-Taïng "sanguieù" thì goàm hai phaàn: "sang" chæ ngöôøi ñaõ "laøm tan" maøn voâ-minh che laáp söï hieåu bieát, vaø cuõng laø ngöôøi "thöùc daäy" sau moät ñeâm daøi cuûa u-minh. "guieù" chæ ngöôøi ñaõ ñaït tôùi toät cuøng cuûa khaû-naêng trí-tueä.
J.F. - Con noùi veà nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät. Nhöng ñoù laø nhöõng chæ daïy naøo? Hieän nay khoâng coù nhöõng kinh saùch nguyeân thuûy cuûa ngöôøi...
M. - Coøn, thöïc ra nhöõng ñieàu ñöùc Phaät daïy, hay kinh saùch, coøn coù nhieàu hôn so vôùi taát caû caùc toân giaùo khaùc. Ñöùc Phaät khoâng vieát, nhöng nhöõng ñieàu ñöôïc ghi cheùp laïi, nhöõng lôøi Phaät noùi, chöùa ñaày 103 quyeån kinh Taây-Taïng.
J.F. - Nhöng coù ñuùng laø cuûa ñöùc Phaät khoâng?
M. - Sau khi ñöùc Phaät nhaäp nieát-baøn, naêm traêm ñeä-töû thaân caän nhaát cuûa ngaøi -- ñaëc-bieät laø nhöõng ngöôøi ñaõ soáng caïnh ñöùc Phaät laâu nhaát -- hoïp nhau laïi, ñeå ghi cheùp laïi nhöõng ñieàu Phaät daïy. Nhöõng bí chuù hay chæ daïy, "sutra" (kinh), ñöôïc ñoïc thuoäc loøng laïi bôûi caùc ñeä-töû lôùn, nhöõng ngöôøi khaùc thì nghe vaø söûa chöõa neáu caàn. Ñieàu caàn bieát laø söï thuoäc loøng laø moät caùch truyeàn baù söï hieåu bieát raát phoå-thoâng ôû Ñoâng-phöông, vaø coù nhieàu ngöôøi coù trí nhôù laï luøng. Ñoù khoâng phaûi laø chuyeän hoang ñöôøng. Chính con cuõng ñaõ coù nhieàu dòp nghe caùc ñaïo-sö vaø hoïc-troø Taây-Taïng ñoïc thuoäc loøng nhöõng kinh saùch daøi nhieàu traêm trang, ñoâi khi döøng laïi ñeå caét nghóa theâm, vaø vôùi söï chính xaùc ñeán ngaïc nhieân, vì con thì theo doõi baûn vaên aáy treân saùch! Nhöõng kinh saùch naøy thöôøng môû ñaàu baèng: "Trong dòp naøy, ôû taïi nôi naøy, toâi ñöôïc nghe ñöùc Phaät noùi nhö sau .."Neáu ta nghó raèng ñöùc Phaät ñaõ thuyeát phaùp töø khi ngaøi ñöôïc 30 tuoåi cho tôùi khi ngaøi nhaäp nieát-baøn vaøo naêm 80, vaø ngöôøi daïy ñi daïy laïi nhöõng tieát muïc cuõ, nhö caùc thieàn-sö ngaøy nay ñang laøm, thì caùc ñeä-töû soáng beân ngaøi trong suoát 30 tôùi 40 naêm chaéc chaén nhôù ñöôïc caùc ñieàu giaûng daïy tuy khoâng ñuùng töøng chöõ. Ngaøy nay neáu coù ai soáng gaàn moät ñaïo-sö Taây-Taïng khoaûng hai chuïc naêm, duø khoâng coù trí nhôù khaùc thöôøng, cuõng coù theå dieãn taû laïi nhöõng ñieàu chính-yeáu moät caùch trung-thöïc. Ngoaøi caùc kinh saùch cuûa ñöùc Phaät coøn coù 213 quyeån cuûa caùc hieàn-trieát lôùn, nhöõng hoïc-giaû AÁn-Ñoä chuù-giaûi theâm sau khi Phaät nhaäp nieát-baøn; vaø haøng ngaøn quyeån khaùc ñöôïc vieát sau ñoù taïi Taây-Taïng. Nhöõng saùch naøy laø phaàn vaên-chöông coå-ñieån Taây-Taïng phong phuù nhaát Ñoâng-phöông, sau vaên-chöông tieáng Phaïn, vaø tieáng Trung-hoa.
J.F. - Con muoán noùi phong phuù nhaát veà Phaät-giaùo?
M. - Khoâng haún nhö theá. Vaên-chöông Taây-Taïng chuû yeáu höôùng veà Phaät-giaùo, vaø khoa hoïc truyeàn-thoáng phuï theâm nhö y-khoa, vaên-phaïm, ngoân-ngöõ, thieân-vaên...Nhöng ñieàu ñoù khoâng ngaên caûn noù trôû thaønh phong-phuù vaø coù soá löôïng nhieàu thöù ba taïi Ñoâng-phöông. Cho tôùi gaàn ñaây, Taây-Taïng khoâng coù nhöõng "tieåu-thuyeát"... Ñôøi soáng thöïc teá khoâng caàn thöù naøy!
J.F. - ÖØ... Nhöng neáu ta aùp duïng vaøo vieäc tu-hoïc ñaïo Phaät, nhöõng tieâu-chuaån lòch-söû nhö Alfred Foucher taïi Phaùp trong quyeån "La vie du Bouddha, d ' apreøs les textes et les monuments de l ' Inde" ( Cuoäc ñôøi ñöùc Phaät theo nhöõng kinh saùch, vaø ñeàn-ñaøi taïi AÁn-Ñoä), thì nhöõng ngöôøi ñi sau ñaõ theâu deät raát nhieàu. Moät huyeàn thoaïi ñaõ ñöôïc xaây döïng neân, chaúng haïn nhö sinh ra töø caïnh söôøn cuûa baø Ma Da, hay ñaõ töôïng hình ñaày ñuû 10 thaùng tröôùc khi sinh, vaân vaân. Hình nhö söï theâu deät theâm baèng ñaàu oùc töôûng töôïng Ñoâng-phöông, laøm cho vieäc tìm kieám coát loõi nhöõng gì thöïc söï do ñöùc Phaät daïy trôû neân khoù-khaên. Con seõ traû lôøi ba laø cuõng töông töï nhö Socrate, chuùng ta chæ bieát nhöõng yù-töôûng cuûa oâng ta moät caùch giaùn-tieáp. Ta khoâng theå bieát roõ nhöõng ñieàu trong saùch laø cuûa oâng ta, hay ñöôïc theâm vaøo bôûi Platon, hay cuûa Xenophon. Nhöng ñoù laø caùc ngöôøi ñoàng thôøi vôùi Socrate. Vaø chuùng ta laïi coù Aristophane laøm nhaân chöùng vì oâng naøy choáng ñoái Socrate. Trong tröôøng-hôïp cuûa ñöùc Phaät, nhöõng söï töôûng töôïng veà caùc vieäc sieâu phaøm cuûa ngöôøi AÁn-Ñoä laøm cho vieäc minh xaùc nhöõng gì thöïc söï cuûa ñöùc Phaät trôû neân quaù khoù khaên.
M. - Tröôùc heát, nhö con ñaõ trình baøy, nhöõng ñieàu ñöùc Phaät daïy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng ngöôøi cuøng thôøi vôùi ngaøi. Hôn nöõa nhöõng ñieàu huyeàn-bí veà ñöùc Phaät ñöôïc vieát theo doøng thôøi gian, maø ba vöøa ñeà caäp, khoâng aûnh höôûng ñeán caên-baûn cuûa nhöõng ñieàu chæ daïy. Nhöõng ñieàu naøy ñeà caäp ñeán laõnh-vöïc trieát-lyù hay sieâu-hình -- veà söï hieän-höõu, söï voïng töôûng, caên nguyeân cuûa söï khoå ñau, söï khoâng thöïc veà "caùi toâi" vaø nhöõng hieän-töôïng nhö laø nhöõng thöïc-theå rieâng bieät, luaät nhaân-quaû vaân vaân. Nhöõng vaán-ñeà aáy khoâng bò aûnh-höôûng bôûi caùc ñieàu huyeän-dieäu!
J.F. - Chuùng ta haõy trôû veà caâu hoûi: Trieát-lyù hay toân-giaùo? Hay laø Trieát-lyù vaø toân-giaùo? Ñieàu laøm ba chuù yù laø veà toång-theå, Phaät-giaùo coù moät khía caïnh thuaän lôïi taïi Taây-phöông. Khoâng phaûi ngay baây giôø, moái thieän caûm ñöôïc kích-thích vì söï thoáng-khoå maø daân-toäc Taây-Taïng ñang chòu, vaø ñöôïc cuûng-coá baèng moái thieän caûm, troïng-voïng ñoái vôùi ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma taïi caùc nöôùc treân caùc luïc-ñòa xa laï vôùi Phaät-giaùo. Ñeå qua beân khía caïnh chính-trò gaàn ñaây, Phaät-giaùo ñaõ höôûng moät söï kính-troïng taïi Taây-phöông töø laâu. Ta coù theå coi ñoù laø moät chuû-thuyeát thích hôïp vôùi nhaõn quan thuaàn-lyù Taây-phöông, mang theâm khía caïnh luaân-lyù vaø tinh-thaàn. Theâm moät khía caïnh nöõa, söï khoân-ngoan, khoâng ñoái nghòch vôùi nhöõng tieâu-chuaån ñaõ ñöôïc laäp taïi Taây-phöông töø thôøi goïi laø "Trieát-lyù cuûa aùnh saùng", vaø chuû-thuyeát thuaàn-lyù mang theâm tinh-thaàn khoa-hoïc vaøo theá-kyû 18. Khi tôùi AÙ-chaâu, caùi tinh thaàn aáy bò thöû thaùch nghieâm-troïng. Moät ngöôøi nhö ba bò doäi, ba coù theå noùi bò chaän hoïng veà nhöõng khía caïnh thöïc haønh Phaät-giaùo maø ba khoâng theå goïi khaùc hôn laø meâ-tín. Chaúng haïn nhö nhöõng laù côø caàu nguyeän, ñi voøng voøng caàu nguyeän, tin vaøo thuyeát luaân hoài.
M. - Tröôùc khi traû lôøi veà yù nieäm "luaân-hoài", con traû lôøi ba theo thöù töï caùc caâu hoûi. Tröôùc heát ba coâng nhaän raèng Phaät-giaùo ñöôïc caûm nhaän nhö laø moät trieát-thuyeát veà sieâu-hình coù theå chaáp nhaän ñöôïc taïi Taây-phöông. Con nghó raèng lyù do chính yeáu vì ñaïo Phaät ñeà caäp ñeán nhöõng söï quan taâm caên-baûn cuûa loaøi ngöôøi, vaø söï giaûng daïy khoâng bò nhieãm bôûi nhöõng yeáu-toá xa laï, hay vaên-hoaù laøm ba ngaïc nhieân. Phaät-giaùo phaân-tích vaø vaëch traàn cô caáu cuûa haïnh-phuùc vaø khoå ñau. Söï ñau-khoå töø ñaâu ñeán? Ñaâu laø nhöõng nguyeân do? Laøm caùch naøo ñeå thoaùt khoå? Ñi töøng chaëng moät, duøng phaân-tích vaø quaùn-töôûng, Phaät-giaùo tôùi ñöôïc caên nguyeân cuûa söï khoå. Ñoù laø moät söï nghieân-cöùu maø moïi ngöôøi ñeàu quan taâm, duø theo ñaïo Phaät hay khoâng.J.F. - Con haõy ñònh-nghóa söï ñau-khoå.
M. - Söï ñau khoå laø moät traïng thaùi cuøng toät cuûa söï thaát-voïng, noù coù theå laø söï ñau ñôùn veà theå xaùc, nhöng tröôùc heát ñoù laø moät kinh-nghieäm tinh-thaàn. Ñieàu hieån nhieân laø söï caûm nhaän veà moät söï kieän khaùc nhau tuyø ngöôøi, coù theå deã chòu vôùi ngöôøi naøy nhöng khoù chòu vôùi ngöôøi khaùc. Söï ñau khoå xaûy ra khi caùi "toâi" maø moãi ngöôøi quyù meán, baûo veä bò ñe doïa, hay khoâng thoûa maõn ñieàu noù muoán. Nhöõng söï khoå ñau cuøng cöïc veà theå xaùc coù theå soáng döôùi nhieàu daïng khaùc nhau tuøy söï quyeát ñònh cuûa lyù-trí. Hôn nöõa, muïc tieâu thoâng thöôøng cuûa cuoäc soáng -- quyeàn-löïc, söï sôû-höõu, thuù vui xaùc thòt, ham chuoäng danh voïng -- coù theå cung caáp nhöõng thoûa maõn taïm thôøi , nhöng ñoù khoâng bao giôø laø nguoàn goác cuûa söï haøi loøng thöôøng haèng, moät ngaøy naøo ñoù noù seõ trôû thaønh söï thaát voïng. Chuùng khoâng ñem laïi nieàm vui tröôøng cöûu, söï vui-veû maø khoâng bò aûnh höôûng bôûi nhöõng vieäc beân ngoaøi. Söï theo ñuoåi suoát ñôøi cho nhöõng muïc ñích thöôøng nhaät, cuõng chæ ñem cho ta moät cô may nhoû nhoi nhö moät ngö oâng thaû löôùi taïi moät con soâng caïn.
J.F. - Chuùng ta coù cuøng nhöõng yù-töôûng aáy trong caø hai chuû-thuyeát "EÙpicurisme" (laõnh ñaïm vôùi vieäc sieâu hình), vaø chuû-thuyeát "Stoisme" (tuaân theo luaät thieân-nhieân).
M. - Traïng thaùi khoâng haøi loøng laø ñaëc ñieåm cuûa theá-giôùi coù ñieàu-kieän, noù chæ ñem laïi nhöõng haøi loøng taïm thôøi. Theo ngoân-ngöõ Phaät-giaùo, goïi laø theá-giôùi hay "kieáp" luaân-hoài, "nghieäp" coù chöùa ñöïng maàm khoå ñau. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø moät quan-nieäm yeám-theá maø laø moät söï nhaän chaân moät thöïc-teá. Chaëng keá tieáp laø tìm kieám nhöõng phöông caùch cöùu khoå. Ñeå laøm ñöôïc vieäc aáy thì phaûi bieát nguoàn goác cuûa chuùng. Qua söï phaân-tích ñaàu tieân, Phaät-giaùo keát-luaän raèng söï khoå ñau baét nguoàn töø loøng ham muoán, söï quyeán luyeán, söï thuø gheùt, loøng kieâu ngaïo, söï ghen-gheùt, söï thieáu soùt trong vieäc phaân tích nhöõng yeáu-toá maø ta goïi laø "nghòch", hay "voïng" vì chuùng laøm cho trí-tueä trôû neân roái loaïn vaø baát an. Nhöõng caûm xuùc nghòch aáy xuaát-phaùt töø yù nieäm "toâi" maø ta yeâu quí vaø muoán baûo veä baèng moïi giaù. Söï quyeán-luyeán caùi "toâi" laø moät ñieàu roõ raøng, nhöng muïc ñích cuûa söï quyeán-luyeán aáy, caùi "toâi" khoâng coù thaät -- noù khoâng hieän-höõu nhö moät thöïc-theå noäi taïi rieâng bieät, vaø thöôøng haèng. Noù khoâng coù maët trong caùc thaønh phaàn (ñaát, nöôùc, gioù, löûa: töù ñaïi) laøm neân moät caù-nhaân -- theå xaùc vaø tinh-thaàn --, cuõng khoâng coù ôû ngoaøi caùc thaønh-phaàn aáy, vaø cuõng khoâng coù ôû trong toång hôïp cuûa chuùng. Neáu ta tieán theo caùch coi caùi "toâi" laø toång-hôïp cuûa nhöõng thaønh-phaàn, thì ta trôû laïi chaáp nhaän moät caùch giaùn-tieáp raèng ñoù chæ laø caùi teân taïm thôøi ñaët cho toå-hôïp cuûa caùc thaønh phaàn cuõng taïm thôøi coù lieân-heä, hay leä thuoäc vôùi nhau. Caùi toâi khoâng coù ôû trong baát cöù ñaïi naøo, vaø yù-nieäm toâi cuõng khoâng coøn khi töù ñaïi rôøi nhau ra. Vieäc khoâng theå nhaän ñònh ñuùng caùi toâi, laø söï ngu doát hay "voïng": söï baát-löïc taïm thôøi vì khoâng hieåu ñöôïc baûn tính thaät cuûa söï vaät. Chính ñieàu ngu doát naøy laø goác taän cuøng cuûa khoå ñau. Neáu ta ñaït tôùi ñoä phaù boû ñöôïc ñieàu ngoä nhaän veà caùi toâi naøy, vaø söï tin raèng caùc hieän-töôïng laø thöôøng haèng, neáu ta nhaän ra ñöôïc caùi "toâi" khoâng coù thaät; taïi sao ta khoâng lo giöõ caùi thaät maø lo sôï caùi giaû maát.
J.F. - Caùch suy-luaän aáy thì ñeàu coù trong Phaät-giaùo vaø nhieàu trieát-lyù taây-phöông. Ñoù laø trieát-lyù thôøi thöôïng coå. Gaàn ñaây noù trôû laïi vôùi Montaigne taïi Phaùp, roài caû Pascal vôùi moät yù xin loãi Thieân-chuùa-giaùo.
M. - Coù theå vì söï ñôn-giaûn ban ñaàu aáy cuûa Phaät-giaùo, maø theá-giôùi taây-phöông thaáy coù söï gaàn guõi veà caùch giaûng daäy maø Phaät-giaùo coù theå tieán vaøo deã daøng hôn.
J.F. - Theo ba nghó, ñieàu laøm cho caùc trieát-gia Taây-phöông say meâ Phaät-giaùo laø yù nghó tôùi ñöôïc söï bình-thaûn. Ba khoâng muoán duøng chöõ "laõnh ñaïm" vì söï haøm yù nghóa xaáu. Ba muoán noùi tôùi chöõ "Ataraxie" maø vaøi tröôøng phaùi taâm-lyù-hoïc thöôøng duøng. "Ataraxie", laø traïng thaùi khoâng bò chia trí -- theo tröôøng phaùi "Stoicisme" -- laø traïng thaùi caùc trieát-gia phaûi ñaït tôùi, nghóa laø khoâng coøn bò aûnh höôûng veà caùc ñieàu toát, xaáu saûy ñeán haøng ngaøy.
M. - Ñieàu chính yeáu laø khoâng neân laãn loän giöõa bình-thaûn vaø laõnh ñaïm. Ñieàu thöù nhaát laø ñaëc ñieåm cuûa söï thöïc haønh tinh-thaàn beàn bæ khoâng coøn bò voïng ñoäng bôûi caùc ñieàu kieän beân ngoaøi, thuaän lôïi hay baát lôïi. Ngöôøi ta thöôøng ví tinh-thaàn cuûa moät ngöôøi tu-haønh nhö moät ngoïn nuùi, maø gioù khoâng theå lay chuyeån noåi: noù khoâng bò roái loaïn vì nhöõng khoù-khaên, nhöng cuõng khoâng vui nhoän vì söï thaønh coâng. Söï bình laëng noäi taâm aáy khoâng phaûi laø laõnh-ñaïm. Noù keøm theo moät suï an-bình thöïc-söï, vaø moät taâm-tö côûi môû ñöôïc theå-hieän baèng loøng vò tha khoâng gì caûn trôû noåi.
J.F. - Ñoù laø ñieåm töông ñoàng cuûa moïi hieàn-trieát. Ta coù caûm töôûng nghe ñöôïc hình aûnh moät "stoicien". Trong thôøi ñaïi maø khoa-hoïc ñaõ boû queân muïc ñích lyù-töôûng cuûa trieát-hoïc, cung caáp nhöõng söï chæ daãn veà söï khoân-ngoan naøy cho ngöôøi ñoïc, ngöôøi nghe; vì vaäy, cuõng khoâng coù gì laï maø Phaät-giaùo coù ñöôïc tieáng noùi ñaùng neå taïi Taây-phöông. Nhöng ngoaøi caùi kho-taøng chung cuûa moïi trieát-thuyeát, söï quyeán-ruõ cuûa Phaät-giaùo coù veû nhö ñi xa hôn theá moät chuùt... Söï hoøa nhaäp caùi toâi vôùi moät traïng thaùi khoâng xaùc ñònh.
M. - Caàn phaûi khoâng töï trôû veà traïng thaùi voâ ñònh, maø phaûi nhaän ra ñöôïc caùi "toâi" khoâng coù ñôøi soáng thöïc söï vaø ñoù laø nguoàn coäi cuûa moïi ñau khoå. Phaät-giaùo cung caáp moät loâ caùc caùch ñeå ñaït tôùi söï an-bình noäi taâm khi bieát töõ boû söï quyeán luyeán caùi toâi. Ta khoâng haøi loøng veà söï dieãn bieán cuûa nhöõng traïng thaùi cuûa caùc yù nghó, nhöng thay ñoåi chuùng, "giaûi thoaùt" chuùng. Tröôùc khi trình baøy veà caùc phöông caùch, con muoán ñeà caäp tôùi caùi "toâi" vaø söï quyeán luyeán noù, söï voïng taâm nguyeân thuûy, caên nguyeân cuûa nhöõng caûm nghó roái loaïn. Phaät-giaùo cung caáp söï phaân tích tæ-mæ yù nieäm veà caùi toâi, caùch maø moïi ngöôøi caûm thaáy nhö laø moät "con ngöôøi" vaø nhöõng hieän töôïng chung quanh nhö nhöõng thöïc-theå coá-ñònh. Coãi reã cuûa söï sai laàm (voïng) laø thaáy coù caùi ta, caùi "toâi", caùi "ta" aáy hieän-höõu, moät caùch ñoäc-laäp, trong khi ta suy-nghó, hay trong baûn thaân töù ñaïi cuûa ta. Neáu caùi "toâi" aáy thöïc söï coù thì noù ôû ñaâu? Trong thaân-theå?, Trong traùi tim? Trong ñaàu? Hay noù lan roäng ra khaép moïi cô quan cuûa thaân-theå? Ta thaáy deã daøng caùi "toâi" aáy khoâng ôû choã naøo trong ta.
J.F. - Ba coù caûm töôûng trôû laïi thôøi caùc trieát-gia AÂu-chaâu töï hoûi linh-hoàn ôû nôi naøo trong cô-theå. Descartes cho raèng noù ôû nôi tieåu naõo. Caâu hoûi naøy coù veû treû con khoâng? Söï bieát laø coù caùi toâi, maø khoâng caàn bieát laø noù ôû nôi naøy, hay nôi kia trong cô-theå!
M. - Ñoù chính laø lyù do cho chaëng keá tieáp, caùi "toâi" ôû trong tinh-thaàn chuùng ta, trong caùi suy nghó. Caùi suy nghó aáy coù theå chia ra suy nghó veà quaù-khöù, suy nghó trong hieän-taïi, suy nghó veà töông lai. Caùi "toâi" khoâng coù ôû taát caû caùc thôøi. Söï suy-nghó veà quaù-khöù thì ñaõ maát roài, noù khoâng coøn nöõa. Laøm sao caùi toâi coù theå ôû trong kyû-nieäm? Töông lai laø caùi chöa ñeán, vaäy caùi toâi khoâng theå ôû choã chöa coù. Chæ coøn hieän-taïi, neáu caùi "toâi" coù thaät, noù phaûi coù nhöõng ñaëc ñieåm roõ raøng. Noù khoâng coù maøu saéc, hình theå, ñiaï-ñieåm. Hôn nöõa, neáu coá tìm kieám thì caøng khoâng thaáy! Nhö theá thì caùi toâi chæ laø moät giaû danh ñaët cho moät hieän töôïng lieân tuïc bieåu kieán.
Moät quan nieäm nhö theá laøm giaûm söï yeâu meán caùi "toâi", ñaõ ñöôïc coi nhö moät thöïc theå ñaày quyeàn naêng, loâi keùo ta mong muoán ñieàu noù öa thích vaø gheùt boû caùi noù khoâng thích. Caùi tình caûm veà caùi "toâi" laø thöïc theå laøm naûy sinh ra söï raïn nöùt giöõa "ta" vaø "hoï", hay ngöôøi khaùc. Töø söï daèng co naøy sinh ra khoâng bieát bao nhieâu yù nghó, caûm suùc roái loaïn theå hieän thaønh lôøi noùi, haønh-ñoäng daãn ñeán khoå ñau. Khi phaân tích, nhaát laø duøng quaùn töôûng ñeå thaáy caùi "toâi" laø khoâng thaät vaø chöùng nghieäm ñöôïc moät caùch tröïc-tieáp laø moät tieán-trình coù tính caùch giaûi thoaùt. Con nghó raèng phöông caùch suy-luaän nhö theá ñaõ toû ra höõu ích cho nhieàu ngöôøi ôû phöông taây, hôn nöõa coù raát nhieàu caùch giuùp cho ta ñaït tôùi ñoä khoâng coøn bò leä-thuoäc vaøo caùi "toâi" aáy nöõa. Nhöng ta seõ trôû laïi vaán-ñeà naøy.
J.F. - OÀ khoâng, ba muoán coù theâm chi-tieát veà phöông caùch naøy...
M. - Theo lyù thuyeát thì coù 84 nghìn caùch, hay caùnh cöûa ñeå ñi vaøo Phaät-giaùo! Con soá naøy ñeå dieãn taû ai cuõng coù theå ñi töø vò trí hieän taïi. Ñeå leo nuùi Hy-maõ-laïp-sôn, ta coù theå baét ñaàu töø khu ngoaïi oâ Ba-Leâ, hay taïi caùnh ñoàng xanh cuûa xöù Neùpal: muïc-ñích thì gioáng nhau, nhöng phöông caùch thì khaùc. Cuõng nhö theá, treân con ñöôøng taâm-linh, moãi ngöôøi khôøi haønh ngay taïi nôi mình ñang ôû, nhöng tuøy thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän caù-nhaân, trí-tueä minh-maãn, loøng tin nhieàu ít.... Vaø moãi ngöôøi coù theå tìm ñöôïc moät phöông caùch "coù saün" chæ caàn tu taäp ñeå döùt boû daàn daàn caùi aùch cuûa nhöõng nhaän ñònh roái loaïn, ñeå sau cuøng coù theå nhaän ra ñöôïc thöïc tính saâu thaúm cuûa tinh-thaàn.
J.F. - Treân phöông dieän aáy thì Phaät-giaùo cuõng gioáng nhö moät soá trieát-hoïc truyeàn thoáng Taây-phöông, duø nhöõng phöông caùch khoâng haún gioáng nhau. Laøm theá naøo ñeå aùp ñaët moät kyû-luaät cho caùc yù nghó laø moät ñeà taøi lôùn cuûa trieát-hoïc hoài thöôïng coå. Trieát-hoïc caän-ñaïi coù tham voïng ñeå bieát caùch thöùc caùc yù-nghó laøm vieäc hôn laø söûa ñoåi chuùng.
M. - Phaät-giaùo bao goàm söï hieåu bieát veà söï hoaït ñoäng cuûa yù-nghó -- goàm töøng pho saùch -- cho tôùi thöïc chaát cuøng toät cuûa noù. Söï hieåu bieát naøy coù tính caùch giaûi thoaùt söï yeâu quyù caùi "toâi". Nhöõng phöông caùch ñeå aùp duïng thì raát nhieàu vaø ña daïng. Moät caùch laø duøng söï ñoái nghòch ñeå choáng laïi caùc caûm suùc roái loaïn, hay yù-nghó sai laàm: duøng söï kieân nhaãn choáng söï giaän döõ, söï döûng döng ñeå choáng laïi loøng ham muoán, duøng yù nieäm nhaân quaû ñeå khaéc phuïc nhöõng yù-nghó roái raém. Neáu ta ñeå cho söï thuø gheùt ñöôïc tö-do, chaúng haïn, thì noù chæ gaây theâm thuø haän. Lòch-söû cuûa caùc nöôùc cuõng nhö cuûa caùc caù-nhaân ñaõ chöùng-minh, söï thuø haän khoâng theá giaûi quyeát ñöôïc söï xích-mích.
J.F. - Ñieàu ñoù coøn tuøy ... Trong cuoäc chôi baïo-ñoäng ngaøy xa xöa, hay nhöõng toäi aùc, quaû laø baát haïnh khi coù keû thaéng. Coøn veà vieäc ñeø neùn söï thuø gheùt, ta coù theå thaáy trong Thaùnh-kinh.
M. - Ñuùng theá! Treân phöông dieän taâm-linh, söï töông ñoàng nhöõng giaù-trò vôùi Taây-phöông laø bình thöôøng, vaø lyù-thuù. Nhöng haõy trôû laïi vôùi söï thuø-haän. Laáy thí-duï moät ngöôøi ñang côn noùng giaän, ñaùnh ta baèng caây gaäy. Ñieàu hieån nhieân laø khoâng ai ñi giaän caây gaäy. Chuùng ta coù noùng giaän vôùi ngöôøi ñaùnh ta khoâng? Neáu ta suy-nghó kyõ, keû ñaùnh ta ñang bò löûa cuûa côn giaän chi phoái, maø caên nguyeân laø söï voïng ñoäng. Ngöôøi aáy khoâng coøn laøm chuû ñöôïc chính mình. Nhö vaäy ngöôøi aáy laø muïc ñích cuûa loøng töø-bi, laø moät beänh-nhaân, moät keû noâ-leä; khoâng ñaùng cho ta giaän. Suy nghó cho cuøng, ñieàu ñaùng giaän chính laø söï giaän döõ.
J.F. - ÖØ, nhöng trong vaán-ñeà ñoù con queân khía caïnh thöïc haønh ... Tröôùc khi con coù thì giôø suy nghó saâu xa nhö theá, ngöôøi aáy coù theå ñaõ ñaùnh con cheát roài. Nhö vaäy ...
M. - Ñieàu toát hôn vaãn laø traùnh söï ñoái ñaàu baèng caùch voâ hieäu hoaù keû ñaùnh ta, nhö chaïy ñi chaúng haïn, ñieàu ñoù khoâng caám vieäc duøng nhöõng phöông-tieän khaû duïng, vaø vôùi söï maïnh meõ caàn thieát; ñieàu chính yeáu laø khoâng bao giôø vôùi loøng thuø haän. Trong ñaùy cuûa taâm-tö phaûi baûo toàn loøng thöông ngöôøi khoâng gì laøm suy giaûm ñöôïc. Khoâng ñöôïc höùng chòu moät caùch thuï ñoäng keû ñaùnh ta, nhöng cuõng khoâng ñöôïc tröø-khöû ngöôøi aáy baèng voõ löïc; vì seõ coù nhöõng ngöôøi khaùc tieáp theo, maø ñieàu chính laø phaûi ñöông ñaàu vôùi, laø loøng ham muoán haïi ngöôøi.
J.F. - Khoan ñaõ! Boä con muoán keå cho ba caùc giaùo ñieàu Phaät-giaùo! Ñieàu ñoù chaéc laø phaûi daøi doøng... Chuùng ta seõ trôû laïi sau... Ba nhaän ra raèng con chöa traû lôøi veà nhaän xeùt meâ tín.
M. - Con saép noùi tôùi; ba cho con noùi noát veà ñieàu treân. Vieäc duøng söï ñoái nghòch laø moät phöông phaùp höõu-hieäu nhöng coù taàm haïn cheá; vì caùc söï voïng ñoäng cuûa taâm thì voâ soá, vaäy phaûi caàn voâ soá pheùp ñoái nghòch ñeå choáng laïi. Phöông-phaùp thöù hai laø tìm hieåu taän coäi-nguoàn cuûa caùc yù nghó. Loøng thuø haän, chaúng haïn, nhö moät caùi nuùt trong loàng ngöïc ta, coù veû cöùng raén, maïnh meõ laøm ñaûo loän caùch söû söï cuûa ta. Neáu ta xeùt kyõ, thì noù khoâng coù vuõ-khí, noù khoâng theå ñeø beïp ta nhö moät taûng ñaù, hay ñoát chaùy ta nhö moät ngoïn löûa. Thöïc ra, noù baét ñaàu baèng moät yù nghó nhoû beù, roài lôùn daàn nhö moät côn gioâng baõo. Töø xa, caùc ñaùm maây troâng coù veû vó-ñaïi, raén chaéc, ñöôøng nhö coù theå ngoài leân treân. Nhöng khi tôùi taän nôi, ñaùm maây khoâng laø gì caû, khoâng theå sôø moù ñöôïc. Cuõng theá, neáu xeùt kyõ, moät yù nghó khoâng coù caên nguyeân gì. Ngay khi aáy, noù tan bieán ñi. Ñoù laø ñieàu ta goïi laø "ñöa nhöõng yù nghó vaøo hö voâ baèng caùch phaân tích chuùng", vaø hieåu ñöôïc söï "roãng laëng" cuûa chuùng. Moät yù nghó nhö theá ñöôïc goïi laø "ñöa vaøo hö voâ" seõ khoâng gaây moät chuoãi caùc phaûn öùng khaùc; seõ tan bieán ñi khoâng ñeå laïi daáu veát, nhö moät con chim bay ngang trôøi.
J.F. - Caéch nhìn laïc quan aáy laø moät truyeàn thoáng khoân ngoan töï-tin phoå quaùt.
M. - Xin ñöøng hieåu laàm. Duø coù veû ñôn-giaûn, vieäc giaûi phoùng, hay ñöa nhöõng yù nghó vaøo choã hö voâ khoâng phaûi laø moät caùi nhìn laïc quan, cuõng khoâng phaûi laø moät taäp hôïp caùc yù nghó khoâng coù caên baûn. Nhöõng phöông-phaùp vöøa noùi coù nguoàn goác laø "khoa quaùn töôûng" coù töø caû nghìn naêm, ñöôïc boå tuùc baèng coâng phu ñaùng keå cuûa caùc nhaø tu-haønh, qua nhieàu giôø haøng ngaøy, trong suoát 20 hay 30 naêm cuoäc ñôøi. Ñoái vôùi ngöôøi vöøa môùi laøm quen vôùi khoa naøy, nhieàu ngöôøi nghi ngôø veà khaû naêng cuûa phöông-phaùp xa laï naøy. Moãi moät khoa caàn nhöõng duïng cuï thích-hôïp: Khoâng coù kính thieân-vaên thì khoâng nhìn thaáy nhöõng nuùi löûa treân maët traêng; khoâng thöïc haønh khoa "quaùn töôûng" thì khoâng theå thaáy thöïc chaát cuûa ly-trí
J.F. - Nhöng haõy trôû veà vôùi söï luaân-hoài. Hoâm kia chaúng haïn, coù buoåi leã ôõ tu-vieän cuûa con ôõ Katmandou, veà moät ñöùa beù 3 tuoåi maø moïi ngöôøi "nhaän ra" laø hieän thaân cuûa vò thaày ñaõ qua ñôøi cuûa con.M. - Khyentseù Rinpotcheù.
J.F. - OÂng ta maát naêm naøo?
M. - Naêm 1991.
J.F. - Vaø ñöùa beù sinh naêm naøo?
M. - Naêm 1993.
J.F. - Nhö theá! ... Döïa treân caùc tieâu-chuaån naøo, caùch thöùc naøo ñeå quyeát ñònh laø Khyentseù Rinpotcheù ñaõ ñaàu thai thaønh ñöùa beù?
M. - Söï tieáp noái cuûa taâm-linh sau khi cheát laø ñieàu ñöôïc chaáp nhaän bôûi nhieàu toân-giaùo. Trong tröôøng hôïp cuûa Phaät-giaùo, ngöôøi ta döïa treân kinh-nghieäm veà quaùn-töôûng cuûa caùc ngöôøi soáng ngoaøi söï bình-thöôøng, nhöng coù khaù nhieàu, ñeå coi laø tang-chöùng, keå töø khi coù ñöùc Phaät. Tröôùc heát, caàn bieát söï ñaàu thai trong Phaät-giaùo khoâng phaûi laø söï luaân chuyeån cuûa moät thöïc-theå baát kyø naøo ñoù, cuõng khoâng phaûi laø "meùtempsycose" (linh-hoàn moät ngöôøi naøy chuyeàn sang moät ngöôøi khaùc, hay sinh-vaät khaùc). Neáu khoâng duøng yù nieäm caùc thöïc theå nhö moät haøm soá, moät doøng lieân-tuïc thì khoâng theå hieåu ñöôïc quan nieäm veà taùi-sinh trong Phaät-giaùo. Caâu ngaïn ngöõ:"Khoâng coù sôïi chæ naøo ñöôïc xuyeân qua voøng ngoïc cuûa söï luaân-hoài". Khoâng coù nhöõng ñaëc tính cuûa moät "con ngöôøi" traûi qua caùc söï sinh ra tieáp noái nhau, nhöng ñoù laø tình-traïng cuûa moät doøng yù-thöùc.
J.F. - Linh hoàn khoâng coù trong Phaät-giaùo? Ba töôûng laø söï di chuyeån cuûa linh-hoàn laø moät ñieàu caên-baûn cuûa ñaïo Phaät.
M. - Trong Phaät-giaùo, nhöõng traïng-thaùi lieân-tuïc cuûa söï hieän-höõu khoâng bò giôùi haïn bôûi söï soáng hieän-taïi. Chuùng ta coù theå bieát ñöôïc nhöõng traïng thaùi hieän-höõu tröôùc vaø sau cuûa söï soáng hieän taïi. Ñieàu naøy ñaët ra moät caâu hoûi quan-troïng: Coù moät taâm-linh khoâng phaûi vaät chaát ôû ngoaøi caùi thaân theå naøy khoâng? Ta khoâng theå noùi chuyeän taùi sinh neáu khoâng phaân-tích söï lieân quan giöõa theå-xaùc vaø tinh-thaàn. Hôn nöõa, Phaät-giaùo phuû nhaän söï hieän-höõu cuûa caùi "toâi", ñöôïc hieåu nhö moät thöïc-theå rieâng bieät, chuyeån töø kieáp soáng naøy sang kieáp soáng khaùc, ta phaûi hoûi caùi gì noái tieáp caùc kieáp soáng naøy.
J.F. - Ñieàu ñoù coù veû khoù hieåu.
M. - Ñoù laø moät doøng khoâng ngöøng, moät laøn soùng yù-thöùc khoâng döùt, nhöng khoâng coù moät tính chaát coá ñònh noäi taïi .
J.F. - Moät chuoãi nhöõng söï taùi sinh maø khoâng coù moät thöïc theå roõ raøng? Caøng ngaøy caøng khoù hieåu hôn...
M. - Ta coù theå so saùnh vôùi moät con soâng khoâng coù thuyeàn troâi xuoâi doøng, hay laø ngoïn löûa cuûa moät caây ñeøn moài moät caây ñeøn thöù hai, caây ñeøn naøy moài caây thöù ba vaø cöù tieáp tuïc: tôùi caây ñeøn cuoái cuøng, ngoïn löûa khoâng phaûi laø cuûa caây ñeøn ñaàu tieân, nhöng khoâng khaùc .
J.F. - Moät so saùnh ñôn giaûn...
M. - Chuùng ta phaûi baét ñaàu baèng vieäc phaân-tích caùc khaùi nieäm coå cuõng nhö kim veà söï töông quan giöõa tinh-thaàn vaø theå xaùc.
J.F. - Phaûi, ñoù laø moät ñeà taøi lôùn... Nhöng ba phaûi hoûi veà nhöõng khía caïnh khaùc, thí-duï nhö nhöõng laù phöôùng caàu nguyeän. Trong nhöõng toân-giaùo nguyeân-thuûy, khoâng bò pha troän, maø ñöôïc coi nhö khoâng coù söï meâ tín, thì vieäc caàu nguyeän laø moät caùi gì raát caù nhaân. Cuõng vaäy, söï vieäc duøng moät caùi maùy -- baùnh xe caàu nguyeän --, hay moät laù phöôùng bò raùch daàn tröôùc gioù thay cho lôøi caàu nguyeän, ñoái vôùi ba thì ñoù laø moät ñoä theâ-thaûm, con soá khoâng veà vieäc caàu nguyeän! Ngöôøi ta khoâng hieåu taïi sao Phaät-giaùo, vôùi nhöõng khía caïnh tinh-teá laïi coù theå khuyeán-khích nhöõng söï tin-töôûng nhö theá!.
M. - Thaät ra, nhöõng phong tuïc aáy raát xa vôùi söï meâ tín. Chuùng theå hieän nhöõng phöông caùch phong phuù giuùp ñaùnh thöùc taâm-linh trong thôøi hieän taïi. Ngöôøi ta duøng taát caû moïi yeáu-toá cuûa thieân-nhieân -- nhö gioù laøm rung chuyeån nhöõng laù côø, söùc noùng cuûa moät ngoïn ñeøn laøm quay baùnh xe caàu nguyeän, moät taûng ñaù ñöôïc khaéc nhöõng lôøi caàu nguyeän, hay nöôùc cuûa moät con suoái keùo theo nhöõng baûn cuûa moät caùi baùnh xe caàu nguyeän khaùc -- nhö laø moät söï nhaéc-nhôû, ñeå moãi haønh-ñoäng, moãi yeáu-toá cuûa thieân-nhieân, taát caû nhöõng gì maø chuùng ta thaáy haøng ngaøy trôû thaønh moät söï nhaéc-nhôû cho söï caàu nguyeän ôû noäi taâm, loøng vò tha. Khi moät ngöôøi Taây-Taïng in nhöõng laù côø vaø treo chuùng tröôùc gioù, ngöôøi aáy nghó: "Haõy cho ngoïn gioù vöøa queän vaøo laù phöôùng naøy tôùi ñaâu thì nhöõng sinh vaät ôû ñoù thoaùt khoûi söï khoå ñau, vaø nhöõng nguyeân-nhaân cuûa khoå ñau. Caàu cho nhöõng ngöôøi aáy hieåu ñöôïc haïnh-phuùc, vaø nhöõng caên nguyeân cuûa haïnh-phuùc". Ngöôøi aáy ñang haønh nguyeän ñoä sinh .
J.F. - Nguyeän ñoä sinh, ñoù laø....
M. - Ñoù laø con ñöôøng daãn ñeán vieäc nhaän ñöôïc oâng Phaät cuûa chính mình, söï toaøn thieän, chæ nghó ñeán lôïi tha. Ñoù khoâng phaûi laø moät öôùc nguyeän vò kyû. Ngöôøi aáy khoâng öôùc nguyeän: " Xin cho toâi thoaùt khoûi nhöõng khoå ñau, nhöõng phieàn naõo ôû ñôøi, thoaùt khoûi voøng sinh töû." Nhöng laø moät öôùc nguyeän vò tha baét nguoàn töø söï quaùn töôûng veà noãi khoå ñau cuûa nhaân-loaïi: " Baây giôø toâi chöa coù khaû naêng ñeå xoa dòu nhöõng khoå ñau cuûa nhaân-loaïi; caàu mong cho toâi ñaït tôùi söï hieåu bieát ñeå coù theå giuùp moïi ngöôøi thoaùt khoûi caûnh khoå ñau." Ngöôøi ta duøng nhöûng hoã trôï beân ngoaøi, ñeå nhöõng ñieàu troâng thaáy , nghe thaáy haøng ngaøy, nhaéc nhôû thaùi ñoä vò tha vaø trôû neân moät söï giuùp ñôõ trong luùc quaùn töôûng: Nhö theá laø thieân-nhieân xung quanh trôû thaønh moät quyeån saùch hoïc. Moïi söï vieäc ñeàu thuùc ñaåy vieäc tu-hoïc taâm-linh. Ñoù laø moät caùch raát nhaân-baûn ñeå khoâng queân nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät.
J.F. - Con coù chaéc raèng vôùi moät ngöôøi bình thöôøng quan nieäm aáy cuõng coù giaù trò? Nhöõng ngöôøi aáy seõ nghó laø caùi baùnh xe aáy ñang caàu nguyeän cho hoï?.
M. - Con nghó raèng duø cho taát caû nhöõng ngöôøi Taây-Taïng khoâng hieåu veà yù nghóa, vaø vieäc töôïng-tröng moät caùch roõ raøng, cuõng khoâng ñi quay baùnh xe caàu nguyeän cho nhöõng öôùc muoán thoâng thöôøng -- lieân quan ñeán söùc khoeû, söï giaàu coù, söï thaønh coâng -- Hoï ñaõ quen vôùi yù nieäm "söï xöùng ñaùng"; ñoù laø vieäc nhöõng yeáu-toá tinh-thaàn toát giuùp giaûm thieåu nhöõng yeáu-toá tinh-thaàn xaáu. Vì vaäy, con tin raèng hoï chuû taâm vaøo vieäc laøm toát hôn, trong saïch hôn gioøng tö-töôûng ñeå "gom nhöõng vieäc xöùng ñaùng" haàu laøm maïnh meõ theâm nhöõng côn soùng toát ñeå tieán gaàn tôùi söï giaùc ngoä. Ñoù laø ñieàu vì sao hoï quyø moïp xuoáng ñaát, ñi voøng quanh nhöõng thaùnh-tích, vaø cuùng döôøng trong caùc chuøa chieàn.
J.F. - Trong Thieân-chuùa-giaùo, thaép moät ñeøn caày trong nhaø thôø bao haøm yù-nghóa meâ-tín laø ngoïn neán aáy coù theå giuùp ta ñöôïc aân-suûng cuûa moät vò thaùnh, ñöùc meï Ñoàng-trinh, hay chính Thieân-chuùa. Chính vì phöông dieän meâ-tín ñoù maø coù nhöõng ngöôøi khoâng theo ñaïo, nhöng vaãn daâng neán khi vieáng moät thaùnh ñöôøng.
M. - Nhöõng phong-tuïc aáy laø nhöõng söï giuùp ñôõ beân ngoaøi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi suøng ñaïo, moät chaân lyù noäi taâm. Theo kinh nghieäm, con bieát nhöõng ngöôøi Taây-Taïng hieåu roõ khi hoï cuùng döôøng haøng ngaøn ngoïn ñeøn baèng bô -- töông ñöông nhö nhöõng ñeøn caày, hay neán -- laø bieåu töôïng cuûa aùnh saùng cuûa trí-tueä phaù bôùt ñi maøn ñen toái cuûa voâ minh. Vaø khi daâng nhöõng ngoïn ñeøn aáy hoï seõ caàu nguyeän: "Caàu xin cho aùnh saùng trí-tueä sinh ra trong toâi, vaø taát caû moïi ngöôøi trong ñôøi soáng naøy vaø caùc ñôøi keá tieáp." Nhöõng ngöôøi bình thöôøng ñeàu hieåu veà söï töôïng tröng naøy. Ñoù cuõng laø ñieàu hoï roõ khi hoï ñoïc "mantra" (thaàn chuù).
J.F. - Con haõy ñònh nghóa veà thaàn chuù.
M. - Theo nghóa chieát-töï thì "thaàn chuù" nghóa laø "caùi gì che chôû trí-tueä", khoâng phaûi bôûi moät tai-naïn thaûm khoác naøo, nhöng laø söï chia trí, söï voïng ñoäng. Thaàn chuù laø moät baøi keä ngaén maø ngöôøi ta laäp laïi nhieàu laàn, töïa nhö nhöõng baøi kinh cuûa nhöõng ngöôøi theo Chính-thoáng-giaùo vôùi söï laäp laïi nhieàu laàn teân ñöùc Chuùa trôøi. Phöông caùch laäp laïi nhieàu laàn ñoù coù ôû moïi truyeàn thoáng taâm-linh.
J.F. - Ñoù khoâng phaûi laø khía caïnh tinh-thaàn cao sieâu.
M. - Sao laïi khoâng? Söï ñoïc kinh nhö theá ñöôïc duøng ñeå laøm laéng dòu nhöõng yù töôûng treân maët cuûa trí-tueä, vaø giuùp cho ta thaáy ñöôïc baûn theå cuûa caùi trí naøy.
J.F. - Haõy nhaän nhö theá. Nhöng haõy trôû laïi vaán ñeà söï di chuyeån cuûa linh-hoàn hay söï taùi sinh. Con ñöa ra thí duï moät doøng soâng khoâng coù thuyeàn beø... Ñieàu laøm ba ngheïn thôû trong yù nghó aáy laø tröôùc heát laø moät doøng soâng khoâng mang tính chaát gì cuûa con ngöôøi, noù chaûy töø ngöôøi naøy qua ngöôøi khaùc, vaø nhöõng ngöôøi naøy coù theå laø nhöõng thuù vaät nöõa...
M. - ... vaø caû nhöõng loaøi sinh vaät khaùc nöõa kia...
J.F. - Vaø caû nhöõng loaøi sinh vaät khaùc, vaø muïc ñích cuûa vieäc tu hoïc Phaät-giaùo ñeå taän cuøng laø söï tan bieán caùi toâi trong nieát-baøn -- nghóa laø, neáu ba hieåu ñuùng, laø söï huyû dieät yeáu toá tinh-thaàn trong con ngöôøi. Trong nhöõng ñieàu kieän nhö theá laøm sao ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh -- moät con ngöôøi coù nhöõng ñöùc tính rieâng bieät raát cao -- laïi taùi sinh ôû moät con ngöôøi ñaëc bieät naøo ñoù? Neáu tính ngöôøi ta khoâng thì cuõng coù hôn 6 tyû, ñaáy laø chöa keå haøng chuïc tyû cuûa caùc ñoäng vaät, vaân vaân, nhö vaäy seõ coù ngaàn aáy con soâng troâi chaûy... Vaø döïa vaøo nhöõng chæ daáu taïm thôøi, duø coù cuï-theå ñeå xaùc ñònh moät con soâng naøo ñoù laø söï taùi sinh cuûa moät ngöôøi laø coâng vieäc hoaøn toaøn khoâng theå laøm ñöôïc... Coøn nhö döïa vaøo nhöõng nguyeân-taùc xaùc ñònh aûo-thuaät hay chuû quan nhö söï kyø-dieäu thì ñoù khoâng phaûi laø ñieàu ñaùng thuyeát-phuïc.
M. - Ngöôøi ta coù theå noùi ñeán taâm-linh "caù nhaân" duø cho khoâng coù söï hieän-höõu cuûa moät thöïc-theå rieâng bieät. Vì söï vaéng maët moät yeáu toá giaùn ñoaïn khoâng laøm chöôùng ngaïi söï lieân-tuïc cuûa moät haøm-soá. Duø caùi toâi khoâng coù moät ñôøi soáng rieâng khoâng ngaên caûn moät doøng yù-thöùc naøo ñoù coù nhöõng ñaëc-ñieåm khaùc vôùi moät doøng yù-thöùc khaùc. Vieäc moät con soâng khoâng coù con thuyeàn khoâng ngaên caûn noù chöùa ñöïng phuø sa, oâ ueá vì moät nhaø maùy laøm giaáy, hay trong treûo töôi maùt. Tình-traïng moät doøng soâng taïi moät thôøi ñieåm laø hình aûnh, keát-quaû veà lòch-söû cuûa noù. Töông töï nhö theá, nhöõng doøng yù-thöùc caù nhaân mang ñaày nhöõng yù nghó toát hay xaáu, cuõng nhö caùc daáu veát cuûa nhöõng haønh-ñoäng, nhöõng lôøi noùi töø nhöõng yù-nghó. Muïc-ñích cuûa thöïc-haønh tinh-thaàn (tu haønh) laø laøm cho doøng soâng naøy trong saïch daàn daàn. Tình-traïng cuøng toät cuûa söï trong saïch naøy ñöôïc goïi laø chöùng nghieäm taâm-linh, hay ngoä ñaïo. Taát caû nhöõng yù-töôûng xaáu, taát caû nhöõng maøn voâ-minh (voïng töôûng) che môø söï hieåu bieát bò phaù tan. Nhö theá khoâng phaûi laø huûy hoaïi caùi "toâi", maø thöïc ra noù khoâng coù thaät, nhöng laø vaïch roõ söï giaû töôûng veà noù. Neáu caùi "toâi" coù moät ñôøi soáng thöïc noäi taïi, ta khoâng theå laøm noù ñi töø söï coù trôû thaønh khoâng.
J.F. - Nhö theá laø con muoán phaù vôõ moät caùi gì maø khôûi ñaàu noù khoâng coù.
M. - Ngöôøi ta khoâng theå "xoaù boû" moät caùi "toâi" khoâng thöïc coù, nhöng ngöôøi ta coù theå nhaän ra raèng noù khoâng coù thaät. Ngöôøi ta coù theå xoaù boû moät aûo giaùc. Moät ñieàu sai laàm khoâng coù ñôøi soáng thaät söï. Ngöôøi ta thöôøng ñöa ra thí duï sau: Trong boùng toái môø môø, moät ngöôøi troâng thaáy moät cuoän daây thöøng vaø töôûng noù laø moät con raén, vaø coù nhöõng yù nghó sôï haõi. Ngöôøi aáy coù theå chaïy ñi, hay duøng caây gaäy ñeå ñuoåi con raén ñi. Nhöng neáu coù ai khaùc mang ñeøn tôùi, ngöôøi kia nhaän ngay ra laø khoâng coù con raén. Nhö theá, thöïc ra khoâng coù gì saûy ra caû: ngöôøi aáy khoâng "phaù huûy" con raén, vì noù khoâng thaät coù. Ngöôøi aáy chæ xoaù boû moät aûo töôûng. Khi naøo caùi "toâi" ñöôïc voïng töôûng laø coù thaät, ta coù khuynh höôùng loâi keùo veà nhöõng gì ñöôïc coi laø deã chòu, toát ñeïp coù phöôùc, vaø ñaåy ñi nhöõng gì bò coi laø xaáu, coù haïi. Khi ta nhaän ra raèng caùi "toâi" khoâng coù thaät, taát caû nhöõng yù töôûng muoán keùo veà, hay ñaåy ñi seõ tan bieán, cuõng nhö söï sôï haõi khi töôûng cuoän daây thöøng laø con raén. Caùi "toâi" khoâng coù söï baét ñaàu, söï keát thuùc, vaø keåt quaû laø noù chæ coù khi ta nghó nhö theá. Toùm laïi, nieát-baøn khoâng phaûi laø tuyeät dieät, nhöng laø söï hieåu bieát cuøng toät veà thöïc theå cuûa söï vaät .
J.F. - Neáu laø nhö theá, taïi sao, theá naøo maø aûo töôûng caùi toâi laïi coù.
M. - Coù moät caùi tình caûm töï nhieân laøm ta coù yù nghó: toâi laïnh, toâi ñoùi, toâi ñi, vaân vaân. Caùi tình caûm hay yù nghó aáy trung tính. Noù khoâng daãn ñeán haïnh-phuùc hay khoå ñau. Nhöng theo sau laø yù nghó caùi toâi cuûa chính ta, töïa nhö moät haèng soá trong suoát cuoäc ñôøi, duø cho coù söï thay ñoåi veà theå xaùc hoaëc tinh-thaàn maø ta ñeàu bieát. Chuùng ta gaén vaøo ñoù yù nieäm "con ngöôøi toâi", caùi thaân-theå "cuûa toâi", teân "cuûa toâi", yù-nghó "cuûa toâi", vaân vaân. Phaät-giaùo noùi veà moät söï lieân-tuïc cuûa yù-töôûng, nhöng phuû-nhaän söï hieän-höõu cuûa caùi "toâi" cuï-theå, thöôøng haèng vaø ñoäc-laâp ôû trong doøng lieân-tuïc aáy. Caùi coát loõi cuûa söï tu-haønh Phaät giaùo laø xoaù boû caùi aûo-töôûng moät caùi "toâi" laøm sai laïc nhaän thöùc veà theá-giôùi .
J.F. - Nhöng ba trôû laïi caâu hoûi cuûa ba. Laøm sao ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc moät doøng yù-thöùc ñaëc-bieät naøo?.
M. - Ñeå giöõ yù-nieäm veà doøng soâng, ngöôøi ta coù theå nhaän ra con moät soâng ôû caû traêm caây soá veà haï-löu töø ñieåm quan-saùt ñaàu tieân , baèng caùch phaân-tích nhöõng phuø-sa, khoaùng-chaát, rau coû vaân vaân maø noù ñem theo. Töông töï, neáu moät ngöôøi coù khaû naêng hieåu ñöôïc moät caùch tröïc-tieáp caùc doøng yù-thöùc cuûa caùc sinh-vaät, thì ta coù theå quan-nieäm laø ngöôøi aáy coù theå nhaän ra ñöôïc moät doøng yù-thöùc ñaëc-bieät naøo ñoù. Nhö theá vaán ñeà laø: Ngöôøi ta coù theå môû mang , hay khoâng môû mang caùi khaû-naêng quan saùt caùc doøng yù-thöùc, vì nhöõng doøng naøy khoâng coù vaät chaát?
J.F. - Tôùi luùc naøy, söï caét nghóa cuûa con laøm roái theâm söï khoù hieåu, hôn laø giaûi toûa noù.
M. - Chuùng ta ñöùng tröôùc vaán-ñeà phöông-phaùp. Treân quan-ñieåm khoa-hoïc, ta noùi moät söï-vieäc hay kinh-nghieäm coù giaù-trò khi coù theå laäp laïi ñöôïc bôûi nhöõng nhaø nghieân-cöùu khaùc. Ñieàu ñoù ñaët giaû-thuyeát laø nhöõng nhaø nghieân-cöùu coù nhöõng phöông tieän vaø theo ñuùng caùch thöùc nhö nhau. Trong phaïm vi theå-thao, ngöôøi ta coâng nhaän laø caùc löïc-só, coù nhöõng khaû naêng phi-thöôøng sau moät cuoäc taäp luyeän gian khoå. Neáu ta noùi chuyeän vôùi moät ngöôøi chöa bao giôø nghe noùi tôùi Theá-vaän hoäi raèng coù ngöôøi nhaûy cao 2.4 thöôùc, thi ngöôøi aáy seõ noùi ñoù laø chuyeän ñuøa khoâng hôn khoâng keùm. Ngaøy nay taát caû moïi ngöôøi, ngay caû nhöõng ngöôøi ngu ñaàn nhaát, cuõng coù theå hieåu nhöõng ngöôøi nhö con khoâng theå naøo nhaûy cao hôn 1.1 thöôùc, coù theå troâng thaáy treân maø aûnh truyeàn-hình hay trong thöïc teá, moät löïc só nhaûy cao 2.4 thöôùc. Ta phaûi coâng nhaän ñoù laø thaønh-quaû cuûa söï coá gaéng cöïc-khoå. Nhöng veà söï taäp luyeän tinh-thaàn, vieäc nhaän ra ñöôïc thaønh-quaû khoù hôn raát nhieàu, vaø khoù thuyeát phuïc raèng coù ngöôøi ñaït tôùi söï laøm chuû tinh-thaàn coù khaû naêng sieâu-phaøm nhö so vôùi moät löïc-só laøm chuû theå-xaùc cuûa mình.
J.F. - Ñuùng vaäy, moïi ngöôøi coù theå kieåm chöùng laø moät löïc-só nhaûy cao 2.4 thöôùc hay chaïy 100 thöôùc trong thôøi gian ít hôn 10 giaây.
M. - Taïi sao vaäy? Vì ngöôøi ta troâng thaáy!
J.F. - Phaûi.
M. - Nhöng neáu laø söï vieäc khoâng troâng thaáy ñöôïc. ngöôøi ta coù theå kieåm chuùng laïi baèng caùch taäp luyeän nhaûy cao, baét ñaàu laø 1.1 thöôùc, roài 1.8 thöôùc... roài neáu coá gaéng caät löïc tôùi 2.4 thöôùc.
J.F. - Neáu ñoù laø ñieàu khoâng theå troâng thaáy thì söï vieäc trôû laïi laø phaûi tin vaøo lôøi noùi cuûa ngöôøi löïc-só.
M. - Trong laõnh vöïc khoa-hoïc, ta bò daãn tôùi vieäc phaûi tin vaøo lôøi noùi cuûa nhieàu söï khaùm-phaù, söï tính toaùn trong toaùn-hoïc, maø khoâng coù moät maûy may kinh-nghieäm tröïc-tieáp. Ta nhaän söï xaùc ñaùng vì coù moät soá caùc nhaø baùc-hoïc ñöôïc kính-troïng ñaõ kieåm chöùng nhöõng giaû-thuyeát moät caùch ñoäc-laäp vaø cuøng ñi ñeán moät keát quaû; vaø nhöõng baùc hoïc khaùc cuõng coù theå xaùc ñònh söï kieän aáy neáu chòu maát coâng. Ñeå töï ñi tôùi keát-luaän nhö theá, moät ngöôøi phaûi traûi qua moät thôøi gian hoïc-taäp laâu daøi. Ta coù theå chaáp-nhaän söï chính-xaùc cuûa moät ñieàu ñöôïc thöøa nhaän khi coù ñöôïc nhöõng lyù do vöõng chaéc veà moät söï laøm chöùng. Ta coù theå tin-töôûng vaøo lôøi noùi cuûa moät ngöôøi maø khoâng bò coi laø tin muø quaùng. Ta coù theå xem xeùt söï ngay thaúng cuûa ngöôøi aáy, vaø caùch sau cuøng laø töï mình ñi treân con ñöôøng daãn tôùi söï thay ñoåi noäi taâm. Ngoaøi söï chöùng nghieäm caù-nhaân, chuùng ta coù caùch naøo ñeå löôïng ñònh nhöõng hieåu bieát vi-teá cuûa yù-thöùc? Baûn tính cuûa yù-thöùc laø khoâng coù hình daùng, khoâng phaûi söï vaät cuï theå, khoâng coù maøu saéc, vaø khoâng theå ño löôøng ñöôïc? Neáu khoâng ñaët caên baûn treân kinh-nghieäm caù-nhaân laø trôû veà vieäc töø choái "a priori: ngay ban ñaàu" taát caû nhöõng söï coù theå taäp luyeän veà trí-tueä ñeå ñaït ñöôïc nhöõng khaû naêng vöôït khoûi bình thöôøng, vaø giôùi haïn söï hieåu bieát veà theá-giôùi trong phaïm vi nhöõng gì coù theå thaáy ñöôïc, hay ño löôøng ñöôïc! Ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø, ñeå coù thaät, moät söï kieän baét buoäc phaûi ôû trong taàm tay cuûa moïi ngöôøi, trong moïi thôøi gian, ôû moïi nôi, vaø chæ giôùi haïn trong phaïm vi vaät chaát.
J.F. - Trong lyù luaän cuûa con coù hai khía caïnh. Ñeå duøng laïi yù nieäm veà vieäc nhaûy cao, neáu ngöôøi ta khoâng troâng thaáy moät löïc-só nhaûy cao 2.4 thöôùc, ngöôøi ta khoâng tin ñieàu aáy coù theå laøm ñöôïc. Vaø ñieàu thöù hai, laø tin raèng khi ngöôøi löïc-só cheát roài thì khaû naêng nhaûy cao 2.4 thöôùc coù theå tìm thaáy nôi moät treû môùi sinh, maø ta coù theå ñònh ñöïc baèng moät phöông caùch ñaëc-bieät...
M. - (cöôøi..) Ñoù khoâng haún laø ñieàu con vöøa noùi. Thí duï veà löïc-só nhaûy cao chæ giôùi haïn vaøo vieäc chöùng minh raèng nhöõng khaû naêng phi thöôøng trong laõnh vöïc theå-thao ñöôïc coâng nhaän vì taát caû moïi ngöôøi coù theå troâng thaáy baèng chính maét hoï.
J.F. - Nhöng trong laõnh vöïc taâm-linh, ngöôøi ta cuõng luoân luoân coâng nhaän. Ta coâng nhaän laø baèng söï laøm vieäc, taäp luyeän, thöïc haønh, moät ngöôøi coù theå coù nhöõng khaû naêng tinh-thaàn, hay moät söï laøm chuû tinh-thaàn treân möùc moät ngöôøi bình thöôøng. Ngöôøi ta ít coâng nhaän trong neàn giaùo duïc hieän taïi vì muoán coù söï bình ñaúng, caùi giaù phaûi traû cho söï bieån-laän. Ngöôøi ta raát roõ söï vieäc khoâng phaûi nhö theá. Ngöôøi ta raát roõ coù nhöõng ngöôøi ngoaïi haïng treân phöông dieän trí-tueä. Ngöôøi ta cuõng bieát laø tính caùch ñaëc bieät naøy cuõng khoâng cho ñieàu gì neáu khoâng ñöôïc vun troàng baèng moät söï taäp luyeän cao ñoä vaø bieàn bæ. Vaø ngöôøi ta cuõng bieát laø söï ñaëc-bieät naøy khoâng theå truyeàn cho ngöôøi khaùc baèng söï hoïc.
M. - Con cuõng aùp duïng caùch lyù-luaän treân, nhöng treân bình dieän cuûa khoa quaùn-töôûng, nhöng khoâng chæ döïa treân "chæ soá thoâng minh". Con muoán noùi veà söï kieän raát khoù coù theå phaùn ñoaùn moät ngöôøi döïa vaøo nhöõng yeáu toá beân ngoaøi ñeå phaùn xeùt veà nhöõng khaû naêng xuaát chuùng do söï tu haønh trong suoát cuoäc ñôøi cuûa ngöôøi aáy. Ñeå coù theå hieåu roõ nhöõng khaû naêng aáy thì moät ngöôøi phaûi töï tu-taäp, vieäc aáy haøm yù phaûi duøng caû ñôøi ngöôøi cho vieäc thöïc-haønh khoa phaân-tích, vaø khoa quaùn-töôûng. Hôn nöõa, coù söï khaùc bieät veà khaû naêng theå-löïc coù theå ño-löôøng ñöôïc, nhö trong thí duï nhaûy cao; vaø khaû naêng trí-tueä khoâng ño löôøng ñöôïc trong vieäc tu-hoïc. Taây-phöông khoâng chuù troïng laém veà khoa-hoïc quaùn-töôûng. William James, moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp ra moân Taâm-lyù-hoïc hieän-ñaïi coù vieát moät caâu maø con chuù-yù, con laäp laïi theo trí nhôù: "Toâi thöû döøng nhöõng yù-nghó cuûa mình trong ít laâu. Toâi nhaän ra raèng ñieàu ñoù khoâng laøm ñöôïc. Nhöõng yù-nghó trôû laïi ngay laäp töùc." Caâu xaùc nhaän aáy laøm caû traêm cö-só Taây-Taïng phaùt cöôøi. Nhöõng ngöôøi naøy sau khi ñaõ tu-taäp nhieàu naêm ñeå cheá ngöï taâm-tö cuûa hoï, coù theå ôû trong traïng thaùi tænh-thöùc raát laâu, maø taâm-tö hoï khoâng bò aûnh höôûng cuûa caùc yù-nghó.
J.F. - William James laø moät taùc-giaû ngöôøi Myõ ñaõ ñaët ra thaønh ngöõ "doøng yù-thöùc"... Vaø theo con, khi con noùi laø nhöõng cö-só Phaät-giaùo ñaït tôùi ñoä coù theå laøm ngöøng doøng-yù-thöùc cuûa hoï, thì ai coù theå chöùng-minh ñieàu aáy? Phaûi tin theo lôøi noùi cuûa hoï veà ñieàu naøy chaêng?
M. - Sao laïi khoâng? Caùi khaû naêng aáy khoâng coù gì phi thöôøng. Ngay caû nhöõng ngöôøi khoâng thieân baåm cuõng coù theå coù kinh nghieäm veà vieäc aáy sau nhöõng naêm daøi hoïc taäp. Chæ caàn chuyeân chuù khoå taäp. Söï vieäc khoâng phaûi laø laøm ngöng ñoïng doøng yù-thöùc, maø laø ôû trong moät traïng-thaùi tænh-thöùc, trong suoát, hieåu bieát moïi vieäc, khi maø caùc yù nghó laéng dòu xuoáng.
J.F. - "Laéng xuoáng", con muoán noùi gì ôû ñaây?
M. - Ñieàu ñoù coù nghóa laø baùnh xe cuûa caùc yù-nghó ngöøng quay, nhöõng yù-nghó khoâng coøn caùi noï tieáp noái caùi kia.
J.F. - Nhö vaäy laø vaãn coøn coù moät yù-nghó, söï vöøa dieãn taû (baùnh xe yù-thöùc).
M. - Khi aáy coù moät söï-tænh-thöùc, moät traïng-thaùi veà yù-thöùc trong suoát, thoâng thöôøng khoâng coøn vöôùng maéc vaøo moät dieãn taû naøo. Ñoù khoâng coøn laø moät yù-nghó theo theo ñöôøng thaúng, yù-noï tieáp yù kia, maø laø moät söï hieåu-bieát tröïc-tieáp. Sau ñaây laø caùch maø ngöôøi ta coá dieãn taû dieãn bieán aáy. Khi ngöôøi ta baét ñaàu cheá ngöï nhöõng yù-nghó, ñieàu ñoù raát khoù-khaên. Nhöõng yù-nghó töông töï nhö moät con suoái ñang rôi beân söôøn nuùi; luùc aáy hình nhö caùc yù-nghó coøn nhieàu hôn luùc bình-thöôøng -- ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø chuùng gia taêng, nhöng laø luùc ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc soá löôïng cuûa chuùng. Chaëng keá tieáp coù theå so saùnh vôùi moät doøng soâng, coù nhöõng choã nöôùc chaûy xieát nhö suoái, coù choã nöôùc chaûy eâm aû. Ñaây laø traïng thaùi cuûa moät taâm-tö ñöôïc yeân-tònh, chæ bò voïng ñoäng khi bò kích thích bôõi nhöõng söï vieäc beân ngoaøi.
Sau cuøng, taâm-tö seõ nhö bieån caû khoâng soùng gioù: nhöõng yù-nghó ñoâi khi laøm beà maët cuûa bieån coù chuùt gôïn soùng, nhöng ôû xaâu döôùi maët nöôùc, khoâng coù giao ñoäng. Khi aáy ngöôøi ta ôû moät traïng thaùi yù-thöùc goïi laø "tónh laëng", taâm tö hoaøn toaøn trong suoát, khoâng coøn bò nhöõng yù nghó loâi cuoán.
J.F. - William James ñaõ chaúng phaûn baùc ñieàu ñoù sao. Ba nghó laø caùc nhaø taâm-lyù, vaø nhaø trieát-hoïc ñeàu thöøa nhaän laø coù söï khaùc bieät giöõa moät yù nghó ñöôïc cheá ngöï, taäp-trung vaøo moät söï vaät xaùc ñònh, vaø tình-traïng cuûa nhöõng yù nghó voâ traät-töï khoâng bò höôùng daãn, vaø laø muïc tieâu cuûa caùc beänh nhaân cuûa khoa phaân-taâm-hoïc. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø söï ngöøng hoaøn toaøn cuûa tri-thöùc.
M. - Ñuùng theá, ñoù khoâng phaûi laø söï ngöøng hoaøn toaøn cuûa tri-thöùc, nhöng laø söï ngöøng taïm thôøi cuûa caùc yù-nghó, vaø gaùn gheùp nhöõng yù-töôûng vaøo nhöõng yù-nghó naøy.( Thí-duï: Troâng thaáy moät boâng hoa, lieàn coù yù nghó khen ñeïp, xaáu; ñeïp -> thích, xaáu -> gheùt).
J.F. - Vaäy chuùng ñöôïc thay theá baèng gì?.
M. - Bôûi moät traïng-thaùi thanh-tònh, tónh laëng .
J.F. - ÖØ, nhöng caùi thanh-tònh aáy cuõng coù moät ñoái töôïng?.
M. - Khoâng, ñoù laø moät traïng-thaùi tænh-thöùc ñôn thuaàn khoâng coù ñoái töôïng. Bình-thöôøng, yù-thöùc naøy keát hôïp vôùi moät söï vaät maø ta caûm thaáy, hay troâng thaáy, laøm ta khoâng nhaän ra noù. Noù raát gaàn ta nhöng ta khoâng thaáy noù. Ta chæ nhaän ra ñieàu noù gaùn gheùp cho moät söï vaät. Tuy nhieân, coù theå caûm nghieäm ñöôïc söï tænh-thöùc naøy baèng caùch ñeå cho caùc quan-nieäm, kyû-nieäm, vaø söï mong moûi tan bieán trong taâm-tö tónh laëng. Trong giai ñoaïn ñaàu cuûa vieäc laøm dòu yù-töôûng, ngöôøi ta taäp luyeän baèng caùch taäp-trung tö-töôûng "vaøo moät ñieåm", döïa vaø moät vaät beân ngoaøi, thí duï hình-aûnh cuûa ñöùc Phaät chaúng haïn, hay moät vaät theå, moät yù-nghó nhö loøng baùc aùi. Nhöng sau ñoù ngöôøi ta tôùi traïng thaùi bình laëng, trong suoát, cuûa tænh-thöùc, nhaän bieát ñöôïc taát caû cuøng luùc, söï gaùn-gheùp cuûa yù-thöùc khoâng coøn nöõa. Khi ñoù, neáu coù moät yù-nghó naøo chôït ñeán trong khi tænh-thöùc ñoù, noù seõ tan bieán ñi maø khoâng ñeå laïi daáu veát naøo nhö moät caùnh chim bay qua khoâng daáu veát. William James thöû ngöøng caùc yù-nghó trong choác laùt thì khoâng ñöôïc. Vieäc ñoù ñoøi hoûi moät söï tu-taäp caù nhaân coù theå keùo daøi trong nhieàu naêm.
Trong soá nhöõng hieàn-trieát ñaõ daønh cuoäc ñôøi cho vieäc quaùn-töôûng, nhö thaày Khyentseù Rinpotcheù, ñaõ soáng 17 naêm aån cö trong caùc ñoäng, hay nhöõng cö-só ôû treân nuùi, nhieàu ngöôøi ñaït ñeán trình ñoä coù theå laøm chuû caùc yù-nghó cuûa mình moät caùch laï luøng. Laøm sao coù theå tin vaøo söï chöùng nghieäm cuûa cuûa caùc vò aáy? Moät caùch giaùn tieáp. Ñaët caên baûn treân moïi khía caïnh cuûa hoï. Khoâng coù löûa laøm sao coù khoùi. Con ñaõ soáng caû hai möôi naêm gaàn caùc ñaïo-sö aáy, hoï quaõ quyeát laø coù moät yù-thöùc phi vaät-chaát, vaø vieäc caûm nhaän ñöôïc doøng yù-nghó cuûa moät ngöôøi khaùc laø chuyeän coù theå laøm ñöôïc. Ñoù laø nhöõng ngöôøi maø con chöa bao giôø nghe hoï noùi doái, hoï chöa löøa gaït ai, vaø con chöa tìm thaáy trong hoï moät yù-nghó laøm haïi ngöôøi chung quanh. Nhö theá theo con coù theå tin ñöôïc hôn laø keát luaän hoï ñaët chuyeän. Cuõng theá, khi ñöùc Phaät daïy raèng söï cheát chæ laø moät chaëng cuûa ñôøi soáng, vaø khaû naêng cuûa yù-thöùc coøn tieáp tuïc sau ñoù, chuùng ta khoâng coù khaû naêng ñeå nhaän ra ñieàu naèy tröïc-tieáp, nhöng döïa vaøo nhöõng ñieàu coù theå kieåm nghieäm ñöôïc thì ñeàu laø söï thaät, hôïp lyù, nhö vaäy coù theå keát-luaän laø ñöùc Phaät noùi söï thaät hôn laø ñieàu ngöôïc laïi. Muïc ñích cuûa ñöùc Phaät laø soi saùng con ngöôøi, khoâng phaûi laøm hoï laàm laïc; giuùp hoï ra khoøi söï khoå ñau, khoâng ñaåy hoï vaø ñoù.
J.F. - Duø con noùi theá, ñoù laø moät söï tin caäy hôn laø moät chöùng côù.
M. - Theo Phaät-giaùo, coù 3 yeáu toá xaùc ñònh moät söï kieän ñeå keát luaän ñoù laø söï thaät:
-
söï chöùng nghieäm baèng kinh-nghieäm tröïc tieáp,
söï suy-luaän khoâng theå töø choái ñöôïc, vaø
söï laøm chöùng ñaùng tin caäy.
J.F. - ÖØ, nhöng ba bieát coù nhöõng nhaø tu-haønh, hay nhöõng ngöôøi thöôøng coù taát caû nhöõng yeáu-toá khaû tín maø con vöøa noùi vaø hoï tin vaøo nhöõng ñieàu kyø laï ôû Lourdes hay söï xuaát hieän cuûa ñöùc meï Fatima ôû Boà-ñaøo-nha; maø theo ba ñoù laø nhöõng ñieàu khoâng töôûng. Coù nhöõng ngöôøi heát söùc thaønh taâm, khoâng heà coù yù-ñònh ñaùnh löøa ai, coù theå bò sai vì aûo-töôûng.
M. - Trong tröôøng-hôïp con noùi, ñoù khoâng phaûi laø ñieàu-kyø dieäu, nhöng laø kinh-nghieäm cuûa nhöõng ñaïo-sö qua nhieàu theá-kyû; vieäc aáy khaùc.
J.F. - A! khoâng... Moät ngöôøi nhö laø ñaõ chöùng kieán söï kyø dieäu ôû Lourdes, ñoù khoâng phaûi laø moät ñieàu dieãn giaûi! Hoï bò thuyeát phuïc laø ñang ñöùng tröôùc moät söï kieän. Raát coù theå laø moät ngöôøi thaønh-thaät nhaát, coù nhieàu ñöùc tính tinh-thaàn, luaân-lyù nhaát vaø khoâng heà coù yù-nghó löøa doái con.
M. - Nhöng haõy trôû veà vôùi tröôøng-hôïp cuûa ñaïo-sö Khyentseù Rinpotcheù. Moät hoïc troø thaân caän cuûa oâng ta, soáng caùch Katmandou 200 caây soá, ñaõ gôûi cho chuùng con moät laù thô keå laïi raèng trong moät giaác mô, moät vieãn-giaùc naûy ra roõ raøng trong taâm-tö oâng ta, vaø oâng aáy ñaõ nhaän ñöôïc nhöõng chæ daáu xaùc-ñònh veà cha, meï ñöùa beù maø Khyentseù Rinpotcheù ñaõ ñaàu thai laïi, vaø nôi maø chuùng con phaûi tìm kieám.
J.F. - Vaø ngöôøi ta coù baèng côù ngöôøi aáy khoâng theå bieát teân cuûa cha meï ñöùa beù, vaø duø vaäy ngöôøi ñoù ñaõ cho tin ñuùng?
M. - Ngöôøi aáy khoâng coù lyù do gì ñeå bieát teân hoï cuûa hai oâng, baø ñoù. Hôn nöõa, cha cuûa ñöùa beù cuõng laø moät laït-ma, maø moïi ngöôøi chæ bieát qua töôùc-vò. Trong xaõ-hoäi Taây-Taïng, khoâng ai noùi chuyeän vôùi vôï choàng ngöôøi naøy baèng teân hoï thaät. Coøn veà söï chính xaùc cuûa teân hoï, con coù maët khi laù thô ñöôïc trình vò sö tröôûng taïi tu-vieän nôi con ôû, vaø con coù tham döï vaøo vieäc ñoïc noù ñaàu tieân. Sau cuøng, phaûi hieåu roõ laø vò thieàn-sö lo vieäc ñi tìm kieám laø ñeå kieám haäu thaân cuûa vò thaày khaû kính cuûa chính oâng ta, ngöôøi maø oâng aáy kính troïng nhaát treân ñôøi. Muïc ñích nhö vaäy khoâng phaûi laø kieám baát cöù ñöùa treû naøo ñeå ngoài vaøo gheá chuû-toïa cuûa thieàn vieän, maø laø xaùc ñònh haäu thaân cuûa moät hieàn-trieát, vôùi hy-voïng laø ngöôøi naøy coù nhöõng ñöùc tính coù theå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi khaùc nhö vò tieàn boái.
J.F. - Baây giôø, ñeå keát luaän cuoäc ñaøm luaän lieân quan ñeán vieäc xaùc-ñònh xem Phaät-giaùo laø moät toân-giaùo hay laø moät trieát-lyù, ba seõ noùi laø moät toång hôïp cuûa caû hai. Ñieàu chaéc chaén laø noù coù yeáu toá cuûa loøng tin. Vì neáu caên cöù treân nhöõng döõ kieän maø con vöøa trình baøy -- veà phaàn ba, thì chuùng chöa ñuû thuyeát phuïc --, noù vaãn coøn yeáu toá loøng tin, tin vaøo moät soá ngöôøi, vaø söï xaùc nhaän cuûa hoï, ñoù khoâng phaûi laø baèng côù thuaàn-lyù, con seõ phaûi coâng nhaän ñieàu naøy.
M. - Ñöông nhieân, nhöng ñoù khoâng phaûi laø moät loøng tin muø quaùng, con thaáy khoù coù theå chaáp nhaän nhöõng quan ñieåm quaû quyeát hôn laø söï chöùng nghieäm baèng kinh-nghieäm vaø vieäc giaùc ngoä veà taâm-linh.
J.F. - A! ñieàu ñoù thì ñöông nhieân!
M. - Baèng côù laø, trong cuoäc soáng haøng ngaøy, chuùng ta thaám nhuaàn yù nghó vaø khoâng ngôùt tin laø söï thaät veà nhöõng ñieàu trình baøy cuûa caùc ngöôøi maø ta coi laø coù khaû naêng -- hoï bieát veà vieäc aáy, caùi ñoù hoaït ñoäng, nhö vaäy ñieàu ñoù ñuùng. Vaø ñoù laø loøng tin. Nhöng ña soá chuùng ta khoâng theå chính mình kieåm chöùng ñöôïc caùc söï thaät veà khoa-hoïc. Trong nhieàu tröôøng hôïp, chaúng haïn nhö quan nieäm nguyeân-töû goàm nhöõng haït cöùng nhoû quay chung quanh moät caùi nhaân, nhöõng söï tin-töôûng naøy vaãn coøn ngöï-trò maëc duø caùc nhaø baùc hoïc ñaõ vöùt boû chuùng. Ngöôøi ta saüng saøng tin nhöõng ñieàu ngöôøi khaùc noùi, neáu chuùng phuø hôïp vôùi moät nhaõn quan ñöôïc chaáp nhaän, vaø nghi ngôø taát caû nhöõng gì khoâng thích hôïp. Trong tröôøng hôïp cuûa khoa quaùn-töôûng, caên nguyeân cuûa söï nghi ngôø maø nhöõng ngöôøi ñöông thôøi nuoâi döôõng veà nhöõng söï thaät taâm-linh, laø vì hoï chöa heà thöõc haønh. Nhieàu ñieàu ñöôïc coi laø phi thöôøng cho tôùi khi ngöôøi ta bieát ñöôïc taïi sao, hay tôùi khi laøm thí-nghieäm ñöôïc. Nhö Ciceùron: "Ñieàu gì khoâng theå saûy ra ñöôïc thì khoâng bao giôø saûy ra, ñieàu gì coù theå saûy ra thì khoâng phaûi laø söï kyø dieäu."
J.F. - Nhöng ba trôû laïi nhöõng vieäc con noùi coù moät yeáu toá loøng tin khoâng thuaàn-lyù.
M. - Ñieàu ñuùng hôn laø noùi veà yeáu-toá töï-tin, ñieàu ñoù ñaët caên baûn treân moät loâ nhöõng yeáu toá quan saùt ñöôïc. Sau khi ñaõ soáng nhieàu naêm gaàn nhöõng ñaïo-sö naøy, ñieàu con hoïc hoûi quan-troïng nhaát maø con ruùt tæa ñöôïc laø caùc vò aáy soáng ñuùng nhö ñieàu hoï daïy. Ba daïy cho con nhöõng kinh nghieäm kyø bí cuûa vaøi tu-só. Trong Thieân-chuùa-giaùo cuõng coù nhieàu hieàn-trieát , chaúng haïn nhö thaùnh Francois Assise, nhöng con khoâng nghó laø nhöõng vò aáy, töøng ngöôøi moät tu-taäp moät caùch thaønh khaån, chính-tröïc, ñaït ñeán choã toaøn-haûo. Taïi Taây-Taïng, 20 phaàn traêm daân chuùng ñi tu, trong soá nhöõng ngöôøi tu haønh ñoù, trong suoát theá-kyû naøy chæ coù loái ba chuïc ngöôøi ñöôïc coi laø ñaõ ñaït ñeán söï toaøn-haûo! Trong khi xeùt ñoaùn chung caû xaõ-hoäi aáy maø ta ñi ñeán keát-luaän laø nhöõng hieän-trieát aáy bieát roõ nhöõng ñieàu hoï cung caáp ñeå coù theå nhaän ra ñöôïc ngöôøi tieáp noái tinh-thaàn cuûa hoï. Vì sao hoï tìm kieám vieäc töï laøm mình xai laàm? Ña soá ñeàu soáng nhö nhöõng aån-só, khoâng ai tìm vieäc töï ñöa mình ra tröôùc (ñeå caàu danh lôïi). Hôn nöõa, moät trong boán ñieàu coù toäi trong Phaät-giaùo ôû caùc tu vieän laø maïo nhaän mình ñaõ ñaït ñöôïc moät baäc giaùc naøo ñoù. Hôn nöõa, vò thieàn-sö nhaän ra Khyentseù Rinpotcheù trong ñöùa beù laø moät vò ôû trong haøng giaùo-phaåm raát cao. Chính oâng ta ñaõ chöõng giaùm cho caû ngaøn tu-só , oâng ta khoâng theå töï cho pheùp mình laøm neáu chính oâng aáy khoâng giöõ giôùi. Ta coù theå khaû dó tin laø baèng taát caû söï hieåu bieát, vaø söï thaønh-thaät maø oâng aáy ñaõ tìm ra vò thaày cuõ cuûa chính oâng ta.
J.F. - Ba khoâng nghi ngôø loøng thaønh-thaät cuû oâng ta! Ba muoán neâu ra aùnh saùng hieän-töôïng töï-tin maùy moùc. Ñoù laø moät hieän-töôïng ñöôïc bieát roõ, vaù saûy ra ôû laõnh-vöïa khaùc. Raát nhieàu ngöôøi ñaõ tin moät caùch maùy moùc cuûa chuû-nghóa coäng-saûn hay chuû-nghóa nazi, vaø thöôøng moät caùch baát vuï lôïi. Neáu nhöõng heä-thoáng ñoäc-taøi -- ba chæ noùi veà khía caïnh töï-tin maùy moùc, chôù khoâng so saùnh Phaät-giaùo laø moät chuû thuyeát hoaøn-toaøn ñoái nghòch --, neáu nhöõng heä-thoáng ñoäc-taøi chæ ñöôïc choáng ñôõ baèng moät ñaùm ñieân, vaø nhöõng keû voâ-laïi thì chuùng khoâng ñöùng vöõng 5 phuùt! Thaûm hoïa saûy ra vì nhöõng ngöôøi thoâng-minh xuaát chuùng, nhöõng nhaø baùc-hoïc, nhö Freùdeùric Joliot-Curie, ngay caû Albert Einstein, sau ñeä nhò theá chieán, laø ngöôøi coäng-saûn hay baïn cuøng ñöôøng voùi coäng-saûn. Nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ taän-tuïy, hy-sinh tính maïng, töø boû saûn nghieäp, quyeán-luyeán caù-nhaân cho chuû-thuyeát aáy. Nhö theá, vaán ñeà moät ngöôøi tin-töôûng thaønh-thaät vaøo moät ñieàu gì khoâng theå coi ñoù laø baèng côù. Ñieàu nhaän xeùt naøy, ñoái vôùi ba -- moät ñaïi dieän cuûa truyeàn-thoáng thuaàn lyù Taây-phöông -- thì Phaät-giaùo vaãn coù khía caïnh nieàm-tin toân-giaùo khoâng theå kieåm-chöùng ñöôïc, hôn laø moät trieát-thuyeát , moät söï khoân ngoan thuaàn-lyù.
M. - Con hy-voïng laø trong cuoäc ñaøm-luaän keá tieáp veà söï töông quan giöõa theå-xaùc vaø tinh-thaàn, con seõ coù theâm caùc chaát lieäu cho laäp-luaän cuûa con.
J.F. - Ñoù cuõng laø ñieàu ba hy-voïng.
