Mathieu - Trong khoaûng thôøi gian töø thaäp nieân 20 cho tôùi thaäp nieân 60, khoa taâm-lyù-hoïc bò cheá ngöï bôûi quan-nieäm neáu muoán khaûo saùt söï hoaït ñoäng cuûa tinh-thaàn thì phaûi chuù yù ñeán nhöõng söï hoaït ñoäng beân ngoaøi vaø nhaát laø khoâng ñöôïc chuù taâm tôùi chính tinh-thaàn. Theo hoï, tinh-thaàn khoâng theå töï xeùt ñoaùn chính mình moät caùch voâ tö. Ñieàu aáy ñöông nhieân loaïi boû taát caû phöông caùch cuûa khoa quaùn töôûng. Chæ coù nhöõng bieåu loä beân ngoaøi cuûa caùc dieãn bieán naõo boä laø ñöôïc nghieân-cöùu, moät laäp-tröôøng gaït sang beân caùc dieãn bieán cuûa naõo boä maø khoâng ñöa ñeán moät bieåu loä ra ngoaøi. Phaàn lôùn caùc thí-nghieäm naøy chæ ñöôïc laøm treân caùc thuù vaät. Caùch thöùc nghieân-cöùu naøy ñaõ daàn daàn ñöôïc thay theá baèng nhöõng khoa-hoïc khaùc nhö thaàn-kinh-hoïc, taâm-lyù thöïc-nghieäm, ngoân-ngöõ-hoïc, thoâng-minh nhaân-taïo (intelligence artificielle) vaân vaân; chuùng ñaët nhöõng traïng thaùi cuûa tinh-thaàn ôû moät möùc cao hôn, nhö söï töông quan vôùi caùch maø caùc hoaït-ñoäng cuûa söï hieåu bieát thaâu nhaän nhöõng tin-töùc töø beân ngoaøi (söï caûm nhaän, söï lieân-laïc, nhöõng ñoäng taùc), nhö söï töông quan vôùi caùch maø caùc hoaït-ñoäng cuûa söï hieåu bieát moät caùch töï-ñoäng (caùc giaác mô, nhöõng kyû-nieäm, caùc hình dung söï-kieän, söï hình thaønh cuûa ngoân-ngöõ, vaân vaân...). Nhöng cho tôùi ngaøy nay, sau khi nghó laïi, quan nieäm coi yù-thöùc laø moät thöïc-theå rieâng bieät trong khi nghieân-cöùu, khoâng theå ñöôïc coi laø coù giaù-trò, vì tôùi giôø naøy, ngöôøi ta khoâng theå ñoåi keát quaû cuûa söï suy nghó sang moät hieän töôïng vaät-lyù coù theå ño-löôøng ñöôïc.
Hôn nöõa, ña soá caùc nhaø thaàn-kinh-hoïc ñi tôùi yù-nghó laø ngöôøi ta coù theå vöôït qua trôû ngaïi baèng khaùi nieäm "con ma trong caùi hoäp ñen", nghóa laø yù-thöùc, hay yù-chí laø moät yeáu toá khaùc bieät vôùi heä thaàn-kinh. Theo hoï, cô caáu vaø söï hoaït-ñoäng cuûa heä nô-roân (reùseau neronal), cuøng nhöõng phaûn-öùng hoùa-hoïc vaø ñieän-khí ñuû ñeå caét nghóa ñieàu maø ta goïi laø yù-nghó. Khaùi nieäm veà tinh-thaàn, vaø hôn nöõa tö-töôûng phi vaät chaát trôû thaønh loãi thôøi. Maãu ngöôøi hoï ñeà-nghò laø heä-thoáng phöùc-taïp cuûa caùc nô-roân ñöôïc phaân chia trong caùc vuøng xaùc-ñònh cuûa naõo boä, quyeát-ñònh söï hoaït-ñoäng cuûa yù-thöùc, vaø voâ yù-thöùc. Ta coù theå coi quan-nieäm aáy laø "löôïc giaûn", vì noù daãn tôùi vieäc coi yù-thöùc laø nhöõng phaûn-öùng hoùa-hoïc vaø moät toå-hôïp sinh-vaät-hoïc.
J.F. - Treân thöïc-teá, söï tranh luaän naøy ôû Taây-phöông baét nguoàn töø laâu. Neáu ta chæ trôû veà tôùi theá-kyû 19 thì coù tröôøng-phaùi haønh söû (behavioriste), hay theo nhöõng ngöôøi thöïc haønh "taâm-lyù-hoïc (psychophysique)", thì yù thöùc chæ laø moät hieän-töôïng ñoàng thôøi, moät thöù aùnh saùng phuï theâm vaøo heä-thoáng caùc daây thaàn-kinh. Theo quan-nieäm naøy, con ngöôøi chæ laø moät toång hôïp cuûa caùc phaûn öùng vaät-lyù hoaù-hoïc vaø sinh-vaät-hoïc. YÙ-thöùc chæ laø söï phaûn chieáu cuûa nhöõng hieän-töôïng treân, vaø khoâng coù aûnh höôûng gì ñeán caùc phaûn öùng noùi treân. Bergson ñaõ phaûn baùc laïi quan nieäm treân. Trong quyeån saùch ñaàu tieân "Nhöõng döõ-kieän tröïc-tieáp cuûa yù-thöùc", naêm 1889, vaø sau ñoù naêm 1900, trong moät quyeån saùch quan-troïng hôn ""Vaät chaát vaø trí nhôù", chæ noùi veà vaán-ñeà naøy; oâng aáy ñaõ chöùng minh quan-nieäm coi yù-thöùc chæ laø phaûn aûnh cuûa caùc phaûn-öùng vaät-lyù hoaù-hoïc vaø sinh-vaät-hoïc laø sai laàm. YÙ-thöùc coù moät thöïc-theå khoâng theå löôïc-giaûn nhö nhöõng phaûn-öùng treân.
Söï tranh-luaän aáy cuõng ñaõ coù trong theá-kyû 18. Nhöõng nhaø tö-töôûng nhö La Mettrie, taùc giaû "Con ngöôøi-Boä maùy (L' homme-machine)", trình-baøy theo yù-kieán con ngöôøi chæ laø moät toång-hôïp cô-khí. Nhöõng ngöôøi thuoäc tröôøng-phaùi vaät-chaát naøy hoài theá-kyû 18, nhö Helveùtius, trong quyeån "Baøn veà yù-thöùc (De L' Esprit)", Holbach vaø Diderot cuõng theo quan nieäm aáy. Trong vaên-minh taây-phöông ñoù laø söï tranh-luaän cuûa phaùi theo Descartes. Descartes cho raèng moät con ngöôøi sinh-vaät-hoïc nhö treân khoâng coù. Theo oâng phaàn "phi vaät chaát (eùtendue)", bò raøng buoäc vôùi theá-giôùi beân ngoaøi, laø taâm-hoàn, neáu taùch ra, coù theå aûnh höôûng ñöôïc con ngöôøi. Descartes coøn tieán xa hôn tôùi ñoä coi taâm-hoàn ôû taïi tieåu naõo. Nhöõng ngöôøi ñi sau Descartes nhö Spinoza, Malebranche hay Leibniz thì nhaïo baùng quan nieäm naøy, Hoï chaáp nhaän taâm-hoàn khaùc cô-theå nhöng noù khoâng theå aûnh-höôûng leân vaät-chaát. Moãi ngöôøi ñeàu coá phaùt-minh ra moät yù-töôûng laï kyø ñeå caét nghóa söï boäc phaùt (khoâng döï ñònh) cuûa yù-muoán. Toâi quyeát-ñònh duoãi caùnh tay ra, toâi laøm ñöôïc ñieàu ñoù; nhöng ñoù khoâng phaûi laø taâm-hoàn toâi aûnh höôûng leân cô-theå toâi, ñoù laø keát quaû cuûa hai söï kieän song song. Ñoù laø quan-nieäm cuûa Malebranche. Taát caû ñeàu coá gaéng caét nghóa söï song song bieåu-kieán cuûa caùc yù-nghó vaø caùc haønh-ñoäng cuûa chuùng ta. Ba chæ neâu ra moät soá ít teân caùc taùc-giaû treân chæ ñeå chöùng minh ñoù khoâng phaûi laø moät ñeà taøi môùi. Nhö theá, söï phaùt-trieån cuûa khoa-hoïc hieän-ñaïi, vaø khoa sinh-vaät-hoïc naõo-boä (neurophysiologie) ñaõ taän cuøng vôùi söï chính-xaùc hôn, veà yù-nghó con ngöôøi nô-roân(homme neuronal) laø moät toång-hôïp sinh-vaät naõo-boä, taâm-linh cuõng chæ laø moät yeáu-toá, moät söï phaûn-chieáu, moät hieän-töôïng ñoàng thôøi, noù phuï theâm vaøo toång-hôïp treân nhöng khoâng aûnh-höôûng gì ñöôïc.
M. - Taây-phöông coù nghó raèng ñaõ giaûi-quyeát xong caâu hoûi "theå-xaùc hay tinh-thaàn"?.
J.F. - Söï phaùt trieån cuûa khoa-hoïc caän-ñaïi ñaõ xaùc nhaän quan-ñieåm choáng tinh-thaàn, baùc boû yù nghó yeáu-toá tinh-thaàn, vaø yeáu-toá vaät-chaát cuøng hieän höõu trong con ngöôøi -- vaø chæ con ngöôøi giöõa thieân-nhieân. Quan-ñieåm cuûa nhoùm chuù-troïng veà tinh-thaàn hay nhoùm chaáp-nhaän caû hai daãn ñeán heä-luaän laø vuõ-truï cuõng coù hai yeáu toá, moät yeáu-toá tinh-thaàn vaø moät yeáu-toá vaät-chaát. Ñoù laø quan-ñieåm xöa cuõ theo Plato, hay Thieân-chuùa giaùo neáu ta muoán noùi theá. Trong soá caùc sinh vaät, coù söï hoäi-ngoä huyeàn-dieäu giöõa tinh-thaàn vaø vaät-chaát nôi con ngöôøi. Taát caû trieát-lyù taây-phöông ñaõ kieät söùc coá gaéng caét-nghóa söï töông-quan giöõa linh-hoàn vaø theå-xaùc, nghóa laø "soma" vaø "psycheù" trong ngoân ngöõ Hy-Laïp, vaø phaàn khaùc laø chöùng minh khi theå-xaùc cheát ñi thì linh-hoàn ñi tôùi nôi khaùc soáng haïnh-phuùc hôn.
Ñeå phaûn baùc laïi, nhoùm "Ñoäc nguyeân (Moniste)" noùi: Khoâng! (Ñoäc nguyeân muoán noùi trong vuõ-truï khoâng caû hai yeáu-toá, nhöng chæ moät thoâi vaø ñoù laø vaät chaát. Ngöôøi ta coù theå noùi ñoù laø tinh-thaàn. Nhöng trong suoát ba theá-kyû qua, nhoùm ñoäc nguyeân vaät chaát chieám theá thöôïng phong.) Ngöôøi ta laø moät sinh-vaät goàm vaät-chaát... nhö nhöõng sinh-vaät khaùc. Söï khaùc bieät thaät söï laø vaät-chaát vaø söï soáng. Söï soáng laø vaán-ñeà hoaù-hoïc cuûa vaät-chaát. YÙ-thöùc sinh ra töø toång-hôïp cuûa caùc thaàn-kinh naõo-boä vaø naûy sinh ra ngoân-ngöõ. Ngoân-ngöõ chính laø bieåu-hieäu cuûa yù-thöùc -- yù-thöùc veà söï-vaät beân ngoaøi, yù-thöùc veà caùi toâi -- coâng cuï cuûa söï suy-nghó. Vieäc noù nhö moät thöïc-theå laø moät aûo-giaùc. Ñoái vôùi moät ngöôøi bình thöôøng, caùc tieán-boä cuûa sinh-vaät-hoïc naõo-boä xaùc nhaän quan-nieäm thöù hai maø con goïi laø "Löôïc giaûn". Phaät-giaùo coù quan nieäm theá naøo veà vaán-ñeà naøy so vôùi quan-nieäm ñang chieám theá thöôïng phong?
M. - Con nghó laø söï khaùc bieät veà quan ñieåm chính-yeáu phaûn aûnh moät söï löïa choïn sieâu-hình: khoa-hoïc loaïi sang beân khaùi-nieäm veà moät yù-thöùc phi vaät chaát maø theo ñònh-nghóa thì khoâng theå ño löôøng baèng phöông tieän vaät-lyù. Ñoù laø phaûn aûnh cuûa khuynh-höôùng coi yù-thöùc laø moät hieän-töôïng.
Theo maãu ngöôøi nô-roân cuõng nhö trong baát cöù heä-thoáng thoâng-minh nhaân-taïo naøo, ngöôøi ta khoâng theå quan-nieäm yù-thöùc coù theå töï hoûi chính noù. Khi caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo-boä noùi raèng heä thaàn-kinh khoâng hoaït-ñoäng gioáng nhö moät maùy ñieän-toaùn, hoï muoán noùi heä thaàn-kinh thì naêng ñoäng hôn raát nhieàu, coù khaû-naêng töông-taùc vaø töï saép xeáp, phaân loaïi so vôùi nhöõng maùy ñieän-toaùn maø con ngöôøi coù, nhöng khoâng coù söï khaùc bieät quan-troïng. Con ngöôøi nô-roân vaø maùy ñieän-toaùn coù moät ñieåm töông ñoàng quan-troïng: caû hai ñeàu khoâng coù yù-thöùc. Ñieàu ñoù thì hieån nhieân ñoái vôùi maùy ñieän toaùn, noù cuõng khoâng coù yù-thöùc nhö moät ñoáng saét. Trong tröôøng-hôïp con ngöôøi nô-roân, caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo-boä seõ noùi ñieàu maø ta goïi laø yù-thöùc khoâng phaûi laø moät hieän-töôïng beân caïnh cuûa heä thaàn-kinh, khoâng phaûi laø moät thöïc-theå phaân bieät vôùi heä-thoáng naøy, maø chæ laø söï hoaït-ñoäng cuûa naõo-boä, moät toång-hôïp cuûa söï noái keát caùc daây thaàn-kinh, cuûa caùc phaûn-öùng hoaù-hoïc vaø ñieän-hoïc. Moät maãu nhö theá thì khoâng khaùc vôùi moät maùy ñieän-toaùn
Vieäc moät thoâng-minh nhaân-taïo coù theå thaéng trong moät vaùn côø khoâng coù nghóa laø noù coù yù-thöùc maø chæ coù nghóa laø khoâng caàn moät yù-thöùc ñeå laøm nhöõng pheùp tính soá-hoïc. Ñieàu ñaùng chuù yù chính laø xeùt nhöõng vieäc maø thoâng-minh nhaân-taïo khoâng theå laøm ñöôïc. Noù coù theå "chôi" nhöng khoâng bieát thuù-vò cuûa keû chôi (baøi, côø). Noù coù theå tính töông-lai nhöng khoâng bieát söï lo-laéng; noù coù theå ghi nhaän nhöõng ñieàu ñaõ qua nhöng khoâng bieát vui hay buoàn. Noù khoâng bieát cöôøi, khoâng bieát khoùc, khoâng bieát thöôûng-thöùc caùi ñeïp, caùi xaáu, khoâng caûm ñöôïc tình baïn hay loøng thöông ngöôøi. Nhöng ñieàu quan-troïng nhaát laø laøm sao thoâng-minh nhaân-taïo coù theå töï hoûi noù laø gì, sau khi noù cheát, hay ñuùng hôn sau khi noù heát ñieän! Ñoù khoâng phaûi ñôn thuaàn tình caûm veà "caùi toâi", nhöng laø khaû naêng töï hoûi vaø baên khoaên veà töông-lai. Toâi laø gì? Baûn chaát cuûa tinh-thaàn toâi laø gì? Moät thoâng-minh nhaân-taïo, hay moät maùy ñieän-toaùn baèng xöông baèng thòt cuõng khoâng theå hoûi ñöôïc caâu ñoù chôù khoâng noùi tôùi phaân giaûi. Laøm caùch naøo vaø taïi sao moät maùy ñieän-toaùn hay moät heä nô-roân phöùc-taïp daønh nhieàu naêm, nhö caùc nhaø thöïc-nghieäm, ñeå töï hoûi veà baûn-theå tuyeät-ñoái cuûa yù-thöùc? Ngay caû quan-nieäm veà moät yù-thöùc phi vaät-chaát cuõng khoâng saûy ñeán vôùi moät maùy ñieän toaùn neáu caùi yù-thöùc naøy khoâng hieän höõu baèng caùch naøy hay caùch khaùc. Söï vieäc caùi yù-thöùc naøy coù theå töï hoûi veà söï hieän höõu cuûa chính noù khoâng phaûi laø moät chæ daáu raèng noù khoâng phaûi hoaøn toaøn baèng cô-khí, duø cho caùi maùy naøy coù phöùc taïp ñeán ñaâu ñi nöõa?
Sau cuøng, maãu ngöôøi thoâng-minh nhaân-taïo hình nhö queân khaû naêng quyeát-ñònh cuûa yù-thöùc: taát caû nhöõng gì gioáng nhö moät quyeát-ñònh khi aáy seõ ñöôïc ñònh bôûi moät toång-hôïp töông-taùc cuûa caùc nô-roân, vaø nhöõng quyeát-ñònh ñoät ngoät khoâng coù trong hoïa-ñoà -- söï thaät noù chæ laø moät aûo-töôûng.
J.F. - Khoâng neân nhaàm laãn hai caâu hoûi. Coù thaät coù moät yeáu toá taâm-linh khaùc vôùi yeáu toá vaät-chaát nôi con ngöôøi -- nghóa laø con ngöôøi ñöôïc caáu-taïo bôûi hai yeáu toá -- vaø phaàn hai, haønh-ñoäng vaø söï töï-do cuûa con ngöôøi. Rieâng ba, ba tin laø con ngöôøi coù moät söï töï-do naøo ñoù. Nhöng ba khoâng tin laø coù linh-hoàn, vaø söï vónh-cöûu cuûa noù. Ñoù laø hai vaán ñeà rieâng bieät.
M. - Nhö theá thì söï töï-do ñoù töø ñaâu ñeán? Treân phöông dieän moät con ngöôøi nô-roân maø ta ñang noùi, ñieàu maø ta goïi laø moät quyeát-ñònh cuûa yù-thöùc laø keát quaû toát ñeïp nhaát maø caùc nô-roân ñaït ñöôïc döïa treân caùc yeáu-toá beân ngoaøi ñeå giuùp cho söï tröôøng toàn cuûa caù nhaân hay cuûa chuûng loaïi. Quyeát ñònh aáy coù theå "vò-kyû", khi noù chæ nghó ñeán söï toàn taïi cuûa moät caù nhaân, hay moät quyeát ñònh "vò-tha", khi noù nghó ñeán söï tröôøng toàn cuûa caû chuûng loaïi, ñoâi khi coù thieät haïi cho chính baûn thaân. Vaø ta caàn nhôù laø laøm nhöõng ñieàu aáy maø khoâng coù yù-thöùc! Theo maãu naøy, chuùng ta coù aûo-töôûng laø ñang haønh-ñoäng, nhöng caùi maø ta thöôøng goïi laø yù-thöùc chæ laø moät khaùn-giaû, moät nhaân chöùng thuï-ñoäng khoâng theå döï phaàn ñaéc löïc vaøo caùc hoaït-ñoäng cuûa naõo-boä, vaø laïi caøng khoâng theå aûnh höôûng ñeán söï tính toaùn cuûa caùc nô-roân naøy. Toùm laïi, yù-thöùc khoâng theå tham döï vaøo vieäc quyeát-ñònh.
Quan-ñieåm vöøa roài hình nhö coù moät nghòch-lyù quan-troïng. Maãu ngöôøi nô-roân hình nhö khoâng theå caét nghóa, thí-duï, moät bieán coá ñaëc bieät naøo ñoù coù theå laøm thay ñoåi nhanh choùng vaø ñaùng keå caùch chuùng ta suy-nghó, cuoäc ñôøi cuûa chuùng ta. Ngöôøi ta bieát coù tröôøng hôïp cuûa nhöõng keû saùt nhaân maø cuoäc ñôøi hoï ñaày daãy haän-thuø, hoï gieát laãn nhau ngay caû trong tuø, moät ngaøy naøo ñoù boãng döng nhaän ra söï taøn-baïo cuûa mình. Ngöôøi ta chöùng kieán traïng thaùi cuoàng loaïn cuûa nhöõng ngöôøi naøy cho tôùi khi chính hoï nhaän ra ñieàu ñoù.
Ngöôøi ta keå laïi cuoäc ñôøi cuûa moät thieàn-sö hoài cuoái theá-kyû 19, soáng cuoäc ñôøi cuûa moät thôï saên, baát löông (ôû Taây-taïng ngheà saên thuù bò coi nhö ngheà baát-löông). Moät ngaøy kia, oâng aáy theo moät con nai caùi ñaõ bò baén troïng thöông, khi tôùi gaàn, oâng thaáy con nai aáy ñang sinh ra moät con nai con, tröôùc khi cheát, nai meï lieám con mình moät caùch trìu meán. Chöùng kieán caûnh aáy, ngöôøi thôï saên töø boû ngheà cuûa mình. Sau ñoù, oâng ta nhaän thaáy nhöõng söï baän taâm cho cuoäc ñôøi bình-thöôøng döôøng nhö phuø-phieám vaø giaû doái, vaø duø ñaõ boán möôi, oâng ta daønh heát thì giôø ñeå suy-luaän, tham thieàn veà tình-thöông vaø loøng vò tha, ngay caû hoïc kinh saùch, vaø trôû thaønh moät vò thieàn-sö noåi tieáng.
Neáu yù-thöùc chæ bò leä-thuoäc vaøo söï vaän haønh cuûa heä thaàn-kinh, ngöôøi ta seõ khoù hieåu laøm sao moät suy-tö xaâu xa, söï khaùm phaù ra söï thaät noäi taâm laïi coù theå daãn ta tôùi söï thay ñoåi toaøn dieän vaø mau choùng quan-nieäm cuûa chuùng ta veà theá-giôùi; veà caùch sinh soáng, veà söï an vui noäi taâm. Moät söï ñaûo loän nhö theá phaûi daãn tôùi vieäc saép xeáp laïi moät caùch quan-troïng nhöõng söï noái-keát cuûa heä nô-roân, heä-thoáng xaùc ñònh caùc thoùi quen, vaø caùch haønh-söû cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi, ta seõ deã hieåu hôn veà söï thay ñoåi aáy neáu quan-nieäm yù-thöùc laø moät doøng phi vaät-chaát, coù theå thay ñoåi deã daøng, khoâng nhö moät heä-thoáng noái-keát vaät-lyù ñöôïc caáu-taïo bôûi moät phöông thöùc phöùc-taïp chaäm-chaïp.
Ngöôøi ta cuõng khoù hieåu taïi sao yù muoán töø boû moät vaøi caûm xuùc töï-nhieân, ñaëc-bieät laø loøng ham muoán, coù theå goùp phaàn cho söï tröôøng toàn cuûa caû chuûng loaïi. Thí-duï taïi Taây-Taïng, tröôùc khi coù cuoäc xaâm-laêng cuûa Trung-Hoa, gaàn hai möôi phaàn traêm daân soá ñaõ choïn cuoäc soáng taïi caùc tu-vieän hay cö-só sau moät cuoäc suy-luaän noäi taâm veà yù-nghóa cuûa söï hieän-höõu. Ñoù laø moät ñaát nöôùc maø daân soá thöa thôùt, taøi-nguyeân laïi doài daøo. Nhöõng nhaø nhaân-chuûng-hoïc theo tröôøng phaùi bieán chuyeån (evolutioniste) thöôøng noùi tôùi söï truøng hôïp cuûa nhöõng ñieàu tin-töôûng: Quan-nieäm chieán-thaéng laø quan-nieäm baûo ñaûm cho söï tröôøng-toàn cuûa chuûng-loaïi. Laøm sao coù theå coi söï ñoäc thaân laø baûo-ñaûm cho söï tröôøng-toàn cuûa chuûng-loaïi! Nhö theá thì raát khoù chaáp-nhaän yù-nghó laø yù-thöùc khoâng coù khaû-naêng löïa choïn.
J.F. - Ba nghó laø coù moät caùi gì goïi laø "taâm (psychisme)", noù laø toång-hôïp cuûa moät tieán-trình vaät-lyù nô-roân cuûa naõo-boä, vaø söï xuaát-hieän cuûa ngoân-ngöõ, chuùng ta laøm nhöõng söï löïa choïn haøng ngaøy veà nhieàu vieäc, söï muoán aên, loøng ham muoán, söï khoâng thích, chuùng ta khoâng bò hoaøn-toaøn leä thuoäc vaøo caùc moâi-tröôøng nhö laø caùc xuùc vaät. Ñoù laø moät thöïc-teá hieän sinh, vaø ba duøng tónh-töø hieän-sinh naøy cuûa moät trieát-gia maø ba khoâng hoaøn toaøn ñoàng-yù vôùi oâng ta: Jean-Paul Sartre. Nhöng söï löïa choïn giöõa nhieàu thöù naøy khoâng caàn phaûi xaùc nhaän laïi trong söï tröøu-töôïng. Noù thay ñoåi. Theo Sartre, noù töï dieãn ra, con bò ñaët ôû trong "moät hoaøn caûnh" maø con khoâng phaûi laø taùc giaû. Soá caùc söï löïa choïn coù theå nhieàu hay ít. Coù nhöõng tröôøng-hôïp con bò ñaët tröôùc moät hoaøn-caûnh maø con coù raát ít löïa choïn. Khi con bò chìm ñaém trong chieán-tranh, quaân-ñoäi thuø nghòch traøn ngaäp ñaát nöôùc, maø con khoâng coù gì ñeå choáng laïi, caùc söï löïa choïn raát haïn cheá, phaûi khoâng?... Con chæ coù theå choïn chaïy troán hay cheát. Trong nhöõng tröôøng hôïp khaùc -- ñaây laø lyù do taïi sao ba muoán gaén boù vôùi söï hoaø-bình vaø daân-chuû -- con coù moät moâi-tröôøng roäng lôùn, con soáng trong moät xaõ-hoäi chaáp-nhaän nhieàu loaïi soáng, nhieàu luaân-lyù, maø treân nguyeân-taùc, Quoác-gia baûo ñaûm söï an-ninh cho con. Khi aáy con coù nhieàu söï löïa choïn. Nhö con, con löïa choïn trôû thaønh moät tu-só Phaät-giaùo thay vì moät nhaø nghieân-cöùu taïi vieän Pasteur. Neáu vieäc ñoù saûy ra trong ñeä nhò theá chieán, con khoâng coù löïa choïn ñoù. Nhö theá, chæ coù vieäc phaân-tích caùc tröôøng-hôïp cuï theå laø ta coù theå keát-luaän, haønh-ñoäng cuûa con ngöôøi xuaát phaùt töø trí thoâng-minh. Nhö theá, ta coù theå noùi trong moät phaïm vi naøo ñoù, con ngöôøi coù töï-do, söï gaén lieàn vôùi moät soá giaù-trò vaø choái boû moät soá khaùc cuøng vôùi haäu quaû cuûa söï löïa choïn. Nhöõng ñieàu coù theå löïa choïn trong phaïm-vi ñoù khoâng phaûi laø voâ giôùi-haïn, tuy-nhieân chuùng ta coù theå coù löïa choïn ñöôïc moät soá trong phaïm-vi thöïc-haønh. Nhöng ñieàu aáy khoâng coù nghóa laø chuùng ta coù trong cô-theå moät yeáu-toá baát-töû vaø khía caïnh tinh-thaàn.
M. - Phaät-giaùo khoâng quan-nieäm yeáu-toá baát töû, nhöng laø moät söï lieân-tuïc, khoâng ngöøng thay ñoåi, moät söï hoã-töông. Nhöng trôû laïi caâu hoûi veà töï-do haønh-ñoäng, moät heä-thoáng thoâng-minh nhaân taïo coù theå hoïc vaø thích öùng vôùi nhöõng vieäc baát ngôø, nhöng noù khoâng coù caùi "muoán" moät ñieàu gì.
J.F. - Ba taïm traùnh duøng chöõ töï-do haønh-ñoäng, ñoù laø quan-nieäm yeâu thích cuûa trieát-hoïc coå-ñieån noù laø khôûi ñieåm cuûa moät tröôøng phaùi coi linh-hoàn coù khaû naêng löïa choïn voâ giôùi-haïn, ñoäc-laäp trong moïi tröôøng-hôïp. Ba nghó raèng chuùng ta chöa bieát roõ veà boä maùy con ngöôøi, veà naõo boä. Chuùng ta coù tieán-trieån. Nhöng döïa treân nhöõng baøi khaûo-cöùu, saùch vôû maø ba ñoïc ñöôïc, hay caùc cuoäc ñaøm-luaän vôùi caùc taùc-giaû cuûa chuùng, thì chuùng ta chæ môùi baét ñaàu hieåu veà cô-caáu cuûa naõo-boä. Heä thaàn-kinh phaân tích nhöõng vieäc coù theå vaø ñieàu noù "choïn" laø ñieàu toát nhaát ñeå thích hôïp vôùi moâi-tröôøng beân ngoaøi. Ba khoâng hieåu taïi sao ngöôøi ta vaãn chöa theå chaáp nhaän laø khaû naêng löïa choïn ñöôïc sinh ra sau moät söï tieán-hoaù cuûa heä thaàn-kinh nhö theo nhöõng khaûo cöùu gaàn ñaây, keå töø thôøi cuûa ngöôøi tieàn-söû Neùanderthan, roài "caây saäy bieát nghó (homo sapien)", sau laø ngoân -ngöõ. Chuùng ta chaáp-nhaän caùi khaû-naêng aáy laø söï noái daøi cuûa moät yeáu toá naøo ñoù cuûa söï phaùt-trieån heä thaàn-kinh vaø tuûy xöông xoáng. Vaø chuùng ta cuõng coâng nhaän treân bình dieän ñoù haøm yù, bao goàm ôû trong, cho pheùp löïa choïn, dó nhieân tuøy thuoäc caùc yeáu toá saûy ra tröôùc ñoù, nhöõng yeáu-toá maø con ngöôøi, moät thöïc-theå sinh-vaät-hoïc bò ñaët tröôùc nhöõng hoaøn caûnh lòch-söû, xaõ-hoäi. Ba nghó -- tröø vaøi tröôøng hôïp ngoaïi leä -- vieäc phaân-tích lòch-söû caùc xaõ-hoäi loaøi ngöôøi cho pheùp ta keát-luaän laø luoân luoân coù söï töï-do löïa choïn giöõa nhieàu caùch haønh söû khaùc nhau. Ñoù laø coâng duïng cuûa söï suy-nghó. Ñoù laø coâng duïng cuûa söï suy-luaän. Ñoù laø coâng duïng cuûa tin-töùc. Ñoù cuõng laø söï ngöøng hoaït ñoäng (ñeå suy-nghó), veà nhöõng ñieàu coù theå saûy ra döïa treân nhieàu giaû-thuyeát, öôùc ñoaùn, nhö moät ngöôøi chôi côø coù theå ñoaùn ñöôïc nhöõng gì seõ saûy ra cho nhöõng böôùc ñi cuûa mình.
M. - Ba ñònh noùi gì vôùi caâu: "Ñoù laø coâng duïng cuûa söï suy-nghó", vì chuùng ta ñang noùi veà moät maùy ñieän-toaùn baèng xöông, baèng thòt?
J.F. - Khaû naêng choïn löïa laø vieäc cuûa kinh-nghieäm. Laïi nöõa neáu ñieàu ñoù khoâng ñuùng, thí-duï nhö nhöõng ngöôøi coäng-saûn tuyeân-truyeàn , nhöõng söï kieän saûy ra chæ tuaân theo quy-luaät duy-vaät söû quan, thì coøn caàn gì ñeán caùc chính-phuû, caùc cô-quan quoác-teá, caùc trung-taâm nghieân-cöùu chính-trò. Neáu ngöôøi ta noùi caùi gì phaûi ñeán seõ ñeán, caùc toøa-aùn cuõng khoâng caàn keát toäi ai heát, ngay caû caùc toäi phaïm ñoái vôùi nhaân loaïi.
M. - Ñuùng theá, neáu taát caû caùc ngöôøi, chaúng haïn nhö ôû Bosnie quyeát ñònh ñaàu hoâm sôùm mai seõ gieát heát haøng xoùm cuûa hoï, thì hoï chæ laøm vì bò chaïm caùc giaây thaàn-kinh, ta chæ coù theå xöû hoï tuø chung thaân! Neáu keát toäi hoï thì khoâng khaùc gì laøm vieäc thanh loïc noøi-gioáng (eugeùnisme). Hoaëc laø, söï muoán trong ta xaùc ñònh moät haønh-ñoäng laø toài baïi hay toát ñeïp vaø söï muoán naøy laø bieåu hieäu cuûa doøng yù-thöùc cuûa chuùng ta. Moät soá tin raèng coù töï-do, vì caùi aûo-töôûng aáy phuï giuùp cho söï thaønh-coâng cuûa loaøi ngöôøi trong lòch-trình tieán-hoùa. Nhö Christian de Duve, ñoaït giaûi Nobel veà y-khoa, noùi trong quyeån "Haït buïi cuûa söï soáng", nhöõng laäp luaän naøy khoâng ñi tôùi taän cuøng ñeå xeùt xem thöïc-theå naøo caûm thaáy caùi aûo-töôûng töï-do. OÂng ta theâm: "Neáu khoâng coù söï töï-do yù-thöùc, thì khoâng theå noùi ñeán traùch-nhieäm, vaø cô caáu toå chöùc cuûa xaõ-hoäi loaøi ngöôøi caàn phaûi xeùt laïi. Trong soá nhöõng ngöôøi thieân veà duy-vaät khoâng töông nhöôïng, coù raát ít ngöôøi ñi xaâu theâm treân con ñöôøng lyù-luaän naøy ñeå tôùi moät keát-luaän hôïp-lyù."
J.F. - Ta khoâng phaûi chæ noùi ñeán yù-thöùc moät caùch toång-quaùt, maø cuõng phaûi noùi veà, vaø nhaát laø, yù-thöùc luaân-lyù. Daáu veát to lôùn cuûa loaøi ngöôøi, ñieàu bí-hieåm lôùn lao trong caùc sinh-vaät laø söï thanh-lieâm. YÙ-thöùc veà ñieàu toát vaø ñieàu xaáu laø ñieàu khoâng theå traùnh thoaùt, ngay caû nhöõng nhaø ñoäc-taøi khaùt maùu cuõng caûm thaáy nhu caàu eùm nheïm nhöõng chuyeän xaáu xa cuûa hoï. "Giaûi phaùp sau cuøng" cuûa Hitler, hay "Gu-laïc (Goulag)" cuûa Staline ñeàu laø nhöõng bí-maät quoác-gia. Nhö theá neáu khoâng coù tình caûm veà ñieàu xaáu, ñieàu toát thì khoâng coù töï-do. Toùm laïi, ñeå trôû veà ñieàu chính cuûa cuoäc ñaøm-luaän, Ba nghó raèng khoâng theå choái boû söï coù töï-do caù-nhaân, söï töï-do con ngöôøi noùi chung, tuy raèng khoâng nhaän raèng treân phöông dieän sieâu-hình, coù hai yeáu toá nôi con ngöôøi, moät yeáu toá tinh-thaàn, moät yeáu-toá vaät-chaát.
M. - Nhöng ta haõy trôû laïi giaây phuùt ban ñaàu cuûa moät quyeát-ñònh. Neáu ñieàu ta coi yù-thöùc chæ laø moät nhaân-chöùng ma, baát löïc vaø voâ duïng, thì ta thuoäc veà nhoùm chuû-tröông haønh-ñoäng tuyø-thuoäc vaøo moâi-tröôøng (determinisme) tôùi ñoä cöïc ñoan. Khoa naõo-boä hoïc cho ta bieát laø 90 phaàm traêm caùc hoaït ñoäng cuûa naõo laø voâ yù thöùc. Taïi sao laïi khoâng 100 phaàn traêm, neáu yù-thöùc chæ laø moät nhaân-chöùng thuï-ñoäng, khoâng theå aûnh höôûng ñeán söï hoaït ñoäng cuûa naõo? Khi heä thaàn-kinh ôû traïng-thaùi caân baèng, noù chöùa ñöïng moät soá nhöõng khaû naêng do söï noái keát cuûa caùc nô-roân maø ta coù ñöôïc do di chuyeàn vaø do hoïc taäp.
J.F. - Heä-thoáng aáy coù bò baét buoäc phaûi coù moät höôùng ñi theá naøy hay theá kia?
M. - Söï caân baèng phaûi ñònh höôùng cho heä-thoáng ñoù ñi theo höôùng naøy hay höôùng khaùc. Neáu ta deïp sang beân yù muoán, yù-nghó, ñieàu gì coù theå xaùc ñònh höôùng ñi cuûa heä-thoáng aáy? Söï may ruûi? Neáu theá seõ hoãn-loaïn, khoâng phoå quaùt, tuøy höùng. Tuøy nhu caàu? Chuùng ta bò rôi trôû laïi chuû-tröông haønh-ñoäng tuyø-thuoäc vaøo moâi-tröôøng moät caùch hoaøn toaøn. Ngöôøi ta coù theå, thí duï quyeát-ñònh töø boû loøng ham muoán duø ñoù laø khuynh höôùng töï nhieân veà sinh-vaät-hoïc; hay laø traûi haøng giôø ñeå töï hoûi veà thöïc chaát cuûa yù-nghó; ngöôøi ta cuõng coù theå laøm moät haønh ñoäng haøo-hieäp moät caùch voâ danh vaø baát vuï lôïi.
J.F. - ÖØ, nhöng yù muoán khoâng phaûi tuyeät-ñoái; noù bò bao quanh bôûi moät soá trôû ngaïi. Söï khoân ngoan nhaéc ta caàn luoân nhôù caùi muoán khoâng phaûi hoaøn toaøn vaø caùi haï tieän cuõng theá. Caâu noùi "toaøn quyeàn quyeát-ñònh" coù haøm yù con ngöôøi ñöôïc hoaøn toaøn töï-do, gioáng nhö oâng Trôøi toái cao coù theå aùp-ñaët yù muoán cuûa mình (treân caùc chuû theå khaùc) thaät. Söï thaät thì khoâng theá.
M. - Con khoâng noùi ñoù laø moät söï töï-do hoaøn-toaøn, nhöng laø söï hieän-höõu cuûa khaû naêng ñeå phaùn xeùt, khaû-naêng naøy ñi raát xa, nhö ta coù ñoái vôùi cuoäc ñôøi cuûa moãi chuùng ta.
J.F. - Taát caû nhöõng laäp-luaän ñoù toát, nhöng chuùng hình nhö khoâng ñuû ñeå traû lôøi cho caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo-boä, hoï nghó raèng moïi vieäc coù theå caét nghóa ñöôïc maø khoâng caàn phaûi duøng tôùi khaùi nieäm moät yù-chí ngoaøi theå-xaùc.
M. - Phaät-giaùo khoâng heà phaûn khaùng vieäc hình dung con ngöôøi nô-roân treân phöông dieän vaät chaát , nhöng noù xaùc nhaän yù-thöùc veà baûn thaân laø moät söï löïa choïn sieâu-hình, khoâng phaûi moät baèng chöùng khoa-hoïc. Ta cöù xem aûnh höôûng cuûa ma-tuyù treân naõo boä thì roõ.
J.F. - Ma-tuyù laø moät phoù saûn cuûa thuoác gì?
M. - Caàn xa... ma-tuyù laø moät phaân-töû ngaên caûn vieäc haáp thuï chaát "dopamine", noù gaây ra caûm giaùc khoaùi laïc, thoaùt tuïc, vaø trong khi coøn chòu aûnh höôûng cuûa noù thì naïn nhaân xao laõng nhöõng coâng vieäc khaùc. Ngöôøi aáy khoâng aên, khoâng laøm vieäc, khoâng nguû; laâng laâng trong traïng thaùi khoaùi-laïc nhaân-taïo. Hôn nöõa, thöù thuoác naøy laøm ghieàn maø chæ coù theå thoaùt ra ñöôïc laø ngöng duøng noù vaø coá vöôït qua söï ñoøi hoûi. Chaát "dopamine" coù dính daùng ñeán raát nhieàu khoaùi caûm, sinh ra töø vieäc duøng ma-tuùy, huùt thuoác, vieäc aân-aùi, vaø ngay caû khi aên xuùc-cuø-laø (chocolat)! Phaåm chaát vaø cöôøng-ñoä veà giaùc quan cuûa chuùng ta, nhö tình caûm yeâu, gheùt tuøy thuoäc hoaøn-toaøn vaøo nhöõng phaùn öùng hoaù-hoïc cuûa naõo. Ai bieát ñöôïc? Coù theå moät nhaø sö töø boû nhöõng thuù vui traàn theá, ñeå höôûng moät söï an vui hoaøn toaøn, laø moät ngöôøi maø löôïng "dopamine" trong cô-theå cao hôn ngöôøi thöôøng! Nhìn thoaùng qua, thì hình nhö söï khoaùi-laïc do ma-tuùy mang laïi chæ laø moät giaû-töôûng ñaùng thöông cuûa an vui thaät söï, cuûa söï khoân ngoan. Söï khoaùi laïc ñoù chæ laø söï ñau-khoå traù hình: noù keùo theo söï chaùn chöôøng, söï khoâng thoûa maõn vaø taän cuøng laø söï ñau khoå, luoân luoân caûm thaáy thieáu moät caùi gì. Noù gaây ra söï taøn phaù taâm-lyù, ñieàu naøy daãn ñeán taøn phaù cô-theå cuûa caù nhaân aáy. Ñoái nghòch laïi, söï hoan laïc cuûa moät hieàn trieát khoâng do moät yeáu toá beân ngoaøi naøo, hôn nöõa, noù khoâng bò aûnh höôûng cuûa nhöõng yeáu toá cuûa ñôøi soáng nhö söï thuaän lôïi, baát thuaän lôïi. Nieàm vui naøy chaúng nhöõng khoâng taøn vôùi thôøi-gian maø laïi coøn gia taêng vaø ñöôïc cuûng coá theâm. Noù khoâng daãn daét caù nhaân tôùi co cuïm trong thieân-ñöôøng nhaân-taïo -- ñuùng ra phaûi noùi ñiaï-nguïc nhaân-taïo -- nhöng môû roäng ra cho caùc ngöôøi chung quanh. Söï tinh-khieát naøy coù theå dieãn taû ñöôïc, chuyeàn ñi ñöôïc.
Tuy nhieân, theo caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo-boä, hai ñieàu phaûi ñöôïc thoaû maõn:
- Thöù nhaát laø moät teá-baøo coù theå coù moät aûnh höôûng raát ñaùng keå treân yù-nghó, nhöng ta khoâng hieåu ñöôïc laø laøm caùch naøo noù coù theå aûnh höôûng treân yù-thöùc phi vaät-chaát.
Thöù hai laø yù-thöùc seõ gioáng nhö moät maùy ñoïc nhöõng gì dieãn bieán trong naõo, khoâng theå coù khaû naêng tham döï vaøo nhöõng vieäc quyeát-ñònh.
J.F. - Sau cuøng, con coù choáng laïi nhöõng ngöôøi nghó raèng yù-thöùc chæ laø moät chöõ khoâng coù nghóa?
M. - Moät laàn nöõa con nhaán maïnh laø yù-thöùc coù khaû-naêng bieát veà chính noù vaø nhaát laø töï hoûi veà cô caáu cuûa noù. Ñoù laø ñieàu ñöôïc chöùng nghieäm khoâng theå choái caõi. Neáu yù-thöùc khoâng tham-döï vaøo vieäc quyeát-ñònh, caâu hoûi seõ laø, noù duøng laøm gì, taïi sao noù quan-saùt chuùng ta, vaø ai quan-saùt? Moät nhoùm nhöõng ngöôøi maùy cuõng ñuû vaø söï hieän-höõu cuûa yù-thöùc laø moät ñieàu ñöôïc cho theâm con ngöôøi ñeå coi caùc cuoäc trình-dieãn? Ñoù khoâng phaûi laø moät haønh-ñoäng cuûa yù-thöùc, maø cuûa moät ngöôøi thích coi ngöôøi khaùc laøm tình.
J.F. - Ñieàu aáy laø moät tæ duï cuûa "Ghost in the machine"... con ma trong caùi hoäp ñen. Ñoù cuõng laø quan ñieåm cuûa phaùi theo Bergson: yù-thöùc ngoaøi naõo-boä.
M. - Quaû coù moät con ma trong caùi maùy: ñoù laø doøng yù-thöùc. Caùi doøng naøy, chaéc khoâng caàn laäp laïi, khoâng haøm yù moät söï soáng cuûa moät thöïc-theå thöôøng haèng ñi töø ñôøi soáng naøy sang ñôøi soáng khaùc. Tuy theá noù chöùa nhöõng daáu veát veà lòch-söû cuûa noù. Caùi yù-thöùc naøy cho pheùp yù muoán aûnh höôûng leân cô-theå trong giôùi haïn vaät-lyù xaõ-hoäi cho pheùp.
J.F. - YÙ-thöùc vaø naõo-boä hoaït ñoäng ra sao?.
M. - Theo Phaät-giaùo, söï choáng ñoái giöõa quan-ñieåm vaät-chaát vaø tinh-thaàn, giöõa yù-nghó vaø vaät-chaát laø vieäc ñaët sai vaán-ñeà. Thaät vaäy, ña soá caùc trieát-gia vaø baùc-hoïc choáng vieäc gaùn vaät-chaát vaøo yù-nghó phi vaät-chaát. Vì quan-nieäm nhò-nguyeân aáy va chaïm vôùi luaät baûo toaøn naêng-löôïng khi coi moät yeáu-toá phi vaät-chaát laïi coù theå aûnh-höôûng ñeán moät heä-thoáng vaät-chaát. Moät yù-nieäm nhö theá chaéc-chaén seõ gaây neân moät vaán-ñeà khoâng giaûi-quyeát ñöôïc. Ñieàu toát nhaát ôû ñaây laø khaûo-saùt veà thöïc-theå cuûa chính vaät-chaát, chính vì söï gaùn-gheùp caùc ñieàu khoâng coù cho vaät chaát maø caùc nhaø quan-nieäm chuû yeáu veà vaät-chaát chaïm phaûi nhò-nguyeân vaø khoâng hieåu ñöôïc baûn-chaát cuûa vaät-chaát. Theo Phaät-giaùo, nhöõng nguyeân-töû khoâng ôû theå cöùng vaø khoâng coù söï hieän höõu noäi taïi. Moät taäp hôïp cuûa nhöõng nguyeân-töû naøy, duø cho soá löôïng laø bao nhieâu ñi nöõa, cuõng khoâng trôû neân hieän-höõu hôn caùc caáu töû. Neáu khoâng muoán noùi daøi doøng veà caùc khoa vaät-lyù caän ñaïi, ta coù theå nghó tôùi ñieàu Heisenberg vieát: "Nhöõng nguyeân-töû vaø nhöõng phaân-töû khoâng coù thaät; chuùng hôïp thaønh moät theá-giôùi veà theá-naêng hay ñuùng hôn veà khaû-naêng cuûa moät vaät hay moät söï kieän."
Chuùng ta trôû laïi vôùi söï phaân-tích cuûa Phaät-giaùo veà thöïc-theå cuûa caùc hieän-töôïng. Theo quan-nieäm naøy, söï choáng ñoái veà tinh-thaàn vaø vaät-chaát khoâng phaûi laø khoâng giaûi-quyeát ñöôïc vì chuùng khoâng phaûi laø nhöõng thöïc theå ñoäc-laäp vaø thöôøng haèng. Khi aáy khoâng coù gì ngaên caûn yù-thöùc gaây aûnh höôûng treân naõo-boä baèng nhöõng phaûn öùng hoaù-hoïc vaø gaây neân nhöõng dieãn-tieán sinh-vaät-hoïc aûnh höôûng treân cô-theå, cuõng khoâng gì ngaên caûn nhöõng dieãn-tieán naøy coù aûnh höôûng tôùi yù-thöùc. Söï töông giao naøy saûy ra trong khi yù-thöùc coøn dính vôùi theå-xaùc. Nhöng ta phaûi theâm yù-thöùc phi vaät-chaát höôùng daãn söï hoaït-ñoäng, quyeát-ñònh cuûa naõo-boä. Caùc nhaø thaàn-kinh hoïc phuû-nhaän söï löïa choïn sieâu-hình, trong khi Phaät-giaùo xaùc-nhaän söï löïa choïn sieâu-hình. YÙ-thöùc khoâng ñöôïc tìm thaáy trong caùch khaûo-cöùu cuûa khoa-hoïc vaät-lyù laø ñieàu ñöông nhieân, nhöng khi khoâng tìm thaáy moät vaät gì thì khoâng theå coi ñoù laø baèng côù raèng ñieàu aáy khoâng coù. Söï löïa choïn cuûa Phaät-giaùo döïa treân kinh-nghieäm cuûa khoa quaùn-töôûng. Nhö theá thì ñieàu sau cuøng ñeå chaám döùt söï tranh-luaän laø tìm xem coù nhöõng chæ daáu giaùn-tieáp naøo coù theå cho thaáy yù-thöùc coù söï hieän-höõu khoâng gaén lieàn vôùi theå-xaùc. Theo ngoân-ngöõ Phaät-giaùo, yù-thöùc vi-teá, hay phi vaät-chaát, thì "khoâng hình daùng", nhöng khoâng phaûi "khoâng hieän-höõu" hay "khoâng bieåu loä", noù coù theå laøm ñöôïc vieäc. Caùi yù-thöùc aáy coù khaû naêng töông-taùc vôùi cô-theå, maø caùi cô theå naøy khoâng coù tính caùch thöôøng haèng vónh-vieãn.
J.F. - Khoan ñaõ! laø moät trieát-gia nhaø ngheà, ba khoâng coi troïng nhöõng phöông caùch moân sieâu-hình lôïi duïng nhöõng söï khaùm-phaù khoa-hoïc ñeå chöùng-minh moät khuynh-höôùng veà sieâu-hình. Khoa-hoïc khoâng phaûi ñeå duøng cho vieäc ñoù. Ba laáy thí duï veà nguyeân-taéc baát ñònh cuûa Heisenberg. Khi ba coøn ñang hoïc trieát -- nghóa laø luùc khôûi ñaàu cuûa Ñeä-nhò theá-chieán -- söï khoâng xaùc-ñònh trong vaät-lyù vi töû (microphysique) laø hieän-töôïng lôùn luùc baáy giôø. Taát caû caùc trieát-gia theo tröôøng-phaùi tinh-thaàn ñaõ lôïi duïng yù nieäm khoâng xaùc ñònh ñeå noùi: "A! Anh seõ thaáy! Töï-do mong muoán laø ñieàu hoaøn-toaøn coù theå ñöôïc, vaät-chaát khoâng hoaøn-toaøn xaùc-ñònh"... Ba khoâng coi troïng caùch lyù-luaän aáy. Vieäc baát-ñònh trong vaät-lyù vi-töû khoâng cho pheùp con ngöôøi aùp-duïng vaøo caùc hieän-töôïng thieân-nhieân khaùc. Veà sau laïi xuaát-hieän nhöõng caùch duøng khaùc cuûa nhoùm maø ba goïi laø "phaùi ñieåm töïa (discipline d' appui)". Michel Foucault ñaõ duøng ngöõ-hoïc moät caùch loûng leûo ñeå vieát quyeån "Nhöõng chöõ vaø nhöõng söï vaät (Les mots et les choses)". Nhöõng loaïi kyù-sinh truøng cuûa khoa-hoïc cuûa moân sieâu-hình hoïc saûy ra luoân, vaø coù ngay caû trong theá-kyû 18. Ba khoâng coi troïng vieäc naøy.
M. - Con nhaän raèng söï so-saùnh ñoù khoâng hoaøn-toaøn. Trieát-hoïc Phaät-giaùo coù caû moät heä-thoáng chaët cheõ coù theå vöôït qua trôû-ngaïi ñoù. Tuy nhieân vieäc so-saùnh ñoù cho pheùp môû ra moät caây caàu, hay moät loái ñi, giöõa caùc phöông-thöùc Phaät-giaùo vaø phöông-thöùc trieát-hoïc taây-phöông, vaø goùp phaàn môû roäng nhaõn-quan. Theo Phaät-giaùo, coù söï töông quan giöõa yù-thöùc vaø theå-xaùc trong khoaûng thôøi gian lieân hôïp. Doøng yù-thöùc coøn tieáp-tuïc sau caùi cheát, vaø traûi qua nhöõng traïng-thaùi soáng khaùc nhau, giöõa moãi laàn sinh töû. Neáu duøng chöõ cuûa Francisco Valera thì "Daáu aán cô-theå cuûa yù-nghó (L' inscription corporelle de l' esprit)", xaùc ñònh söï töông quan giöõa doøng yù-thöùc vaø heä thaàn-kinh naõo-boä. Ta coù theå goïi daáu aán aáy laø hình aûnh thoâ sô cuûa yù-thöùc vì noù dính ñeán thaân-theå vaät-chaát. Khaû-naêng cuûa yù-thöùc vi-teá taùc duïng vôùi thaân-theå caét nghóa khaû naêng quyeát-ñònh.
Phaät-giaùo phaân bieät nhieàu möùc ñoä hay khía caïnh cuûa yù-thöùc. Khía caïnh ñaàu taïm goïi laø "thoâ sô" töông ñöông vôùi heä thaàn-kinh, khía caïnh vi teá hôn coù theå coi laø "tia saùng lôø môø" maø ba thöôøng noùi, laø moät hieän-töôïng ñoàng thôøi cuûa heä-thoáng nô-roân, vaø sau choùt laø khía caïnh chính yeáu, söï phi vaät-chaát cuûa yù-thöùc. Khía caïnh sau cuøng naøy laøm thaønh doøng yù-thöùc ñi töø ñôøi soáng naøy sang ñôøi soáng khaùc. Doøng yù-thöùc naøy khoâng coù khôûi ñaàu maø cuõng khoâng coù taän cuøng, vì yù-thöùc khoâng theå sinh ra töø soá khoâng (khoâng coù gì) maø cuõng khoâng sinh ra töø söï voâ sinh: Moãi giaây phuùt yù-thöùc sinh ra töø yù-thöùc tröôùc noù, vaø laøm naûy sinh yù-thöùc ñi sau noù. Töông töï nhö vaäy, trong vaät-lyù ta coù luaät baûo toaøn naêng löôïng -- khoái löôïng-vaät chaát khoâng theå ñöôïc sinh ra, cuõng khoâng theå maát ñi, chæ thay ñoåi traïng-thaùi --, ta coù theå coi ñaây laø nguyeân-taéc baûo toaøn yù-thöùc. Nhö theá thì coù moät doøng yù-thöùc cho moãi caù-nhaân, noù coù theå thay ñoåi, nhö nöôùc ôû trong moät con soâng coù theå vaån ñuïc coù theå trong veo. Cuõng theo caùch naøy, moät ngöôøi coù theå ñi töø trang thaùi roái raém cuûa moät ngöôøi thöôøng tôùi traïng thaùi tænh thöùc cuûa ñöùc Phaät.
J.F. - YÙ töôûng coù moät yeáu-toá tinh-thaàn coù theå gaùn cho naõo-boä laø ñieàu Bergson noùi trong quyeån "Vaät-chaát vaø trí nhôù (Matieøre et Meùmoire)" maø ba ñaõ noùi. Quyeån saùch aáy ñöôïc vieát trong thôøi gian maø caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo-boä ñang nghieân-cöùu veà nhöõng ngöôøi bò beänh lieät naõo (aphasie). Ñeå chöùng-minh laø beänh lieät naõo, hay laø maát khaû-naêng veà ngoân-ngöõ, töøng phaàn hay hoaøn-toaøn, laø do beänh lôû cuûa naõo ôû nhöõng nôi roõ reät, caùc nhaø sinh-vaät-hoïc naõo cho raèng ñaõ chöùng-minh ñöôïc khi ngöôøi ta phaù-huûy phaàn naøo ñoù cuûa naõo thì cuõng phaù-huûy yù-thöùc. Nhö theá thì yù-thöùc cuõng laø naõo. Trong coá gaéng phaûn baùc laïi keát-luaän treân Bergson ñaõ duøng saùu naêm ñeå nghieâm-cöùu caùc saùch vôû veà beänh lieät naõo. OÂng ta chöùng minh trong saùch raèng trí-nhôù, töùc laø yù-thöùc, laø "caùi vöôït hôn (deùborde)" naõo-boä. Noù nhö maùng vaøo, "nhö moät caùi aùo maùng vaøo giaù treo aùo", nhöng khoâng theå giaûn löôïc hôn nöõa, caùi aùo khoâng theå giaûn löôïc thaønh caùi giaù aùo, cuõng nhö vieäc phi thieân-nhieân khoâng theå giaûn löôïc thaønh thieân nhieân
M. - Söï vieäc ma tuùy, hay söï lôû moät phaàn naøo ñoù cuûa naõo aúnh höôûng xaâu ñaäm ñeán yù-nghó, hay khaû naêng cuûa chuùng ta khoâng chöùng-minh ñieàu gì. Neáu coù moät yù-thöùc phi vaät-chaát , ta phaûi hieåu noù khoâng theå hoaït ñoäng bình-thöôøng trong moät khoái oùc thieáu-thoán, gioáng nhö moät phi-coâng treân moät maùy bay bò hö haïi thì khoâng theå bay ñuùng höôùng.
J.F. - Söï hieän-höõu cuûa yù-thöùc phi vaät-chaát coù phaûi laø moät yeáu-toá caàn-thieát trong Phaät-giaùo khoâng, khi khaùi nieäm caên-baûn laø söï taùi sinh?.
M. - Dó nhieân, vieäc duy nhaát coù theå chöùng-minh söï hieän-höõu cuûa yù-thöùc phi vaät chaát laø söï coù thöïc cuûa söï taùi sinh, hay ñuùng hôn, söï lieân tuïc cuûa yù-thöùc. Nhöng tröôùc heát, con muoán noùi vaøi lôøi veà söï thoâng-tin cuûa yù-nghó, ñieàu naøy cuõng nhö yù-thöùc phi vaät-chaát. Ñoù laø ñieàu caùc ngöôøi Taây-taïng cuõng ñoàng yù neáu coù nhöõng baèng chöùng, khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu keå ra trong kinh saùch, maø laø ñieàu thöôøng nhaät cuûa caùc vò thieàn-sö. Noù ñöôïc coi laø bieåu hieäu cuûa söï hoã töông cuûa caùc hieän-töôïng. Nhöng khoâng coù gì baèng kinh nghieäm baûn thaân, neân con buoäc phaûi noùi veà kinh-nghieäm cuûa con. Trong thôøi gian 15 naêm soáng gaàn caùc thieàn-sö Taây-Taïng, nhieàu laàn con phaûi coâng nhaän laø caùc vò aáy yù-thöùc ñöôïc caùc yù-nghó cuûa con vaø cuûa caùc baïn con khi chuùng con vöøa nghó tôùi. Con keå moät chuyeän con kinh ngaïc nhaát. Khi con ñang ngoài thieàn taïi moät aån thaát gaàn choã cuûa vò thaày ñaàu tieân cuûa con, Kangyour Rinpotcheù, con ñang nghó veà caùc sinh vaät maø con ñaõ gieát khi con coøn nhoû. Con ñang ñi caâu caù -- khi con ñöôïc 15 tuoåi, ñoät nhieân con nhaän ra raèng nhö theá laø saùt sinh vaø laøm ñau khoå moät chuùng sinh -- vaø coù laàn con duøng suùng ñeå baén moät con chuoät. Khi suy nghó nhö theá, moät söï hoái tieác roäng lôùn bao phuû con veà vieäc taïi sao con coù theå voâ tình gaây khoå ñau cho caùc sinh vaät khaùc vaø coi ñoù laø chuyeän thoâng thöôøng. Con quyeát ñònh ñi gaëp ñaïo-sö Kangyour Rinpotcheù ñeå noùi veà nhöõng chuyeän aáy -- thuù toäi moät caùch naøo ñoù. Con tôùi tröôùc maët oâng ta. Khi aáy con chöa noùi ñöôïc tieáng Taây-Taïng, nhöng con oâng ta coù maët ôû ñoù...
J.F. - Anh ta laøm thoâng ngoân....
M. - Khi troâng thaáy con, ñaïo-sö Kangyour Rinpotcheù nhìn con cöôøi, tröôùc khi con coù theå noùi moät caâu "xaùm hoái", oâng aáy noùi nhoû vôùi con oâng ta, vaø ngöôøi naøy dòch laïi cho con: " Trong cuoäc ñôøi, anh ñaõ gieát bao nhieâu sinh-vaät?
J.F. - Ñieàu aáy raát lyù thuù.
M. - Ngay luùc aáy, con caûm thaáy moïi vieäc döôøng nhö bình thöôøng...Con cöôøi. Con chöa caûm thaáy vieäc con vöøa lao ñaàu vaøo moät khoâng gian laï-luøng vaø phi thöôøng! Nhöng cuõng khi aáy... Chæ caàn moät laàn ñeå môû roäng yù-thöùc. Ngöôøi ta thöôøng noùi, chæ caàn neám nöôùc bieån duø chæ moät gioït cuõng ñuû ñeå bieát laø noù maën.
J.F. - Ba ñoàng yù... Nhöng vieäc moät taâm-hoàn coù theå lieân laïc vôùi moät taâm-hoàn khaùc -- söï vieäc hieám khi ñöôïc coâng nhaän, nhöng moät vaøi ñieàu ñaõ ñöôïc xaùc nhaän, vaø vôùi con, nhö con vöøa trình baày -- khoâng ñuû ñeå chöùng-minh moät yeáu-toá sieâu-hình nôi con ngöôøi.
M. - Tuy noù chöa theå, nhöng noù laø ñieàu ñaùng keå cho vieäc phoûng ñoaùn. Cuõng caàn noùi theâm laø caùc vò thieàn-sö Taây-Taïng aáy luoân luoân coù thaùi ñoä khieâm nhöôøng. Coù theå hoï thöôøng duøng khaû-naêng naøy, nhöng ít khi ñeå loä ra. Hoï khoâng thích bieåu döông khaû naêng cuûa mình, vaø khoâng tìm caùch cho ngöôøi khaùc khaâm-phuïc. Caùi khaû naêng naøy laø chuyeän thöôøng cuûa caùc ñaïo-sö Taây-Taïng vaø thöôøng ñi ñoâi vôùi vieäc ñaït ñöôïc nhöõng söï chöùng ngoä cao. Con chöa ñöôïc quan saùt, hay nghe noùi veà khaû naêng naøy nôi nhöõng ngöôøi tu hoïc bình thöôøng.
Vaø cuõng chính nhöõng vò naøy noùi theo kinh nghieäm cuûa hoï, veà moät traïng thaùi cuûa yù-thöùc sau khi cheát; vaø nhöõng khaû naêng maø ngöôøi ta coù theå chöùng nghieäm ñöôïc veà nhöõng söï toaøn haûo maø hoï ñaït ñöôïc trong coõi ñôøi naøy. Con nghó laø hoï noùi thaät. Ñoù laø taát caû nhöõng ñieàu con coù theå noùi.
J.F. - Nhöõng caùch lyù-luaän chính-xaùc cuûa con cuõng ñöôïc tìm thaáy nôi caùc cuoäc ñaøm ñaïo vôùi Platon. Nhöõng ngöôøi ñaït ñöôïc khaû naêng tinh-thaàn cao thì thöôøng toû ra khoâng ham cuûa caûi vaät-chaát, khieâm nhöôøng, thanh cao chöùng toû moät caù tính ñaëc-bieät, vaø hình nhö coù nhöõng khaû naêng phi-thöôøng. Nhöõng yeáu-toá naøy neáu gom laïi cho pheùp ngöôøi naøo thích hôïp vôùi lyù-luaän naøy chaáp nhaän giaû-thuyeát laø coù yeáu-toá taâm-linh vaø söï tröôøng cöûu cuûa linh-hoàn. Nhöng noù khoâng ñoøi phuï theâm yeáu-toá loøng tin, maø chæ duøng nhöõng laäp luaän vöõng chaéc.
M. - Neáu ta ñònh-nghóa loøng tin nhö laø moät söï quyeát chí sinh ra töø kinh-nghieäm, thì taïi sao ta khoâng hoaøn-thaønh loøng tin aáy? Vieäc chia seû söï quyeát chí vôùi moät ngöôøi khoâng coù nhöõng kinh-nghieäm nhö mình hieån nhieân laø ñieàu khoù.
J.F. - Ñuùng theá! söï chöùng minh duy nhaát chính laø söï ñoäc-laäp vôùi nhöõng kinh-nghieäm chuû quan.
M. - Taïi sao phaûi laø ñieàu duy-nhaát? Loøng tin trong Phaät-giaùo khoâng phaûi laø söï tin töôûng muø quaùng, phi lyù nhö moät vaøi chuû-thuyeát. Andreù Migot ñaõ noùi trong quyeån saùch cuûa oâng ta veà Ñöùc Phaät: "Loøng tin trôû thaønh meâ-tín khi noù xa laùnh lyù-trí, hay hôn nöõa khi noù choáng laïi lyù-trí, noù ngaên caûn söï laøm vieäc cuûa lyù-trí." ÔÛ ñaây khoâng phaûi chæ laø söï töï-tin, maø laø söï caét nghóa chính xaùc nhaát.
J.F. - Ñaây laø söï coá-gaéng lieân-tuïc -- ba nhaán maïnh chöõ coá-gaéng --, ñeå thuaàn lyù hoùa moät vieäc khoâng thuaàn lyù. Taïi ñaây nöõa, hieåu theo nghóa cuûa Platon hay Pascal (khoâng phaûi theo nghóa cuûa Heùgel), ñoù laø moät coá gaéng thuaàn lyù chaët cheõ "töøng chöõ moät" ñeå chöùng-minh moät vieäc khoâng tuøy thuoäc vaøo thuaàn lyù. Nhö theá, ta seõ luoân luoân tôùi giôùi haïn cuûa noù, maø vaãn caàn phaûi böôùc moät böôùc nöõa khoâng tuøy thuoäc vaøo söï chöùng minh.
M. - Coù nhöõng böôùc ñaùng phaûi böôùc qua! Cuoäc soáng cuûa caùc thieàn-sö naøy döôøng nhö aên-khôùp vôùi ñieàu hoï noùi, khoâng coù maûy may doái traù. Khi nhöõng ngöôøi coù phaåm-haïnh toát naøy ñaõ ñaït ñöôïc kinh-nghieäm cuûa doøng yù-thöùc phi vaät-chaát, moät doøng ñaõ chaûy töø khi coù lòch-söû Phaät-giaùo, qua caùc ngöôøi ñang soáng, vaø seõ tieáp-tuïc sau khi hoï qua ñôøi, thì taïi sao hoï laïi bòa ñaët chuyeän khoâng thaät?
J.F. - Khoâng! nieàm tin khoâng haún phaûi laø söï doái traù. Nhöng ñoù laø moät söï laøm chöùng, cuõng nhö nhöõng hieåu bieát veà lòch-söû, ñoù khoâng phaûi laø moät baèng côù tuyeät ñoái.
M. - Haõy coi chöøng, loøng tin chæ caàn cho chuùng ta. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi, nhö ñöùc Phaät, xaùc nhaän raèng yù-thöùc laø phi vaät-chaát, vaø noù tieáp tuïc sau khi cheát, vaø coù theå nhaän ra noù trong voâ soá caùc doøng yù-thöùc khaùc. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi aáy, ñoù laø moät kinh-nghieäm tröïc-tieáp, khoâng phaûi laø loøng tin.
J.F. - Nhöng ñoù laø ñieàu töông töï nhö nhöõng söï huyeàn-bí trong truyeàn-thoáng taây-phöông. Neáu ta laáy tröôøng hôïp cuûa thaùnh Jean de la Croix, thaùnh Catherine de Sienne, vaø nhöõng ngöôøi ñaõ troâng thaáy chuùa Gieâ-Su trong ñôøi hoï, trong traïng thaùi xuaát thaàn, ñoái vôùi hoï thì ñoù chính laø kinh-nghieäm thaàn thaùnh. Nhöng nhöõng ngöôøi Thieân-chuùa-giaùo bình thöôøng tin theo lôøi hoï, hay khoâng tin tuøy tröôøng hôïp, hôn nöõa khoâng ai nghi-ngôø söï löông-thieän, hay söï heøn keùm cuûa hoï. Nhöõng kinh-nghieäm aáy khoâng theå coi laø töông-ñöông vôùi söï chöùng-minh thuaàn-lyù. Ba coù theå nhaän thaáy hai con ñöôøng lyù luaän khaùc nhau. Moät beân duøng nhöõng khía caïnh cuûa khoa-hoïc ñeå chöùng-minh moät caùch thuaàn-lyù veà söï hieän-höõu moät yeáu-toá tinh-thaàn baát töû; vaø beân kia duøng nhöõng kinh-nghieäm beùn nhaäy sieâu vieät, phi phaøm cuûa nhöõng ngöôøi ñaùng kính, khoâng heà coù yù-ñònh gaït gaãm ai, ñaõ traûi qua. Nhöng nhö theá chöa ñuû! Lòch-söû nhaân-loaïi ñaày raãy nhöõng ngöôøi thaønh thaät bò nhaàm laãn!
M. - Laøm sao ngöôøi ta coù theå laàm veà kinh-nghieäm nhö theá?
J.F. - Moät ngöôøi coù theå coù moät kinh-nghieäm maø ngöôøi aáy nghó raèng coù theå chöùng-minh söï hieän-höõu cuûa moät yeáu-toá thöôøng haèng beân kia theá-giôùi, nhöng thaät ra, ñoù chæ laø caûm giaùc. Ngöôøi ñoù coù bò laàm laãn khoâng? Ñieàu ñoù khoâng theå laø baèng côù cho moät ngöôøi khoâng traûi qua kinh-nghieäm aáy. Noù chæ coù theå ôû trong phaïm-vi söï coù theå.
M. - Ngöôøi ta khoâng theå chöùng-minh neáu khoâng chính mình traûi qua kinh-nghieäm.
J.F. - Ñoù laø vaán ñeà!... Coøn veà vieäc coá chöùng-minh moät caùch thuaàn-lyù veà söï hieän höõu cuûa Chuùa, hay söï baát töû cuûa linh-hoàn, saùch vôû ñaày daãy trong caùc thö-vieän veà trieát-hoïc, veà thaàn-hoïc. Traûi qua nhieàu theá-kyû, nhöõng saùch aáy coù caû taán... Khoán thay, chuùng khoâng ñuû ñeå chöùng-minh moät caùch thuaàn-lyù veà söï hieän höõu cuûa Chuùa, vaø söï baát töû cuûa linh-hoàn! Chính vì theá trieát-gia Kant ñaõ phaûi duøng tôùi nhöõng chöùng côù giaùn-tieáp, yù nieäm veà söï toát vaø neàn luaân-lyù. Nhöng treân heát khoâng phaûi con ñöôøng thuaàn-lyù.
M. - Chính vì nhöøng chöùng cöù giaùn-tieáp maø con neâu ra ôû ñaây, ñoù laø sö khaû tín cuûa caùc chöùng nhaân. Nhöng chuùng ta coù vaán ñeà thöù hai phaûi ñeà caäp, tröôøng hôïp nhöõng ngöôøi nhôù laïi nhöõng söï kieän cuûa kieáp soáng tröôùc, vì ñoù cuõng laø ñieàu laøm saùng toû caâu hoûi veà vieäc taùi sinh.
J.F. - ÖØ, ñuùng theá, vôùi ñieàu kieän nhöõng ngöôøi aáy coù theå thuyeát phuïc ñöôïc chuùng ta veà nhöõng kyû-nieäm coù thaät, chôù khoâng phaûi cuûa moät quyeån tieåu thuyeát.... Pythagore cuõng reâu rao laø nhôù ñöôïc taát caû nhöõng kieáp soáng tröôùc.
M. - Coù raát nhieàu cuoäc khaûo cöùu veà caùc vieäc naøy. Sogyal Rinpotcheù ñaõ ñôn cöû hai tröôøng hôïp, trong soá nhöõng vieäc ñaùng löu yù. Tröôøng hôïp ñaàu laø moät beù gaùi ôû Punjab, thuoäc AÁn-Ñoä, coù theå nhôù laïi moät loâ nhöõng chi-tieát veà caùi cheát trong kieáp tröôùc, veà gia-ñình, veà caên nhaø vaân vaân. Nhöõng ñieàu ñoù cuõng ñöôïc vieát laïi bôûi caùc quan saùt vieân cuûa ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma. Con khoâng coù kinh-nghieäm tröïc tieáp veà vieäc naøy neân khoâng muoán ñeà caäp ñeán söï chính-xaùc cuûa caùc ngöôøi laøm chöùng. Ñieàu con coù theå noùi laø vieäc quen thuoäc trong theá-giôùi Taây-taïng, ñoù laø vieäc cuûa nhöõng treû nhoû ñöôïc coi laø haäu thaân cuûa nhöõng ñaïo-sö ñaõ qua ñôøi. Coù nhieàu chöùng côù veà vieäc nhaän ra ñöôïc caùc treû em naøy bôûi nhöõng ngöôøi laø hoïc troø cuûa hoï trong kieáp tröôùc, caùc treû em naøy nhaän ra nhöõng vaät duïng trong kieáp tröôùc, nhöõng ñòa-ñieåm ñaõ soáng qua.
J.F. - Coù thaät laø nhöõng ñieàu ñoù ñöôïc chöùng minh?
M. - Ngöôøi ta ghi nhaän caû traêm tröôøng hôïp trong lòch-söû cuûa Taây-Taïng. Chính con, con coù nghe vaøi tröôøng hôïp cuûa caùc nhaân chöùng tröïc-tieáp maø con coù ít lyù-do ñeå nghi-ngôø, vaø con coù theå keå moät tröôøng-hôïp maø con laø nhaân-chöùng, vaø con khoâng coù lyù-do nghi ngôø.
J.F. - Nhöng ngöôøi ta laøm sao coù theå xaùc nhaän vieäc moät ñöùa treû nhaän ra moät ngöôøi naøo?... Noù cöôøi? Hay noù ngoaéc tay?
M. - Ñoâi khi ñöùa beù goïi moät ngöôøi thuoäc ñaùm caùc hoïc troø cuûa vò ñaïo-sö tröôùc baèng teân.
J.F. - Coù phaûi laø chöa bao giôø nghe tôùi teân ñoù, phaûi khoâng?
M. - Con seõ neâu ra hai tröôøng hôïp. Tröôùc heát laø vieäc con khoâng phaûi laø nhaân-chöùng, nhöng do moät ngöôøi con tin-töôûng keå laïi. Ñoù laø chuyeän cuûa moät ñaïo-sö ñaõ maát naêm 1903. OÂng naøy teân Dudjom Lingpa, soáng taïi Amdo, ôû phía ñoâng baéc cuûa Taây-Taïng. Ít laâu tröôùc khi maát, oâng aáy noùi vôùi caùc hoïc-troø cuûa oâng ta laø oâng phaûi ñi tôùi Peùmakeu, ôû phía nam Taây-Taïng, gaàn bieân-giôùi AÁn-Ñoä, khoaûng hai thaùng ñi boä töø Amdo. Khi oâng aáy maát, döïa treân loøng tin cuûa nhöõng lôøi caên daën, caû traêm ngöôøi ñi veà phía Peùmakeu, vôùi yù-nghó laø seõ tìm thaáy haäu thaân thaày cuûa mình. Caùc ngöôøi aáy tìm kieám trong 5 naêm maø khoâng thaáy, ña soá trôû veà. Chæ coù loái 15 ngöôøi tieáp-tuïc. Moät ngaøy kia hoï ñi tôùi moät ngoâi laøng coù moät ñaùm treû ñang chôi. Trong ñaùm aáy coù moät ñöùa treû ñaõ noùi vôùi ba maù cuûa em raèng: " Ngaøy hoâm nay caùc baïn cuûa con seõ tôùi, phaûi söûa soaïn böõa aên cho hoï." Nhöõng treû em naøy chôi troø nhaûy qua moät böùc töôøng baèng ñaù thaáp.
J.F. - Ñöùa treû maáy tuoåi?
M. - Naêm hay saùu tuoåi...Khi nhöõng nhaø sö naøy tôùi gaàn, ñuùng luùc ñöùa treû vöøa noùi ñang ñöùng treân böùc töôøng saép ngaõ, ñöa tay veà phía nhaø sö ñang ôû gaàn ñoù vaø noùi: "Yeùsheù, cöùu toâi!" ñoù chính laø teân cuûa nhaø sö naøy. Ñieàu aáy laøm nhaø sö naøy söûng soát, nhöng khoâng noùi gì luùc aáy. Sau ñoù caùc nhaø sö naøy ñöôïc môøi duøng côm taïi nhaø cuûa chuù beù aáy. Laït-ma Yeùsheù naøy luùc aáy ñang ñeo nôi coå moät caùi nieät, tuùi nhoû, trong ñöïng moät nhuùm toùc cuûa Dudjom Lingpa. Khi troâng thaát caùi nieät, ñöùa treû noùi lôùn: "OÀ! ñoù laø loïn toùc cuûa ta, ta ñaõ cho oâng". Ñöùa beù aáy sau naøy laø Dudjom Rinpotcheù, maát naêm 1987, vaø laø moät trong nhieàu vò thaày cuûa con.
Sau ñaây laø chuyeän maø con laø moät nhaân chöùng, ñoù laø söï taùi sinh cuûa Khyentseù Rinpotcheù, vò thaày maø con ñaõ soáng vôùi trong 15 naêm.
J.F. - Coù phaûi laø ngöôøi maø con bieát ôû Darjeeling vaøo naêm 1973?
M. - Khoâng... Ñaây laø ngöôøi maø ba gaëp naêm 1986 taïi Bhoutan. OÂng aáy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi ngöôøi ñeä-töû thaân caän, ngöôøi naøy cuõng laø moät ñaïo-sö lôùn, baây giôø ñöôïc 72 tuoåi vaø ñang soáng trong mieàn nuùi xöù Neùpal. Chính vò naøy laø ngöôøi ñaõ coù nhöõng giaác mô, vaø nhöõng vieãn caûm maø con ñaõ noùi hoâm qua, döïa vaøo nhöõng ñieàu naøy chuùng con tìm ñöôïc ñöùa beù (ñaõ noùi tröôùc). Con coù tham döï trong cuoäc tìm kieám naøy. Khi moät ñöùa treû ñöôïc tìm thaáy, ngöôøi ta toå chuùc moät buoåi leã chuùc thoï trong moät hang thieâng lieâng ôû phía ñoâng Neùpal. Chuùng con teà töïu ôû ñaây, gaàn ñaáy coù ñaïo-sö Trulshik Rinpotsheù, ñang aån tu. Coù khoaûng moät traêm ñeä töû cuõ cuûa Khyentseù Rinpotcheù cuõng tham döï. Trong buoåi leã Trulshik Rinpotsheù ñoïc cho ñöùa treû teân cuûa nhöõng ngöôøi maø ñöùc Daït-Lai Laït-Ma gôûi tôùi tham döï, cuùng döôøng moät soá y-phuïc vaø laøm leã chuûa thoï. Ngaøy cuoái cuøng coù moät cuoäc leã, vò chuû leã seõ phaân phaùt cho nhöõng ngöôøi tham döï moät ít nöôùc thaùnh ñeå uoáng. Moïi ngöôøi ñôïi Trulshik Rinpotsheù, laø vò chuû leã seõ laøm vieäc naøy. Khi troâng thaáy Trulshik Rinpotsheù söûa soaïn laøm vieäc naøy, ñöùa beù quyeát ñònh moät caùch nghieâm trang chính mình seõ laøm vieäc aáy -- maëc daàu khi aáy ñöùa beù môùi chæ ñöôïc hai tuoåi röôõi. Thôøi gian naøy khoaûng naêm phuùt -- caäu beù cho vôøi meï mình laïi vaø cho baø moät gioït nöôùc thaùnh, roài ñöùa con cuûa Khyentseù Rinpotcheù maø chuù beù naøy bieát, vaø loái hai chuïc ngöôøi maø chuù chæ nghe teân moät hai laàn. Khi goïi teân nhöõng ngöôøi naøy, caäu aáy goïi teân töøng ngöôøi moät caùch roõ raøng, nhöõng ngöôøi naøy chæ môùi ñöôïc giôùi thieäu hoâm tröôùc.
J.F. - Môùi hai tuoåi röôõi! ÔÛ tuoåi aáy môùi baét ñaàu taäp noùi!
M. - Môùi baét ñaàu, nhöng ñuû ñeå goïi teân nhöõng ngöôøi khaùc.
J.F. - Ñieàu aáy chöùng toû chuù beù aáy coù trí nhôù laï luøng!
M. - Thí duï nhö hoâm tröôùc con beá chuù beù trong tay vaø chæ cho chuù aáy Luc, moät kyõ sö Phaùp, anh naøy cuõng laø moät ñeä-töû cuûa ñaïo-sö Khyentseù Rinpotcheù, ñang troâng coi vieäc xaây moät tu vieän cuûa chuùng con ôû AÁn-Ñoä, vaø noùi moät caùch boâng ñuøa raèng: "Ñoù laø Luc, ngöôøi xaây tu-vieän cuûa chuù ôû Bodhgaya." Hoâm sau, chuù beù aáy ñaõ goïi ñuùng teân cuûa Luc vaø ban pheùp laønh. Ñuùng, caäu beù aáy coù moät trí nhôù laï luøng. Nhöng ñieàu ngaïc nhieân khoâng phaûi ôû ñoù.
Trong khi giuùp ñôõ moät nhoùm loái moät traêm ngöôøi Bhoutan môùi vöøa tôùi -- ba ngaøy ñi ñöôøng töø bieân-giôùi cuûa xöù Neùpal -- trong soá naøy coù moät ngöôøi giaø tröôùc kia giuùp vieäc cho ñaïo-sö quaù coá Khyentseù Rinpotcheù. Sau khi caäu beù ñaõ ban phöôùc cho nhöõng ngöôøi ñöùng gaàn, moät nhaø sö noùi: "Toát, baây giôø thì xong chöa?" Caäu aáy noùi: "Khoâng, khoâng" vaø chæ tay veà phía moät ñaùm ñoâng nhoû. Moät nhaø sö khaùc ñöùng ra vaø chæ tay töøng ngöôøi ôû choã caäu beù chæ -- "Ngöôøi naøy? Ngöôøi kia? Baø naøy, kia?" -- cho tôùi khi tôùi ngöôøi laõo boäc giaø thì chuù beù noùi: "Ñuùng roài! Ngöôøi aáy!" Ngöôøi ta daãn oâng giaø naøy tôùi gaàn choã ngoài cuûa caäu beù, Chuù beù, ngoài treân ngai cuùi xuoáng ban pheùp cho oâng ta. OÂng giaø caûm ñoäng ñeán rôi leä.
J.F. - Thaät laø kyø dieäu. Nhöng ba phaûi noùi laïi laø chöùng cöù nhö theá chæ coù giaù-trò vôùi ngöôøi ñöôïc chöùng kieán maø thoâi. Duø cho ngöôøi ta coù tin tuyeät ñoái veà söï thaønh-thaät cuûa nhaân-chöùng.M. - Con bieát roõ ñieàu ñoù. Con keå chuyeän aáy chæ vì con ñaõ chöùng-kieán vieäc aáy. Con töï cho pheùp daãn chöùng vieäc aáy vì ñoái vôùi con noù coù söùc naëng cuûa söï thaät raát lôùn so vôùi nhöõng ñieàu con chæ nghe noùi ñeán. Nhöng con phaûi theâm laø con ñaõ nghe caû chuïc söï vieäc töông-töï nhö theá. Ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma, ngöôøi ñaïi dieän cho söï chaân thaät, löông-thieän, cuõng keå nhöõng vieäc aáy khi ñöôïc hoûi veà nhöõng kyû nieäm loaïi aáy: "Khi toâi tôùi Lhassa, toâi noùi vôùi nhöõng ngöôøi ñi theo laø nhöõng raêng cuûa toâi ñang ôû trong moät caùi hoäp, trong moät phoøng naøo cuûa laâu ñaøi muøa heø Norbulingka. Khi tôùi nôi, môû hoäp ra thì thaáy haøm raêng giaû cuûa vò Laït-Ma thöù möôøi ba. Toâi chæ caùi hoäp vaø noùi raêng cuûa toâi thì ôû trong ñoù... nhöng baây giôøi thì toâi queân roài!"
J.F. - Toát.... taïm coi ñoù laø nhöõng ñieàu tin-töôûng trong Phaät-giaùo. Vaø ba goïi laø nieàm tin veà sieâu-hình ñeå khoûi phaûi noùi laø toân-giaùo. Ñieàu ñoøi hoûi cuûa nguyeân-taéc thuaàn-lyù laø taát caû söï chöùng-minh phaûi coù theå trình baøy laïi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, ngay caû nhöõng ngöôøi khoâng chöùng kieán taän nôi khi saûy ra söï kieän, vaø nhöõng ngöôøi khoâng coù khaû naêng ñeå laäp laïi thí-nghieäm cuõng phaûi coâng nhaän laø vieäc aáy coù theå laäp-laïi ñöôïc. Trong khi nhöõng kinh-nghieäm con noùi chæ thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng ngöôøi coù kinh nghieäm nhö con. Ñoù laø moät söï chöùng-kieán ñaëc-bieät, töông töï nhö moät ñieàu kyø-bí, cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ soáng qua moät kinh-nghieäm ñaëc-bieät, toân-giaùo hay vieäc gì khaùc.
M. - Con hieåu roõ veà nhöõng ñoøi hoûi cuûa yù-chí thuaàn-lyù vaø nhöõng chöùng-minh cuûa chuùng phaûi coù theå trình baøy vaø aùp duïng cho moïi ngöôøi. Loøng tin veà söï thaät trong toaùn-hoïc xuaát phaùt töø trí-tueä, coù ñuùng khoâng? Neáu noù coù moät öùng-duïng vaät-lyù thì ta coù theå kieåm chöùng baèng thí nghieäm. Söï suy tö cuûa khoa quaùn-töôûng cuõng daãn ñeán moät nieàm tin xuaát phaùt töø trí-tueä. Maõnh löïc veà loøng tin cuûa moät ngöôøi soáng gaàn moät ñaïo-sö cuõng maïnh meõ nhö söï chöùng-kieán moät ñònh-lyù. Coøn veà phaàn chöùng nghieäm, thì ñaây laø vaán-ñeà noäi taâm, tuy theá cuõng khoâng giaûm thieåu söï chính xaùc. Nhöõng chæ daáu noäi taâm nhö -- söï toát buïng, söï nhaãn naïi, loøng vò tha, söï khoân ngoan -- chæ laø nhöõng "chæ daáu" cuûa söï chöùng nghieäm noäi taâm.
J.F. - Ba khoâng phaûn baùc söï ñuùng ñaén cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ chöùng nghieäm. Ba chæ doï daãm treân con ñöôøng cuûa cuoäc ñaøm thoaïi cuûa chuùng ta veà Phaät-giaùo cho moät ñaàu oùc cuûa moät ngöôøi Taây-phöông, vaø nhaán maïnh veà khía caïnh sieâu-hình, phi-thöôøng, theâm söï khoân ngoan veà thöïc haønh, thuaàn veà taâm-lyù.
M. - Haõy trôû veà nhöõng söï-kieän con trình baøy, ñoù khoâng phaûi laø moät kinh-nghieäm kyø-bí, vaø söï kinh nghieäm khoâng coù gì laø sieâu-hình. Ñoù laø nhöõng vieäc con thaáy taän maét, khoâng phaûi trong luùc xuaát thaàn, maø saûy ra trong luùc con phaûi noùi laø heát söùc "bình thöôøng". Vaø vì ba ñeà caäp ñeán nhöõng kinh-nghieäm kyø-bí, con muoán môû moät daáu ngoaëc ôû ñaây ñeå noùi veà nhoùm "y-khoa vaät-chaát" ñaõ coá tình laøm giaûm giaù-trò cuûa caùc kinh nghieäm loaïi naøy, chaúng haïn hoï noùi thaùnh Francois d'Assise ñaõ coù beänh xaùo troän taâm thaàn baåm sinh, vaø thaùnh Paul thì ñaõ bò kinh-phong treân ñöôøng ñi Damas, vaø Jeanne d'Arc bò loaïn thaàn-kinh. Vieäc kích thích moät ñieåm naøo ñoù cuûa naõo coù theå gaây neân nhöõng aûo giaùc laø chuyeän coù thaät, nhöng khoâng theå saép nhöõng chuyeän naøy chung vôùi nhöõng kinh-nghieäm cuûa caû ngaøn ngöôøi thöïc haønh khoa quaùn-töôûng vôùi trí-tueä minh-maãn! Vaø veà vieäc chuù beù , con coù theå quaû-quyeát con vaø nhöõng ngöôøi hieän dieän luùc ñoù khoâng coù ai ôû trong "traïng thaùi kyø-bí", khoâng heà muoán aùp ñaët moät thieân kieán naøo, con khoâng theå nghi ngôø caùc giaùc quan cuûa con!
J.F. - Khoâng vieän daãn nhöõng caùch giaûi ñaùp thaáp keùm, hay goïi laø ñaùng khinh nhö con vöøa trình baøy, chuùng ta cuõng phaûi tuaân theo moät phöông phaùp toát ñeå phaân loaïi nhöõng baèng côù coù theå trình baøy vôùi taát caû moïi ngöôøi, vaø nhöõng baèng côù chæ xaùc daùng vôùi moät nhoùm ngöôøi ñaõ coù moät kinh-nghieäm naøo ñoù.
M. - Ñoù chính laø vaán-ñeà cuûa phöông-phaùp: neáu ta gaït sang beân moät hieän-töôïng vì noù laï luøng vaø khoâng theå laäp-laïi ñöôïc, thì laøm sao ta coù theå nhaän ra ñoù laø söï thaät, khi söï thaät chính laø nhö theá?
J.F. - Ba nghó laø ta phaûi gaït noù sang beân neáu kinh nghieäm ñoù khoâng ñeán vôùi chuùng ta.
M. - Neáu nhö theá thì chæ coù theå nhaän ñöôïc nhöõng gì coù theå thaáy ñöôïc, vaø ñöôïc moïi ngöôøi cuøng chöùng kieán moät luùc!
J.F. - Theo ba, con chæ ñöa ra ñöôïc nhöõng baèng côù thuoäc veà lòch-söû, chôù khoâng veà khoa-hoïc. Veà chöùng nhaân lòch-söû -- nghóa laø: "Ngöôøi naøy ñaõ noùi theá naøy. Toâi ñaõ ôû ñoù, Toâi ñaõ nghe noùi" -- ñoù laø moät luaän cöù maïnh meõ, neáu khoâng coù chuùng thì khoâng coù Lòch-söû. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø chöùng cöù quyeát-ñònh. Taát caû caùc söû-gia coù theå bò goïi ñeán ñeå phaûn baùc laäp luaän cuûa moät söû-gia khaùc noùi: "Toâi ñaõ tìm thaáy moät döõ kieän khaùc ñeå chöùng-minh raèng nhaân chöùng naøy laø sai laàm hay khoâng ñuùng hoaøn toaøn." Ñoù laø lyù do taïi sao Lòch-söû laø moät khoa-hoïc, nhöng khoâng phaûi laø khoa-hoïc chính xaùc. Noù ñaët caên baûn treân söï chöùng kieán cuûa moät soá haïn cheá caùc chöùng nhaân, veà moät söï vieäc khoâng theå laäp laïi ñöôïc. Hôn nöõa Lòch-söû coøn khoa-hoïc hôn nhöõng chöùng cöù maø con ñöa ra, vì ngoaøi caùc chöùng kieán cuûa caùc caù nhaân, noù coøn döïa treân caùc vaên-kieän, caùc kieán-truùc voâ-tri, duø cuõng bò dieãn giaûi nhieàu caùch khaùc nhau. Coøn veà nhöõng kinh-nghieäm sieâu phaøm, thì ñoù laø söï va chaïm cuûa hai laäp-tröôøng. Chuùng ta khoâng tranh luaän theâm nöõa veà vaán ñeà naøy... Chuùng ta phaûi döøng laïi treân yù nghó naøy: Neáu ngöôøi ta khoâng ñi vaøo moät heä-thoáng tin-töôûng naøo ñoù -- ba laäp laïi, hieåu theo nghóa cao thöôïng nhaát -- thì coù moät caùi gì thieáu thoán ñeå coù theå chöùng-minh ñaày ñuû moät khaùi-nieäm maø theo ñònh-nghóa laø sieâu-hình. Vaø, moät khaùi-nieäm sieâu-hình thì khoâng theå chöùng minh moät caùch ñaày ñuû. Ngöôøi ta ñaõ coá gaéng trong suoát hai ngaøn naêm traêm naêm qua ñeå laøm cho moân sieâu-hình trôû neân thuaàn-lyù, laøm cho noù cuõng nghieâm chænh nhö toaùn-hoïc. Ngöôøi ta ñaõ khoâng bao giôø tôùi ñöôïc! Vì töï noäi taïi, sieâu-hình khoâng hôïp vôùi heä-thoáng suy-luaän ñem duøng!
M. - Nhöng noù chöùng toû ñöôïc söï chöùng ngoä taâm-linh, ñoù laø moät söï thaät khoâng theå töø choái ñöôïc, vaø ôû treân bình dieän cuûa khoa quaùn-töôûng, moät caûm nhaän tröïc-tieáp moät söï thaät veà caùc söï-kieän quanh ta. Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø "khoâng thuaàn lyù", nhöng laø moät söï kieän vöôït treân lyù-luaän veà caùc yù-nieäm.
J.F. - Caàn phaûi giaûi quyeát vaán-ñeà naøy. Coù hai phöông caùch khaùc nhau. Caàn phaûi phaân-bieät chuùng, khoâng ai choái caõi söï quan-troïng naøy, moät thöù tuøy thuoäc vaøo moân sieâu hình naøy, vaø moät thöù khoâng. Ñoái vôùi moät ngöôøi khoâng tuaân theo khía caïnh sieâu-hình cuûa Phaät-giaùo, thì coù theå ruùt ra ñöôïc nhöõng chæ daãn naøo ñeå caûi thieän caùch soáng ôû ñôøi? Theo ba ñoù laø khía caïnh ñaùng chuù yù. Ñoù laø vaán-ñeà cuûa moïi toân-giaùo, moïi trieát-hoïc, ñoái vôùi Phaät-giaùo thì laïi ñaùng say meâ, vì noù goàm caû hai, ñuùng khoâng?
M. - Nhöng haõy xeùt vaán-ñeà cuûa chuùng ta theo caùch ngöôïc laïi. Giaû duï nhöõng hieän-töôïng kyø laï nhö söï nhôù ñöôïc caùc vieäc cuûa tieàn kieáp laø coù thaät. Laøm sao coù theå chöùng-minh ñöôïc ñieàu aáy, khi maø chæ rieâng vieäc kyø-laï laøm cho chuùng khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc?
J.F. - Caàn phaûi coù moät ngöôøi quan saùt nghieâm tuùc, thoâng thaïo ngoân ngöõ, vaø ñöôïc coäng-ñoàng ngöôøi Taây-Taïng chaáp nhaän, ngöôøi aáy phaûi quan saùt vôùi thaùi ñoä hoaøi nghi, vaø caån troïng.
M. - Neáu chæ coù theá thì con xin laøm ngöôøi quan saùt. Baûn thaân con, con luoân luoân coá gaéng giöõ thaùi ñoä khaùch quan, vì con bieát con seõ deã daøng laø moät caùi ñích cho ngöôøi khaùc keát toäi con laø tin töôûng moät caùch muø quaùng. Khi con ñaøm luaän voùi caùc baïn Taây-Taïng cuûa con, con luoân coá gaéng ñoùng vai thaày caõi cuûa quyû, haàu theâm löûa vaøo cuoäc tranh luaän, con luoân luoân giöõ thaùi ñoä cuûa ngöôøi thieân veà vaät chaát. Con bieát laø con chöa theå tin hoaøn toaøn vaøo vieäc truyeàn tö-töôûng cho tôùi khi coù kinh nghieäm. Trong tröôøng hôïp ñöùa treû ra daáu cho ngöôøi laõo boäc giaø tôùi gaàn thì con laø ngöôøi ñöôïc taän maét troâng thaáy. Tuy theá, loøng tin cuûa con treân con ñöôøng sieâu-hình khoâng ñaët caên baûn treân vaøi söï kieän beân ngoaøi nhö vöøa noùi, noù ñöôïc sinh ra töø nhöõng söï chöùng nghieäm lieân tuïc veà moät söï thaät naøo ñoù veà sieâu hình vaø quaùn töôûng .
J.F. - Vaäy thì caâu keát luaän cuûa ba , tuy chöa phaûi laø chung cuoäc -- nhö nhöõng nhaø söû hoïc raát caën keõ -- thì söï laøm chöùng cuûa con coù söùc naëng hôn cuûa moät hippy Thuïy-ñieån ñang bò aûnh höôûng cuûa ma-tuùy, ñang ñi theo Phaät-giaùo moät caùch khoâng chính-xaùc. Ñuùng y nhö ngöôøi ta phaân söû caùc söï-kieän lòch-söû: söï laøm chöùng cuûa nhaân chöùng kia thì raát coù giaù-trò, nhöng ñoù cuõng chæ laø moät söï laøm chöùng. Moät laàn nöõa, chuùng ta phaûi phaân bieät nhöõng khoa söû, nhöõng khoa-hoïc veà trí-tueä, khoa-hoïc veà nhaân-vaên, vaø nhöõng khoa-hoïc "cöùng", nhö ngöôøi ta thöôøng noùi, goàm nhöõng chöùng côù coù theå aùp ñaët cho baát kyø ai tröôùc maët hoï, duø ngöôøi naøy coù quan nieäm theá naøo ñi nöõa. Söï choàng chaát caùc chöùng cöù daãn daàn tôùi vieäc coù theå saûy ra maø xaùc xuaát caøng gia taêng ñeå tôùi moät chaân-lyù tuyeät ñoái duø khoâng bao giôø coù theå hoaøn toaøn ñaït tôùi.
M. - Con coù theå baûo ñaûm raèng ba khoâng theå aùp ñaët moät phaàn traêm nhöõng khaùm phaù khoa-hoïc cho moät thoå daân ôû Taân Guineùe. Ngöôøi aáy caàn phaûi coù trình ñoä töông ñöông. Ta caàn phaûi daäy anh ta moät caùch naøo ñoù trong nhieàu naêm. Cuõng nhö theá, ta khoâng theå aùp ñaët keát quaû cuûa khoa quaùn töôûng vôùi moät ngöôøi chöa bieát gì veà khoa naøy. Ñaây cuõng theá, moät söï hoïc taäp nhieàu naêm.
Ñeå chaám ñöùt cuoäc ñaøm luaän, ngöôøi ta coù theå töï hoûi: theo nhö nhaõn quan cuûa ba, laøm caùch naøo, vaø vôùi nhöõng tieâu-chuaån naøo ngöôøi ta coù theå nhaän ra ñöôïc söï hieän-höõu cuûa moät hieän-töôïng khoâng theå laäp laïi ñöôïc theo yù muoán cuûa ta? Vaø laøm sao coù theå tieân khôûi traùnh loaïi boû noù (khoûi caùc döõ kieän)?
J.F. - Ngöôøi ta khoâng loaïi boû tieân khôûi! Khoâng bao giôø loaïi boû tieân khôûi. Coù nhöõng tröôøng-hôïp ngöôøi ta coù theå loaïi boû, nhöng khoâng tieân khôûi , maø laø haäu khôûi, do nhöõng xaùc nhaän quaù hieån nhieân. Chaúng haïn moät nhoùm ngöôøi quan-nieäm traùi ñaát naøy phaúng! Chaúng caàn phaûi cheá rieãu hoï. Hoï coù theå laäp hoäi neáu hoï muoán. Nhöng sau cuøng, ta coù theå chöùng-minh cho hoï thaáy laø hoï sai laàm. Coù nhöõng söï thaät do moät soá toái ña caùc söû-gia ñöùng ñaén theâm yeáu toá loøng tin vaøo moät söï kieän. Nhöng khoâng theå traùnh tröôøng hôïp naêm möôi naêm sau, moät söû-gia khaùc noùi: "Caùc oâng ñaõ sai laàm, ñaây laø baèng côù."
M. - Vieäc nhö theá cuõng thöôøng saûy ra trong laõnh vöïc khoa-hoïc.
J.F. - Sau cuøng, trong tröôøng-hôïp cuûa nhöõng khoa khoâng theå laäp laïi ñöôïc, ngöôøi ta caên cöù vaøo söï ñöông ñaàu vôùi caùc nhaân chöùng, vaø vieäc ñoù khoâng bao giôø chaám döùt.
M. - Muïc ñích cuûa khoa-hoïc veà nhöõng moân coù theå laäp laïi ñöôïc (laøm thí-nghieäm) thì khoâng phaûi giaûi ñaùp veà nhöõng vaán-ñeà sieâu-hình, hay gaùn theâm yù-nghóa cho cuoäc ñôøi, nhöng laø moät caùch chính xaùc veà theá-giôùi vaät chaát. Haõy laáy tröôøng hôïp thöïc teá ñöôïc giaûn löôïc thaønh vaät chaát-naêng löôïng, vaø yù-thöùc laø moät ñaëc tính cuûa heä (thaàn-kinh) nô-roân, noù laø moät khía caïnh cuûa laõnh vöïc khoa-hoïc maø noù hoaït ñoäng. Ñôøi soáng veà quaùn-töôûng cuõng coù nhöõng quy-luaät, vaø söï quyeát chí saâu xa ñöôïc naûy nôû trong khi thöïc haønh cuõng coù maõnh löïc cuûa nhöõng kinh nghieäm cuûa laõnh vöïc vaät chaát. Söï chöùng nghieäm veà thöïc theå cuûa taâm-linh theo nhaõn quan quaùn töôûng cuõng daãn ñeán moät söï tin chaéc y nhö moät ngöôøi chöùng kieán moät vaät rôi döôùi söùc naëng cuûa noù.
