Nhaø sö vaø nhaø trieát-hoïc

5 - Khoa-hoïc veà trí-tueä?

Jean-Francois. - Chuùng ta ñaõ ñeà-caäp ñeán ñieàu coù theå goïi laø taâm-lyù Phaät-giaùo, caùch kieåm-soaùt caùc yù-nghó. Ñoù laø khía caïnh cuûa Phaät-giaùo maø gaàn ñaây ñöôïc moät soá ngöôøi Taây-phöông quan-taâm ñeán. Vaøo theá-kyû 19, chính söï khoân ngoan cuûa Phaät-giaùo, phöông caùch tìm kieám söï an-bình noäi taâm, ñaõ laøm cho moät soá trieát-gia nhö Schopenhauer chuù yù ñeán. Vaøo naêm 1991, coù moät cuoäc hoïp maët taïi Ñaïi-hoïc Harvard giöõa ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma vaø caùc nhaø nghieân-cöùu. Ñoù laø ñieàu lyù thuù, vì ñoù laø nhöõng nhaø nghieân-cöùu taây-phöông raát quen thuoäc vôùi ñieàu goïi laø taâm-lyù khoa-hoïc taây-phöông, ñoái chaát vôùi ñöùc Daït-Lai-Laït-Ma veà hai quan-nieäm cuûa ñôøi soáng. Vaøi ngöôøi trong boïn hoï coøn qua AÙ-chaâu ñeå tìm hieåu veà phöông dieän thöïc-haønh. Cuõng vì theá maø Daniel Goleman, cuõng laø ngöôøi coäng taùc veà phöông-dieän khoa-hoïc cuûa taïp chí "New York Times", ñaõ ñoïc moät baûn töôøng-trình veà maãu Taây-Taïng, vaø maãu taây-phöông veà söùc khoûe trí naõo. Ngöôøi ta coù theå noùi gì veà caùi taâm-lyù Phaät-giaùo naøy?
 Mathieu - Moät trong nhöõng ñieàu ñaëc-bieät cuûa Phaät-giaùo, "khoa-hoïc cuûa trí-tueä", laø khoâng nhöõng chæ caàn nhaän ra, xaùc ñònh moät caûm nghó, moät khuynh höôùng laâu daøi ñöôïc ñem ra moå seû, maø phaûi bieát "giaûi toûa (ñöa vaøo hö voâ)" caùc yù nghó aáy. Giaûi toûa yù-nghó coù nghóa laø laøm sao cho chuùng khoâng coøn daáu veát trong taâm-tö ta, chuùng khoâng coøn loâi keùo ta trong söï roái loaïn. Neáu khoâng thì chuùng seõ loâi keùo ta theo moät phaûn öùng daây chuyeàn: thí-duï, moät yù-nghó khoâng thích seõ sinh ra söï baát hoøa, roài söï thuø haän, ñeå taän cuøng xaâm chieám taâm-hoàn ta ñeå ta phaûi thoát neân lôøi hay coù haønh ñoäng. Ta laøm toån thöông cho ngöôøi chung quanh vaø phaù huûy söï an bình trong taâm. Töông töï nhö theá ñoái vôùi loøng ham muoán, söï thoâ baïo, loøng ghen gheùt, söï sôï haõi vaân vaân. Ta coù theå ñeå maëc cho nhöõng ham muoán veà phaù huûy, veà cuûa caûi, veà yù muoán thoáng trò, nhöng söï thoaû maõn chæ ngaén nguûi; vaø ñoù khoâng phaûi laø söï an vui saâu xa vaø beàn bæ, thöôøng haèng.
 J.F. - Nhöng taát caû söï ñau khoå veà tinh-thaàn khoâng phaûi ñeàu sinh ra töø söï thuø haän vaø loøng ham muoán.
 M. - Chuùng tôùi töø voâ soá caûm suùc hoãn loaïn. Chìa khoùa cuûa caùch laøm vieäc vôùi trí tueä khoâng phaûi chæ laø xaùc ñònh caùc yù-nghó, nhöng laø giaûi toûa chuùng, ñeå cho chuùng tan ra trong taâm-tö ta. Coù nhieàu phöông caùch aùp duïng cho coâng vieäc naøy. Ñieàu chính yeáu khoâng phaûi laø chuù taâm vaøo nguoàn goác, vaø tröôøng-hôïp maø caùc caûm suùc sinh ra, nhöng laø ñi tôùi nguoàn goác cuûa yù-nghó. Ngöôøi ta phaân bieät hai loaïi tham thieàn, moät caùch gioáng nhö con choù, vaø caùch kia gioáng nhö con sö-töû. Ta coù theå ñeán vôùi yù-nghó nhö moät con choù chaïy tôùi chuïp nhöõng cuïc ñaù maø ngöôøi ta neùm cho noù. Ñoù laø tröôøng hôïp thoâng thöôøng, khi moät yù nghó saûy ñeán, noù loâi keùo con ngöôøi ñi theo: yù nghó thöù nhaát loâi theâm yù nghó thöù hai, caùi thöù ba, roài caû moät daõy khoâng döùt caùc yù nghó laøm roái loaïn taâm-tö. Hay caùch khaùc, ta coù theå laøm nhö moät con sö-töû, ngöôøi ta chæ coù theå neùm ñöôïc moät cuïc ñaù thì bò con sö-töû voà. Caùch thöù hai naøy töông ñöông vôùi ngöôøi "trôû veà" nguoàn goác sinh ra yù-nghó .
 J.F. - Ñieàu vöôït ra söï tæ-duï, cô caáu cuûa noù nhö theá naøo?
 M. - Ta phaûi caét doøng tö-töôûng hay yù nghó ra nhöõng khoaûng nhoû. Khi khoâng suy nghó veà caùc ñieàu cuûa quaù-khöù, cuõng nhö caùc ñieàu veà töông lai, ta ôû trong traïng thaùi tænh thöùc ngaén nguûi, khoâng bò caùc yù-nghó loâi cuoán. Daàn daàn, ta coù theå keùo daøi thôøi gian tænh-thöùc naøy ra. Cuõng nhö khi maët hoà coøn soùng thì nöôùc trong hoà bò vaån duïc. Khi khoâng coù soùng thì nöôùc ñuïc laéng daàn ñeå trôû neân trong suoát. Töông töï nhö theá, khi caùc yù-nghó loâi cuoán laëng ñi thì taâm trí trôû neân "trong suoát" vaø deã daøng bieát roõ veà caáu taïo cuûa noù.
Sau ñoù phaûi xem xeùt thöïc chaát cuûa caùc yù-nghó loâi cuoán, hay cuoàng loaïn. Ñeå laøm vieäc aáy, ta coù theå gaây ra moät yù-töôûng maïnh meõ, chaúng haïn nhö nghó veà moät ngöôøi naøo ñoù ñaõ laøm cho ta ñau khoå, hay nghó veà moät ñieàu gì ta raát ham muoán. Ta ñeå cho yù-nghó naøy naåy nôû trong taâm-trí, vaø theo doõi yù-nghó naøy vaø phaân tích, quaùn töôûng noù. Ban ñaàu, yù-nghó naøy xaâm chieám ta, ñeø naëng leân ta. Noù thöôøng trôû veà luoân. Nhöng neáu quan saùt kyõ, caùi gì ñaõ cho noù caùi söùc maïnh vuõ baõo luùc ñaàu? Noù khoâng coù khaû naêng noäi taïi ñeå haïi ta nhö moät con ngöôøi, hay con vaät baèng xöông baèng thòt. Tröôùc khi coù yù-nghó aáy thì noù ôû ñaâu? Khi noù aùp ñaûo ta, noù coù moät ñaëc tính naøo khoâng? moät ñòa ñieåm roõ raøng, moät hình daùng, moät maøu saéc? Khi noù tan bieán ñi thì noù ñi ñaâu? Caøng phaân tích veà yù-nghó naøy, söï maïnh baïo ban ñaàu cuûa noù tan bieán, ta khoâng theå "naém noù", khoâng theå laáy tay chæ noù. Khi aáy, ta ôû trong traïng thaùi "khoâng tìm thaáy gì", thôøi gian ñoù goïi laø quaùn-töôûng. Ñoù laø ñieàu ñöôïc goïi laø "nhaän ra ñöôïc söï tónh laëng". Ñoù laø söï bình laëng noäi taâm, tænh thöùc khoâng bò pha troän bôûi baát cöù khaùi-nieäm naøo. Khi ta hieåu ñöôïc raèng caùc yù-nghó chæ laø söï bieåu loä cuûa yù-thöùc tænh taùo naøy, thì noù maát tính raøng buoäc cöùng coûi ban ñaàu. Moät khi phöông caùch treân trôû thaønh töï-nhieân do taäp luyeän, thì khi caùc yù-nghó naûy sinh ra, chuùng seõ tan bieán ngay sau ñoù, vaø khoâng laøm giao ñoäng taâm-tö cuûa ta. Chuùng seõ tan bieán nhö khi chuùng ta laáy ngoùn tay veõ hình treân maët nöôùc, töï tan bieán ngay khi ta veõ.
 J.F. - Ba thaáy ngôõ ngaøng veà caùch lyù-luaän cuûa con, con laøm nhö nhöõng söï vieäc ngoaøi ñôøi, caùc haønh ñoäng, nhöõng cuûa ngöôøi khaùc, söùc naëng cuûa caùc tröôøng-hôïp ñeàu nhö khoâng coù! Coù nhöõng tröôøng hôïp coù nguy hieåm thaät söï haêm doaï ta! Söï sôï haõi moät söï nguy-hieåm, vaø muoán traùnh xa noù, töùc laø coù moät thaùi ñoä thuø nghòch vôùi söï nguy-hieåm aáy, vì coù theå maát maïng chaúng haïn, laø vieäc khoâng theå giaûi quyeát baèng yù-nghó! Ñieàu aáy ñoøi hoûi moät haønh ñoäng beân ngoaøi.
 M. - Tröôùc moät tình-traïng coù saün, ta coù theå phaûn öùng theo nhieàu caùch tuøy traïng thaùi noäi taâm. Nhöõng haønh ñoäng ñöôïc sinh ra töø yù-nghó. Neáu khoâng laøm chuû ñöôïc caùc yù-nghó thì khoâng laøm chuû ñöôïc caùc haønh-ñoäng. Vì theá caàn phaûi "hoïc" ñeå giaûi toaû caùc caûm suùc....
 J.F. - ÖØ, nhöng ñoù laø nhöõng tröôøng-hôïp gaàn loaïi naøy ....
 M. - ...ñeå coù theå ñöông ñaàu vôùi nhöõng tröôøng hôïp khaùc. Trong ngoân ngöõ haøng ngaøy, ta noùi moät ngöôøi "laøm chuû ñöôïc chính mình", hay moät ngöôøi "khoâng coøn töï chuû ñöôïc". ÔÛ ñaây chính laø söï laøm chuû moät caùch hoaøn-toaøn, nhôø vaøo söï hieåu bieát veà thöïc chaát cuûa yù-nghó. Ñoù khoâng phaûi laø buoâng xuoâi tay, laõnh ñaïm vôùi moät ngöôøi seõ laøm haïi gia-ñình ta, nhöng laø laøm nhöõng vieäc toái thieåu ñeå voâ hieäu hoaù keû thuø, nhöng khoâng ñeå cho söï thuø haän xaâm chieám ta, cuõng khoâng gieát keû thuø cuûa ta vôùi yù-nghó traû thuø. Söï laøm chuû yù-chí laø ñieàu caên baûn.
 J.F. - Nhöng söï toàn taïi cuûa con ngöôøi khoâng phaûi chæ laø tö-töôûng. Söï toàn taïi ñoù laø hoaït ñoäng.
 M. - Cô theå vaø lôøi noùi khoâng phaûi laø nhöõng ñaøy tôù cuûa yù-nghó sao? Theå xaùc chæ laøm nhöõng vieäc maø yù-nghó ñoøi hoûi, vaø ngoân ngöõ khoâng phaùt ra moät caùch voâ yù-thöùc, hay do baûn naêng.
 J.F. - Neáu noùi "Theå xaùc chæ laøm nhöõng gì maø yù-nghó ñoøi hoûi" thì coù veû quaù laïc quan.
 M. - Laïc quan? Con khoâng ñeà caäp ñeán caùc nhieäm vuï sinh-vaät-hoïc cuûa cô-theå, maø laø nhöõng haønh ñoäng cuûa yù muoán. Neáu chuùng ta coù theå laøm chuû ñöôïc lôøi noùi vaø haønh-ñoäng, thì ñieàu aáy coù theå giaûi-quyeát ñöôïc nhieàu söï xích mích giöõa caùc con ngöôøi. Nhöng ñieàu aáy khoâng theå laøm ñöôïc neáu khoâng laøm chuû ñöôïc caùc yù-nghó cuûa chuùng ta. Hôn nöõa, yù-nghó cuûa chuùng ta nhuoäm maøu cho caùc haønh ñoäng, tuøy theo nhöõng söï thuùc ñaåy cuûa chuùng ta maø hai haønh ñoäng töông töï nhau coù theå coù haäu quaû ñoái nghòch nhau, hoaëc thuaän, hoaëc nghòch. Thí duï, ta cho tieàn moät ngöôøi ñeå giuùp ngöôøi aáy, hay ñeå ngöôøi aáy tham nhuõng theâm. Nhöng ñeå trôû veà vôùi söï laøm chuû yù-chí trong nhöõng tröôøng-hôïp cuï theå, söï kieân nhaãn khoâng phaûi laø moät söï yeáu keùm nhöng laø moät söùc maïnh. Khoâng phaûi laøm vieäc moät caùch thuï-ñoäng. Söï kieân-nhaãn giuùp ta coù ñuû söùc maïnh ñeå laøm vieäc moät caùch ñuùng ñaén, khoâng bò loâi cuoán bôûi loøng thuø haän, söï ham muoán traû thuø, chuùng che môø khaû naêng phaùn xeùt ñuùng ñaén cuûa ta. Nhö ñöùc Ñaït-Lai Laït-Ma thöôøng noùi loøng bao dung khoâng phaûi chæ laø noùi: "Coù gioûi thì ñaùnh ta ñi!" Söï bao dung naøy khoâng phaûi laø söï khieáp nhöôïc, hay söï buoâng xuoâi, maø ñi theo laø loøng can ñaûm, moät söùc maïnh tinh-thaàn vaø söï khoân ngoan giuùp ta traùnh khoûi nhöõng söï ñau khoå tinh-thaàn voâ ích, vaø giuùp ta traùnh rôi vaøo nhöõng yù töôûng xaáu.
Loøng kieân nhaãn ñích thöïc, söï baát baïo ñoäng ñích thöïc laø vieäc löïa choïn moät giaûi phaùp vò tha nhaát. Noùi nhöõng lôøi ngoït ngaøo vôùi yù ñònh löøa doái chính laø söï baïo ñoäng. Ngöôïc laïi, khi moät ngöôøi meï vì thöông con maø la maéng, hay ñaùnh vaøi roi, ñieàu ñoù gioáng nhö söï baïo ñoäng, nhöng thöïc teá laø söï baát baïo ñoäng. Ñieàu ñaùng keå, ñoù laø yù muoán höôùng daãn haønh ñoäng cuûa ta vaø keát quaû cuûa caùc haønh ñoäng aáy. Chuùng ta duøng söï thoâng-minh cuûa mình ñeå löïa choïn caùc phöông tieän. Vì theá treân lyù-thuyeát, ngöôøi ta coù theå duøng baïo ñoäng cho nhöõng muïc tieâu toát. Nhöng treân thöïc teá, raát khoù coù theå thaønh coâng. Baïo ñoäng thöôøng keùo theo baïo ñoäng vaø thöôøng coù nhöõng haäu quaû ñoå vôõ. Nhö theá thì caàn phaûi traùnh nhöõng xích mích, hay neáu coù theå traùnh ñöôïc, hoaù giaûi nhöõng gì daãn ñeán baïo ñoäng, nhöng khoâng ñi quaù nhöõng gì caàn thieát, khoâng theâm nhöõng caûm nghó thuø nghòch.
 J.F. - Nhöõng ñieàu con noùi raát ñuùng, nhöng chuùng chæ aùp duïng cho nhöõng tình caûm maø ba goïi laø voâ ích, thöøa thaõi, quaù ñaùng nhö tham voïng; hoaëc laø nhöõng söï quaù ñaùng cuûa moät ñaàu oùc muoán traû thuø ñi xa hôn laø söï caàn thieát ñeå voâ hieäu hoaù moät nguy cô. Söï chæ trích nhöõng tình caûm quaù trôùn nhö theá laø ñieàu thoâng thöôøng. Ba khoâng muoán noùi ñoù laø ñieàu deã thöïc hieän, nhöng ñoù khoâng phaûi laø moät khaùm phaù ñaùng keå. Ñieàu ñaùng keå laø phaàn lôùn nhöõng caûm suùc, nhöõng ham muoán maø ta caûm thaáy, nhöõng tham voïng maø ta coù laø söï noái keát vôùi thaùi ñoä haønh ñoäng hay thuï ñoäng ñoái vôùi thöïc teá. Ñieàu ñoù ñaët giaû thieát laø nhöõng tình caûm, ham muoán, tham voïng, kinh khi, thaän troïng ... khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu ñaùng khi, cuõng khoâng laø ñieàu voâ ích, nhöng laø töông quan vôùi nhöõng tröôøng-hôïp coù thaät. Neáu ba muoán xaây moät caùi nhaø, laøm moät taùc phaåm, hay nghieân cöùu khoa-hoïc, vaân vaân..., ngöôøi ta coù theå noùi ba coù moät tham voïng . Ñieàu naøy thì hoaøn toaøn hôïp phaùp, khoâng gaây ra söï thuø gheùt, hay laøm haïi ai. Nhöng noù coù theå gaây trong ba nhöõng tính caûm xaáu neáu coù nhöõng trôû ngaïi, hay coù ngöôøi phaù roái chöông trình cuûa ba. Ñoù khoâng phaûi laø nhöõng caûm suùc maø ta coù theå gaït sang beân, chuùng saûy ra vì söï va chaïm vôùi thöïc teá.
 M. - Chuùng ñöôïc khôi daäy töø nhöõng söï kieän thaät teá, nhöng chuùng khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa nhöõng söï kieän naøy. Moät ngöôøi coù theå ñaùng thöông vôùi ngöôøi naøy nhöng ñaùng gheùt vôùi ngöôøi khaùc. Moät chính-khaùch thì tìm caùch thi thoá quyeàn haønh cuûa mình, moät cö só tìm caùch xua ñuoåi chuùng. Baûn chaát cuûa nhöõng caûm suùc cuûa ta thì ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùch ta nhaän thöùc veà thöïc taïi. Moät laàn nöõa, ñaây khoâng phaûi laø söï caét ñöùt tình caûm con ngöôøi, maø laø nhaän thöùc moät nhaõn quan roäng lôùn hôn, tónh laëng, khoâng bò loâi keùo bôûi nghòch caûnh hay söï thaønh coâng. Neáu moät naém muoái rôi vaøo moät ly nöôùc, nöôùc naøy trôû neân khoâng uoáng ñöôïc, cuõng naém muoái aáy, neáu rôi vaøo moät caùi hoà lôùn, thì vò cuûa nöôùc hoà khoâng thay ñoåi. Ña soá moïi ngöôøi ñau khoå lieân tuïc vaø voâ ích, vì quan nieäm heïp hoøi, vì khoâng ñaït ñöôïc ñieàu mong muoán, vaø phaûi ñoái dieän vôùi ñieàu hoï khoâng muoán. Moät lyù do khaùc cuûa söï khoå ñau laø yù höôùng vò kyû. Neáu ta chæ lo nghó ñeán ta, nhöõng khoù khaên maø ta gaëp phaûi, vaø nhöõng phieàn naõo chuùng gaây neân seõ höôùng thaúng veà ta. Chuùng ta töï töø choái vaø khoâng nhaän nhöõng khoù khaên naøy. Neáu traùi laïi, neáu chæ lo cho taát caû moïi ngöôøi, thì ta seõ chaáp nhaän nhöõng khoù khaên naøy moät caùch vui veû, vì ta bieát laø neáu thöïc hieän ñöôïc toát ñeïp cho moïi ngöôøi thì cuõng coù ta trong ñoù.
 J.F. - Nhöng coù nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi ta khoâng haøi loøng vì khoâng coù ñöôïc ñieàu mong muoán, khoâng phaûi vì nhöõng lyù do nhaân taïo, hay söï khoâng theå cheá ngöï nhöõng yù-nghó trong taâm, khoâng phaûi vì ñieàu mong muoán khoâng chính ñaùng hay chæ hoaøn toaøn vì loøng kieâu ngaïo, nhöng vì nhöõng lyù do lieân quan ñeán thöïc teá, ngay caû vò tha. Moät baùc-só chöõa trò cho moät beänh nhaân caûm thaáy moät tình caûm kính troïng. Neáu oâng ta thaát baïi, oâng ta cuõng caûm thaáy söï kính troïng aáy; oâng ta khoâng haøi loøng vì moät lyù do toát.
 M. - Vaâng, tham voïng, hay cao voïng, thuoäc loaïi aáy chaúng nhöõng chính ñaùng; maø coøn caàn thieát nöõa.
 J.F. - Nhö theá thì coù moät choã cho nhöõng tham voïng, hay cao voïng, ñaùng kính vaø tham voïng khoâng ñaùng kính?
 M. - Ñuùng nhö theá. Nhöõng caûm suùc khoâng ñaùng mong muoán laø nhöõng thöù laøm xai laïc, hay teâ lieät nhaän thöùc cuûa ta, chuùng khoâng phaûi laø nhöõng thöù khuyeán khích ta hoaøn taát nhöõng coâng vieäc lôùn lao. Loøng ham muoán xoa dòu nhöõng khoå ñau cuûa cuûa nhöõng ngöôøi khaùc -- coù theå daãn ñeán moät cuoäc soáng khaùc haún -- laø moät cao voïng ñaùng ngöôõng moä. Caàn phaân bieät giöõa nhöõng tình caûm xaáu, hay höôùng haï, nhö loøng ham muoán, söï thuø gheùt vaø kieâu ngaïo chuùng laøm chaéc theâm nhöõng khaùi-nieäm vò kyû cuûa chuùng ta; vaø nhöõng tình caûm toát, hay höôùng thöôïng, nhö loøng yeâu thöông moïi ngöôøi, töø taâm vaø loøng tin, chuùng giuùp ta giaûi toûa daàn daàn nhöõng khuynh-höôùng xaáu vaø vò kyû. Loaïi tình caûm thöù hai naøy khoâng laøm vaån ñuïc yù-thöùc cuûa ta, maø laøm cho chaéc chaén vaø vöõng vaøng.
 J.F. - Nhö theá, ta laïi tìm thaáy söï phaân bieät cuûa nhoùm "EÙpicuriste", giöõa nhöõng ham muoán caàn thieát vaø nhöõng ham muoán khoâng caàn thieát?
M. - Moät cao voïng -- söï tìm kieám baèng nhöõng phöông tieän coù theå ñöôïc ñeå laøm taêng haïnh-phuùc cuûa con ngöôøi, yù muoán soâi noåi ñeå thaêng hoa chính baûn thaân -- laø moät phaàn cuûa nhöõng ñöùc tính quan troïng trong Phaät-giaùo. Thaät ra, ñaïo Phaät nuoâi döôõng moät cao voïng voâ giôùi haïn, laøm bôùt khoå cho moïi chuùng sinh döôùi baàu trôøi naøy! Neáu boû cao voïng naøy thì laø söï ñaàu haøng, khoâng coù ñuû nghò löïc cuûa taâm hoàn. Nhö theá, neân caàn phaân bieät giöõa tham voïng, vaø cao voïng, moät vò kyû, moät vò tha. Ta coù theå noùi cao voïng chuù yù ñeán vieäc laøm lôïi cho ngöôøi khaùc, tham voïng chuù yù ñeán vieäc laøm lôïi loäc cho baûn thaân, ngay caû vieäc laøm thieät haïi cho ngöôøi khaùc. Ñoù laø ñònh nghóa ñôn giaûn nhaát..
 J.F. - Nhö theá con loaïi boû nhöõng cao voïng chæ chuù yù ñeán vieäc laøm ñeïp hôn thaân phaän moät ngöôøi?
 M. - Khoâng phaûi theá, ta coù theå laøm toát hôn soá phaän cuûa ta, nhöng khoâng ñöôïc haïi ñeán taäp theå hay nhöõng ngöôøi khaùc. Ñieàu ñaùng suy gaãm laø caùch toát nhaát ñeå laøm toát thaân phaän cuûa ta chính laø lo cho taát caû moïi ngöôøi nhö ñaïo sö Shantideâva hoài theá-kyû thöù taùm noùi:

Ñeå keát-luaän veà nhöõng ñieàu ta vöøa ñaøm-ñaïo, coù theå noùi chuùng ta ñoàng yù laø quyeàn-löïc, tieàn baïc khoâng haún laø haïnh-phuùc, loøng ghen-gheùt, loøng kieâu ngaïo laøm haïi ñôøi soáng vui-veû cuûa ta, vaân vaân. Nhöng duø cho ñoù laø haäu quaû chung, ñieàu aáy cuõng khoâng ngaên caûn ñöôïc ñaïi ña soá ngöôøi vaãn rôi vaøo caïm baãy naøy trong söï quan taâm haøng ngaøy -- ñöôïc vaø thua, hoan laïc vaø ñau khoå, chæ trích vaø taùn döông, vinh-quang vaø queân laõng -- vaø hoï khoâng coù vuõ-khí choáng laïi chuùng. Ñoù khoâng phaûi laø vieäc moãi ngaøy coù ngöôøi naøo ñoù seõ ñaâm vaøo löng ta moät nhaùt dao, nhöng laø vieäc chuùng ta laø naïn nhaân cuûa nhöõng caûm nghó theo chieàu nghòch. Ñaõ bao ngöôøi ñeå cho loøng ghen gheùt laøm haïi cuoäc ñôøi cuûa chính hoï! Neáu hoï bieát ñöôïc raèng nhöõng yù-nghó aáy laø phi vaät chaát, vaø ñeå cho chuùng tan bieán ñi trong taâm thöùc nhö moät ñaùm maây tan trong baàu trôøi, thì söï ghen gheùt aáy khoâng loâi cuoán ñöôïc hoï ñeå ñeán noãi gaây ra aùn maïng. Ngöôøi thöôøng noùi moät ñaùm maây nhoû khoâng taïo ra côn möa. Khi moät yù-nghó hieän ra, caàn lo cho noù, ñöøng ñôïi ñeán khi noù trôû thaønh nhöõng tình caûm khoâng kieåm soaùt ñöôïc. Caàn laøm chuû caùc tia löûa, neáu khoâng, khi caû caùnh röøng bò chaùy thì laøm sao chöõa?
 J.F. - Ñaây chính laø ñieàu töông ñoàng trong moïi trieát thuyeát Ñoâng cuõng nhö Taây. Moät söï töông ñoàng veà caùc ñieàu khoân ngoan trong thöïc haønh, moät ngheä-thuaät ñeå kieåm soaùt toaøn theå veà taâm-lyù ñoái vôùi caùc söï kieän thöïc-teá nhaèm khoâng cho nhöõng söï quaù ñaùng taïo nhöõng keát quaû ñau khoå, ñaùng tieác. Baây giôø, ngöôøi ta goïi khoa taâm-lyù, moät khoa-hoïc veà trí-tueä, khoâng phaûi chæ laø moät caåm nang thöïc haønh -- nhö caåm nang cuûa Epicteøte thuoäc nhoùm "stoicisme" -- coù muïc ñích giaûm thieåu aûnh höôûng cuûa caùc ñieàu kieän beân ngoaøi, nhöõng tai naïn trong cuoäc ñôøi, vaø caû nhöõng öôùc muoán... Baây giôø khoa taâm-lyù-hoïc, tröôùc khi ñeà caäp ñeán nhöõng aùp duïng thöïc haønh veà moät phöông caùch ñeå ñaït söï an bình noäi taâm, chæ laø moät khoa hoïc veà nhöõng ñieàu quan saùt ñöôïc. Vaø theo höôùng naøy, trong moät khoùa hoïp ôû ñaïi-hoïc Harvard maø ba ñaõ noùi tôùi, caùc ngöôøi Myõ ñaõ noùi laø hoï tìm thaáy nôi Phaät-giaùo, moät khoa-hoïc veà trí-tueä coù moät söï phong phuù khaùc thöôøng.
 M. - Ta khoâng neân queân raèng con soá nhöõng ngöôøi quan taâm ñeán söï ñoái thoaïi aáy khoâng nhieàu.
 J.F. - Nhö theá caùi khoa-hoïc veà trí-tueä aáy nhö theá naøo?
 M. - Moân taâm-lyù-hoïc Phaät-giaùo coù nhieàu khía caïnh. Thí duï noù phaân tích raèng nhöõng yù nghó khi sinh ra thì gaén lieàn vôùi yù-nieäm veà caùi "toâi" vaø coi caùi "toâi" naøy laø moät thöïc theå thöôøng haèng. Bao nhieâu yù nghó khaùc theo sau cuõng gaén lieàn vôùi caùi "toâi" aáy.
 J.F. - Ba caét ngang! con noùi caùi toâi aáy khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa moät ngöôøi, khoâng coù thöïc?
 M. - Ñieàu con muoán noùi hieån nhieân laø chuùng ta ai cuõng coù khaùi nieäm veà toâi; ta traû lôøi khi coù ngöôøi goïi teân ta; ta nghó "toâi noùng" khi ngoaøi trôøi noùng; ta hieåu roõ söï hieän höõu cuûa ta, vaân vaân. Ñoù laø ñieàu Phaät-giaùo coi laø tình caûm baåm sinh cuûa caùi toâi. Roài, beân treân caùi tình caûm aáy, yù-nghó veà caùi "toâi" laø moät thöïc-theå rieâng bieät, moät "söï xaùc ñònh" veà moät caù nhaân. Khaùi nieäm aáy laø moät saûn-phaåm cuûa taâm-tö, nhö con ñaõ noùi tôùi. Khi ta tìm kieám caùi "toâi" aáy trong doøng tö-töôûng, hay trong cô-theå, hay ôû trong caû hai, ta khoâng tìm thaáy, duø duøng phaân tích, duøng quaùn töôûng, cuõng khoâng theå naøo phaân taùch ra trong taâm thöùc hay moät caùch vaät-lyù moät thöïc-theå naøo ñoù töông ñöông vôùi caùi "toâi" caù nhaân.
 J.F. - ÖØ, nhöng duø khoâng choã xaùc ñònh cho caùi "toâi", nhöõng tình caûm maø ta coù veà caùi "toâi" aáy khoâng hoaøn toaøn baåm sinh, vì noù thay ñoåi tuyø neàn vaên-minh, tuyø neàn vaên-hoaù, tuyø caù nhaân. Coù nhöõng neàn vaên-hoaù, nhöõng caù-nhaân maø caùi "toâi" coù vò-trí cao. Nhöng tình caûm veà moät thöïc-theå caù-nhaân thì ít ra ñöôïc hình thaønh bôûi xaõ-hoäi, lòch-söû nhö laø moät söï baåm sinh.
 M. - Ñoù chính laø ñieàu con muoán noùi. Caùi tình caûm ñôn-giaûn nhaát cuûa "toâi" thì baåm sinh, vaø taát caû nhöõng gì theâm vaøo laø saûn phaåm cuûa caù-nhaân bò aûnh höôûng bôûi xaõ-hoäi, vaø tính neát cuûa caù-nhaân aáy. Caùi tình caûm caên baûn, laøm ta nhaän ra ñöôïc laø ta hieän-höõu, thì chung, hay gioáng nhau ôû moïi ngöôøi. Söï khaùc bieät ñeán töø söï gaùn gheùp theâm tình caûm cho caùi "toâi", hay möùc ñoä tin töôûng gaùn cho "toâi" nhö laø moät thöïc-theå hieän höõu trong moãi ngöôøi.
 J.F. - Caùi gì laø ñieàu coù haïi, aûo töôûng? Coù phaûi caùi toâi nhö moïi ngöôøi bieát, hay nhöõng haønh ñoäng vò kyû?
 M. - Ñoù khoâng phaûi laø caùi toâi nhö moïi ngöôøi bieát. Ngay caû moät ngöôøi ñaõ döùt boû ñöôïc heát nhöõng raøng buoäc vôùi caùi "toâi" cuõng ñaùp lôøi khi ngöôøi ta goïi teân. Ñieàu coù haïi thì thöïc laø nhöõng haønh ñoäng vò kyû, nhöng cuõng laø nhöõng haønh vi nhoû beù cuûa söï gaén lieàn caùi toâi, nhöõng ñieàu naøy ít thaáy nhöng khoâng phaûi khoâng goùp phaàn lôùn vaøo söï ñau khoå cuûa ta. Veà vaán ñeà naøy trong Phaät-giaùo, coù töøng daõy saùch noùi veà nhöõng yeáu toá cuûa trí naõo trong vieäc gaùn-gheùp hay khoâng gaùn-gheùp caùi toâi. Ngöôøi ta keå ra tröôùc heát naêm möôi taùm (58), vaø sau ñoù laø nhöõng thöù khaùc. Chuùng goàm nhöõng yeáu-toá höôùng thöôïng nhö söï thanh lieâm, söï töï troïng, loøng töø taâm, söï töï-tin, söï döûng döng, söï caûnh giaùc, vaân vaân; vaø nhöõng yeáu toá höôùng haï nhö söï thoâ bæ, söï deã suùc ñoäng, söï coá chaáp vaân vaân.
 J.F. - Nhöng söï suy xeùt veà noäi taâm coù nhöõng ñieåm gì trong Phaät-giaùo?
 M. - Chuùng ta coù theå töï ñaët nhöõng caâu hoûi ñaùng keå sau: "YÙ-thöùc laø gì? Caùi gì gaây ra moät söï caûm nhaän? YÙ-thöùc coù theå hieåu veà chính noù khoâng? Caâu traû lôøi cho caâu hoûi ,thí-duï caâu choùt laø, treân bình dieän töông ñoái, vôùi caùc baèng chöùng, ta bieát ñöôïc yù-thöùc cuûa mình vaø coù theå quan saùt caùc dieãn bieán vaø baûn theå cuûa caùc yù-nghó. Chuùng ta khoâng theå hoaït-ñoäng maø khoâng bieát ñöôïc nhöõng yù-nghó cuûa mình. Nhöng phaân tích moät caùch tuyeät-ñoái, thì yù-nghó khoâng theå vöøa nghó vaø vöøa bieát veà noù, cuõng nhö moät thanh kieám khoâng theå töï chaët chính noù hay con maét khoâng theå troâng thaáy chính noù. Vì theá, ngöôøi ta chia nhöõng thí-duï thuoäc loaïi naøy ra hai loái suy-luaän: moät ñaët caên-baún treân söï thaät töông-ñoái, nghóa laø döïa treân caùc giaùc quan thoâng thöôøng, vaø caùi thöù hai döïa treân söï thaät tuyeät-ñoái. Trong tröôøng-hôïp sau naøy, söï phaân-tích daãn tôùi ñieàu, neáu yù-thöùc coù thaät nhö moät thöïc theå ñoäc-laäp thì noù khoâng theå vöøa suy nghó vaø vöøa bieát veà chính noù. Trong Phaät-giaùo coù nhieàu tröôøng phaùi ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau: nhoùm chuû tröông raèng yù-thöùc coù moät thöïc theå ñoäc-laäp, vaø coù theå töï bieát theo moät phöông caùch khoâng haøm chöùa yù-nieäm chuû-vaät (thí duï caùi thaáy vaø vaät bò thaáy), nhö ngoïn löûa cuûa moät caùi ñeøn noù töï soi saùng chính noù maø khoâng caàn moät ngoïn löûa thöù hai. Ñoái laïi nhoùm thöù hai traû lôøi ngoïn löûa khoâng caàn "töï soi saùng" vì noù khoâng chöùa caùi toái; vì neáu caùi saùng coù theå töï soi saùng, thì caùi toái cuõng phaûi töï laøm toái ñöôïc.
 J.F. - Khoâng phuû nhaän nhöõng quan ñieåm ñaëc bieät cuûa Phaät-giaùo, qua caùc ñieàu con vöøa trình baøy, ba nhaän ra vaán ñeà coå ñieån trong trieát-hoïc taây-phöông. Thí duï: YÙ-nghó coù theå bieát veà chính noù khoâng? Ñoù laø vaán ñeà cuûa vieäc coù theå töï vaán, hay laø söï töï suy xeùt: trong khi nhìn thaáy hay bieát chuùng ta coù theå yù thöùc ñöôïc cuøng luùc vaät bò thaáy hay ñieàu ñöôïc bieát vaø yù-nghó cuûa chuùng ta, keû ñang suy-nghó? Moät soá nhaø taâm-lyù-hoïc nghó raèng söï töï suy xeùt laø ñieàu coù theå ñöôïc, soá khaùc cho raèng chuùng ta khoâng phaûi laû nhöõng quan toaø toát ñeå töï xeùt veà mình, vaø vieäc töï suy-xeùt thì khoâng chính xaùc; chæ coù vieäc quan saùt caùch cö söû laø coù theå trôû ngöôïc tôùi nguoàn goác cuûa vaán-ñeà.
 M. - Quan ñieåm sau cuøng naøy loaïi boû, hay ñoùng cöûa, caùc phöông caùch cuûa khoa quaùn töôûng, maø ñoù laø coát loõi cuûa Phaät-giaùo. Neáu ta suy-nghó kyõ, khía caïnh coù tính caùch quan-troïng baåm sinh cuûa yù-thöùc chính laø khaû naêng töï hoûi veà chính noù. Caàn phaûi lao mình, moät caùch khoâng sôï haõi, vaøo vieäc ñi tìm baûn theå cuûa yù-thöùc, vaø khoâng töï giôùi haïn mình vôùi nhöõng ñieàu coù theå ño löôøng ñöôïc, hay coù theå nhaän ra ñöôïc baèng caùc phöông tieän beân ngoaøi. Ñoù laø ñieàu caùc ngöôøi theo Phaät-giaùo vaø caùc ngöôøi theo khoa quaùn töôûng ñaõ soáng trong suoát hôn hai nghìn naêm qua. Duøng nhöõng duïng cuï ño löôøng vaät-lyù khoâng theå naøo ño löôøng ñöôïc baûn theå cuûa yù-thöùc; ñaáy laø nhöõng döõ kieän ñöôïc ñem vaøo heä thaàn-kinh vaø nhöõng döõ kieän töø ñoù ra ñöôïc phaân taùch vaø ño löôøng, söï khaûo saùt naøy khoâng tröïc tieáp lieân quan tôùi söï bieát. Chæ coù yù-thöùc môùi coù theå bieát ñöôïc yù-thöùc.
 J.F. - Con duøng caùch gì ñeå phaân tích nhöõng ñieàu caûm nhaän?
 M. - Treân bình dieän töông-ñoái, moãi khi chaïm phaûi moät söï vaät thì yù-thöùc gaây ra moät söï caûm nhaän. Ta coù theå noùi coù moät ñeà taøi cho moãi söï vaät. trong giaây phuùt caûm nhaän. Maëc daàu coù söï lieân tuïc bieåu kieán cuûa söï caûm nhaän vaø yù-nghó quaùn töôûng, chuùng sinh ra vaø cheát theo moãi giaây phuùt. Nhöng neáu phaân tích tuyeät ñoái, ngay trong thôøi hieän taïi, caùi bieát khoâng hieän höõu nhö moät thöïc theå ñoäc laäp vaø rieâng bieät. Noù chæ laø moät côn soùng, moät söï lieân tuïc hôïp bôûi nhöõng giaây phuùt phuø du khoâng coù söï hieän höõu. Chæ coù "söï tænh thöùc", khoâng hai, xuyeân qua nhöõng yù-nghó quaùn töôûng laø baát bieán, vì noù vöôït thôøi gian.
 J.F. - Vieäc nghieân-cöùu veà nhöõng caûm nhaän, nhöõng caûm suùc, baét ñaàu baèng caùc yù-nghó, laø moät ñeà taøi cuõ, luøi veà töø trieát-hoïc Hy-Laïp, keùo daøi tôùi Kant vaø sau ñoù, maø ngöôøi ta goïi moät caùch thoâng thöôøng laø vaán ñeà cuûa lyù-thuyeát veà söï hieåu bieát, söï hình thaønh cuûa nhöõng hình aûnh, nhöõng khaùi-nieäm, nhöõng caûm giaùc, söï dieãn giaûi caùc yù-nghó, söï suy-luaän... Ñoù cuõng laø, treân bình dieän cuûa luaän-lyù, moät ngaønh quan troïng cuûa trieát-hoïc taây phöông.
 M. - Vaø cuûa trieát-hoïc ñoâng phöông, vì coù nhieàu pho saùch daønh rieâng cho luaän-lyù, khoa naøy thì phöùc taïp hôn nhieàu...
 J.F. - Khoa luaän-lyù, nghóa laø khoâng phaûi chæ laø söï troâi chaûy cuûa yù-nghó cuûa chuùng ta, nhöng theá naøo chuùng ñöôïc trình baøy, ñöôïc saép-xeáp, ñöôïc gaén lieàn vôùi nhau ñeå taän cuøng laø nhöõng phaùn ñoaùn, nhöõng lyù-luaän vaân vaân. Nhöng ñoù cuõng laø nhöõng gì caàn thieát ñeå traùnh nhöõng sai laàm, trong söï suy-luaän, phaùn ñoaùn, taát caû khoa hoïc veà söï noái tieáp cuûa caùc yù-nieäm... Ñoù laø chuû ñeà chính töø Theùeùteøte cuûa Platon cho tôùi Critique de la raison pure (Tranh-luaän veà thuaàn lyù) cuûa Kant khi ñi qua Discours sur la meùthode (Khaûo cöùu veà caùc phöông-phaùp) cuûa Decartes. Moät laàn nöõa, ñieàu lyù thuù vôùi ba cho tôùi giôø phuùt naøy, laø thaáy Phaät-giaùo, hoaït ñoäng khoâng dính daùng gì vôùi Taây-phöông cho tôùi raát gaàn ñaây, ñaõ moå xeû moät vaán ñeà raát töông töï nhö trieát-hoïc taây-phöông.
 M. - Phaät-giaùo khoâng xem nhö laø ñaõ khaùm-phaù ra moät söï thaät môùi meû. YÙ-nieäm veà "caùi môùi" thì raát xa laï vôùi moïi söï hieåu bieát xuaát phaùt töø söï chöùng ngoä tinh-thaàn, vì ñoù chính laø baûn theå cuûa moïi vaät maø noù coá tìm hieåu, ñieàu naøy thì khoâng coù lyù-do gì ñeå khaùc bieät giöõa Ñoâng vaø Taây. Nhöng söï phaân bieät chính laø khoâng phaûi moät söï phaân-tích lyù-thuyeát hoaøn toaøn cuûa trí-tueä, nhöng ñaây laø moät söï hieåu bieát quaùn-töôûng tröïc-tieáp veà baûn chaát cuûa yù-thöùc, ñaït ñöôïc baèng kinh-nghieäm chôù khoâng chæ baèng söï suy-töôûng phaân tích. Lyù-thuyeát khoâng heà bò boû queân ôû ñaây nhö laø moät toa thuoác cuûa baùc-só ñeå beân giöôøng beänh maø khoâng coù thuoác. Noù ñöôïc ñem ra thöïc-haønh ñeå loaïi tröø nhöõng gì laøm vaån ñuïc doøng yù-thöùc cuûa ta.
 J.F. - Söï phaân bieät giöõa söï hieåu bieát baèng tranh luaän vaø hieåu bieát baèng quaùn-töôûng cuõng laø ñieàu quan troïng vôùi Platon. Khaûi töôïng tröïc tieáp, "theùoria", theo oâng aáy chính laø möùc ñoä toái cao cuûa trieát-hoïc.
 M. - Chuùng ta haõy trôû veà vôùi söï caûm nhaän. Söï caûm nhaän moät vaät laø ñaùng yeâu hay ñaùng gheùt ; söï yeâu gheùt naøy khoâng coù chính nôi söï vaät aáy, nhöng ôû caùch chuùng ta nhìn noù. Trong moät vaät ñaùng yeâu khoâng coù caùi ñaùng yeâu nhö moät phaåm tính giuùp cho yù-thöùc; cuõng theá, trong moät vaät ñaùng gheùt khoâng coù caùi ñaùng gheùt laøm haïi yù-thöùc. Neáu con ngöôøi khoâng hieän höõu nöõa thì theá-giôùi vaät chaát khoâng vì theá maø maát ñi, nhöng theá-giôùi nhö con ngöôøi caûm thaáy khoâng coøn lyù do toàn-taïi. Nhöõng "theá-giôùi" ñöôïc caûm nhaän bôûi caùc sinh vaät khaùc vaãn tieáp-tuïc hieän-höõu, ñoái vôùi chuùng.

Moät thi-só cuûa tröôøng phaùi Zen cuõng noùi:
Maëc duø ñöôïc khôûi ñaàu baèng moät söï vaät, söï caûm nhaän sau cuøng cuûa chuùng ta, laø söï gaùn gheùp theâm cuûa trí-naõo. Khi ta thaáy moät ngoïn nuùi, hình aûnh ñaàu tieân laø moät söï caûm nhaän tinh-khieát, khoâng coù theâm moät gaùn gheùp naøo. Nhöng giaây phuùt thöù hai, coù ngöôøi noùi: "OÀ! ngoïn nuùi naøy thì coù veû nguy-hieåm vaø khoâng ôû ñöôïc." Ngöôøi khaùc coù theå noùi: "Ñaây chính laø choã thích hôïp ñeå laäp moät tu-vieän." Roài nhieàu yù-nghó khaùc tieáp theo sau. Neáu nhöõng söï vaät coù nhöõng ñaëc tính noäi taïi cuûa rieâng chuùng thì moïi ngöôøi phaûi cuøng thaáy y nhö nhau.
 J.F. - Nhöõng ñieàu lyù-luaän aáy raát ñuùng, nhöng ba laäp laïi, duø laø coå ñieån ñoái vôùi caùc trieát-gia. Laøm sao ta coù theå thaáy söï lieân-quan aáy vôùi cuoäc soáng haøng ngaøy?
 M. - Neáu ta phaân tích nhöõng caûm nhaän theo quaùn-töôûng vaø luaän-giaûi, ta seõ ñi ñeán vieäc khoâng gaùn gheùp nhöõng tính chaát cöùng ngaéc cho caùc söï vaät. Ta seõ hieåu söï töông ñoái cuûa caùc yù-nieäm "baïn" vaø "thuø" -- moät ngöôøi maø ta caûm nhaän laø keû thuø ngaøy hoâm nay coù theå laø moät ngöôøi ñöôïc nhöõng ngöôøi khaùc quyù meán, vaø coù theå seõ laø baïn raát thaân cuûa ta trong vaøi thaùng tôùi. Baèng söï tu-taäp taâm-linh ta phaûi phaù vôõ nhöõng yù-nieäm cöùng ngaéc cuûa caùc ñieàu phaùn ñoaùn cuûa ta, söï caûm nhaän veà ngöôøi vaø vaät, nhö laøm tan moät taûng nöôùc ñaù trong nöôùc. Nöôùc ñaù vaø nöôùc ñeàu cuøng moät chaát. Nhöng caùi thöù nhaát thì cöùng coù theå laøm ta gaõy xöông, caùi thöù hai thì eâm dòu ôû theå loûng. Nhö theá ta coù theå caûm nhaän theá-giôùi nhö moät keû thuø ñaùng keå, vaø chia noù ra "thích" vaø "khoâng thích", hay ngöôïc laïi coi noù nhö moät söï bieán ñoåi lieân-tuïc khoâng coù ñaëc-tính noäi taïi. Ta coù theå nhaän ra trong caùc hieän-töôïng moät söï tinh-khieát tuyeät-ñoái, ñoàng nghóa vôùi tónh laëng. Ñieàu aáy chaéc chaén seõ taïo ra moät söï khaùc bieät to lôùn.
 J.F. - Veà toång theå, coù hai thaùi ñoä veà thöïc teá loaøi ngöôøi. Thaùi ñoä thöù nhaát thì chung cho Phaät-giaùo, phaùi "eùpicurisme", vaø phaùi "stoicisme". Caên baûn coi theá-giôùi toång quaùt, vaø thaân phaän con ngöôøi thì khoâng theå laøm hôn ñöôïc nhö söï vieäc ñang saûy ra. Ñieàu coù theå laøm toát ñeïp hôn chính laø taâm hoàn con ngöôøi. Caâu traû lôøi, veà toång theå laø söï thaêng hoa tinh-thaàn, söï khoân ngoan caù-nhaân. Ñeå noùi veà caùc hieàn trieát cuûa phaùi "eùpicurisme", hay phaùi "stoicisme", ba taïm noùi ñoù laø ngöôøi thöôøng töï nhuû: " Neáu toâi ñöøng ñeå mình bò dính daùng ñeán nhöõng ñieàu raéc roái cuûa cuoäc ñôøi, ñeå cho caùc söï ñieân daïi cuûa con ngöôøi troâi qua khoâng lieân can gì ñeán toâi, thì toâi khoâng bò loâi cuoán vaøo caùc xích mích laøm toâi roái trí... Toâi phaûi töï nhuû laø toâi khoâng theå thay ñoåi ñöôïc vieäc gì. Ñieàu toâi coù theå thay ñoåi laø caùch nhìn nhöõng söï kieän chung quanh. Vaø tuyeät ñoái khoâng veà phe vôùi beân naøy hay beân kia, vaät naøy hay vaät kia..." Ñeå ñoái laïi vôùi thaùi ñoä aáy, thì coù nhoùm chuû tröông: "Khoâng, ta coù theå thay ñoåi thöïc taïi; coù theå laøm toát hôn; coù theå aûnh höôûng thöïc taïi. vaø nhö theá, muïc-ñích cuûa trieát-hoïc khoâng phaûi laø ñeø neùn nhöõng yù-nghó cho khoâng lieân can tôùi caùc vieäc ngoaøi ñôøi, maø laø laøm thay ñoåi thöïc taïi baèng phöông caùch vaø baèng chính-trò." Platon ñaõ coá gheùp hai quan nieäm naøy vôùi nhau.
 M. - Con nghó raèng Phaät-giaùo cuõng ñeà nghò nhaäp hai quan ñieåm treân, nhöng theo con, thì söï hôïp nhaát döïa treân moät nguyeân-taéc caên-baûn hôn, chöù khoâng phaûi laø söï khoâng tham gia, hay söï coá thay ñoåi baèng phöông caùch hay chính-trò. Tröôùc heát, khoâng caàn phaûi thay ñoåi thöïc teá, ta haõy coi ñoù laø baûn chaát toái yeáu cuûa moïi vaät, vì theo Phaät-giaùo, söï hoaøn-haûo, söï tinh-khieát toái yeáu cuûa moïi vaät thì khoâng "xaáu, ñaùng gheùt", hay khoâng "ñeïp, ñaùng quyù" khi ta vöøa thaáy chuùng. Ñieàu maø ta coù theå vaø phaûi thay ñoåi laø caûm nhaän sai laàm cuûa chuùng ta veà moïi söï vaät. Chính trong khuoân khoå cuûa söï thay ñoåi naøy maø coù phöông-phaùp laøm chuû caùc yù-nghó vaø quan nieäm vò tha nhaèm giuùp cho moïi ngöôøi phöông-phaùp aáy. Phöông-caùch cuûa Phaät-giaùo sau cuøng seõ daãn tôùi moät caûm quan môùi veà theá-giôùi, söï nhaän ra ñöôïc con ngöôøi ñích thöïc vaø caùc söï vaät ñích thöïc. Phöông-phaùp naøy giuùp ta bôùt bò toån thöông bôûi nhöõng söï vieäc ôû ñôøi, vì ta seõ bieát soáng khoâng phaûi chæ vôùi moät "trieát-lyù", nhöng vôùi söï vui veû, duøng nhöõng khoù-khaên, vaø söï thaønh-coâng nhö laø chaát xuùc taùc cho söï tieán boä mau leï treân con ñöôøng tu taäp tinh-thaàn. Ñoù khoâng phaûi laø söï caét ñöùt vôùi theá-giôùi, nhöng laø söï hieåu roõ veà thieân-nhieân. Ta khoâng quay maët vôùi söï ñau khoå, nhöng tìm thuoác chöõa vaø vöôït qua söï vieäc aáy.
 J.F. - Ñoù laø phöông thuoác gì?
 M. - Moãi ngöôøi ñeàu coù khaû naêng trôû thaønh phaät, nghóa laø ñaït ñöôïc söï giaûi thoaùt vaø söï hieåu bieát toaøn haûo. Chính nhöõng caûm nhaän sai laàm vaø phuø du laøm thaønh caùi maøn che phuû caùi khaû naêng thaønh phaät. Ngöôøi ta goïi caùi maøn aáy laø maøn "voâ minh". Con ñöôøng tinh thaàn nhö theá seõ laø döùt boû nhöõng tình caûm höôùng haï, vaø nhöõng söï ngu doát, ñeå laøm saùng toû Phaät tính ñaõ coù saün nôi moãi ngöôøi. Muïc-ñích aáy khoâng coù gì laø vò kyû. Ñieàu thuùc ñaåy ta treân con ñöôøng tinh-thaàn aáy, laø ñaït ñeán söï giaùc-ngoä ñeå coù theå giuùp ñôõ ngöôøi khaùc thoaùt khoûi khoå ñau. Quan nieäm vò tha aáy daãn ta tôùi vieäc thöøa nhaän laø ta khoâng coù khaû naêng tröôùc nhöõng khoå ñau cuûa caùc ngöôøi chung quanh, roài sinh ra yù muoán töï mình coá ñaït ñeán söï toaøn haûo ñeå coù theå giuùp ñôõ ngöôøi khaùc. Nhö theá khoâng phaûi laø moät söï xa lìa theá-giôùi. Söï khoâng bò nhieãu loaïn vì caùc söï vieäc beân ngoaøi trôû thaønh moät chieác aùo giaùp maø ta maëc trong traän chieán giaûi thoaùt söï ñau khoå cuûa keû khaùc.
 J.F. - Trong moät quyeån saùch cuûa ñaïi-hoïc Harvard, Daniel Goleman, ngöôøi giöõ baèng tieán-só veà taâm-lyù-hoïc, ñaõ noùi trong lôøi môû ñaàu buoåi thuyeát-trình: "Sau khi ñaõ hoïc veà taâm-lyù-hoïc ôû Harvard, toâi coù theå noùi khoa taâm-lyù-hoïc laø moät moân veà khoa-hoïc coù nguoàn goác taïi AÂu-chaâu vaø Myõ-chaâu, vaø noù ñöôïc sinh ra treân hai luïc-ñòa naøy, töùc laø ôû taây-phöông, trong theá-kyû qua..." Taïi ñaây, ba phaûi theâm laø coù moät khoa taâm-lyù Hy-Laïp...Sau cuøng!... oâng ta noùi veà taâm-lyù-hoïc khoa-hoïc theo nghóa thöôøng nghe hoài theá-kyû 19 vaø 20... Roài thì, oâng ta theâm khi du-lòch qua AÙ-chaâu, oâng nhaän ra cuõng coù khoa taâm-lyù-hoïc, ñaëc bieät laø cuûa Phaät-giaùo, phong phuù, ña daïng, vaø phaùt trieån, vaø suy-nghó laïi, oâng ta bò chaán ñoäng khi thaáy caùc thaày cuûa oâng ta ñaõ khoâng thaáy caàn thieát veà vieäc daûng daïy veà nhöõng tröôøng phaùi naøy vôùi taàm möùc nhö nhöõng moân cuûa Taây-phöông. Ñieàu ñoù chöùng toû coù moät khoa taâm-lyù-hoïc cuûa Ñoâng phöông ñöôïc xaùc ñònh baèng nhöõng tieâu chuaån maø ngöôøi ta goïi laø taâm-lyù-hoïc khoa-hoïc cuûa taây-phöông. -- moân naøy theo ba, thì chöa xöùng ñaùng goïi laø moät khoa-hoïc, ngoaïi tröø phaàn taâm-lyù naõo-boä. Baây giôø coù moät nhaø taâm-lyù chuyeân nghieäp noùi raèng vieäc quan saùt moät caùch khoa hoïc nhöõng hieän töôïng cuûa naõo boä thì khoâng phaûi hoaøn toaøn cuûa taây-phöông. Nhöõng söï nghieân cöùu naøy ñaõ saûy ra töø laâu, nhaát laø trong Phaät-giaùo.
 M. - Chuùng ta coù theå noùi khoâng phaûi chæ coù Goleman laø bò chaán ñoäng maïnh veà söï thieáu soùt trong vieäc nghieân-cöùu veà tröôøng phaùi ñoâng-phöông. Francisco Valera, nhaø sinh-vaät-hoïc naõo boä, giaùm-ñoác veà nghieân-cöùu cuûa C.N.R.S. vaø hoäi-vieân cuûa C.R.E.A. cuûa tröôøng ñaïi-hoïc baùch-khoa Ba-Leâ, cuõng vieát: "Chuùng toâi nhaän raèng söï khaùm phaù trôû laïi veà trieát-lyù ñoâng-phöông, ñaëc-bieät laø nhöõng taäp-tuïc Phaät-giaùo, laø söï laøm soáng laïi thöù hai cuûa lòch-söû vaên-hoaù Taây-phöông, vaø aûnh höôûng cuûa noù cuõng quan-troïng nhö söï khaùm phaù trôû laïi nhöõng tö-töôûng Hy-Laïp thôøi trung höng. Lòch-söû caän ñaïi veà trieát-hoïc ñaõ boû queân tö-töôûng AÁn-ñoä laø vieäc nhaân taïo, vì AÁn-ñoä vaø Hy-Laïp chia seû vôùi taây-phöông khoâng phaûi chæ coù gia-taøi ngoân-ngöõ maø coøn nhieàu vieäc ñaùng löu taâm veà vaên-hoaù vaø trieát-lyù" a.
 J.F. - Nhö theá thì nhöõng cuoäc nghieân-cöùu veà taâm-lyù Phaät-giaùo coù nhöõng ñieåm gì, nhö ngöôøi ta noùi, khoâng gaén lieàn vôùi vieäc thaêng hoa moät caù nhaân, coá chinh phuïc moät söï an bình, nhöng chuyeân chuù veà vieäc khaûo saùt ñôn thuaàn caùc dieãn bieán cuûa naõo?
 M. - Con laáy moät thí duï lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu veà söï caûm nhaän, vì ñoù laø moät trong nhieàu ñaàu ñeà chính trong vieäc nghieân cöùu söï laøm vieäc cuûa naõo. Khi ta môùi troâng thaáy moät vaät, duø laø raát ñôn giaûn, thí-duï moät hình vuoâng maøu xanh, ta coù theå phaân bieät beà maët hình vuoâng, boán goùc, caùc caïnh vaân vaân. Caùc thaønh phaàn aáy ñöôïc nhaän thaáy moät caùch toång hôïp nhö laø moät hình vuoâng. Coù theå coù moät söï caûm nhaän toång theå töùc khaéc veà moät vaät vôùi taát caû caùc thaønh phaàn, hay ñoù laø moät chuoãi nhöõng giaây phuùt ngaén nguûi cuûa yù-thöùc veà caùc chi tieát cuûa moät vaät ñeå taïo thaønh moät hình aûnh toång hôïp -- nhö khi ta quay nhanh moät boù ñuoác caàm ôû tay, ta thaáy moät voøng troøn löûa, nhöng thaät ra ñoù laø moät chuoãi caùc ñoám löûa ñang di chuyeån nhanh ñöôïc caûm nhaän? Trong Phaät-giaùo coù moät loâ caùc saùch phaân tích veà caùc vieäc loaïi naøy, nhöõng baøi khaûo luaän nhieàu traêm trang.
 J.F. - Chuùng coù töø bao giôø?
 M. - Nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät, vaøo theá-kyû thöù 6 tröôùc taây-lòch cho tôùi theá-kyû thöù 19, coù raát nhieàu saùch cuûa caùc ñaïo-sö Taây-Taïng nghieân cöùu veà vieäc naøy. Vaø ngaøy nay ngöôøi ta coøn tieáp tuïc baøn luaän veà ñeà taøi naøy moät caùch soáng ñoäng trong caùc buoåi tranh luaän veà sieâu hình gaàn nhö haøng ngaøy trong caùc tu-vieän.
 J.F. - Neáu nhö theá thì raát ñaùng chuù yù, vì ñieàu aáy cuõng nhö moät tröôøng phaùi taâm-lyù-hoïc ñöôïc coi nhö raát quan troïng cuûa theá-kyû 20. Ñoù laø phaùi maø ngöôøi ta goïi laø taâm-lyù-hoïc hình theå -- Gestalt psychologie -- ñöôïc khai sinh vaøo ñaàu theá-kyû 20 ñöôïc trình baøy ôû Phaùp trong moät quyeån saùch daøy bôûi giaùo sö Paul Guillame, maø ba hoïc ôû ñaïi-hoïc Sorbonne. OÂng ta ñaõ vieát caùch ñaây 50 naêm, trong quyeån saùch ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc löu haønh, La psychologie de la forme. Ñoù laø moät maãu möïc veà caùch vieát saùng suûa vaø chính xaùc. Tröôøng phaùi taâm-lyù-hoïc hình theå ñöôïc sinh ra theo nhaän ñònh sau: cho tôùi ngaøy nay, moân taâm-lyù-hoïc chuû yeáu coù tính caùch giaûi tích, nghóa laø söï caûm nhaän nhöõng söï vaät laø moät toång theå cuûa nhöõng yeáu toá taïo neân söï vaät aáy. Töøng böôùc moät cuûa caùc yeáu toá ñeå cuoái cuøng tôùi toaøn theå söï vaät, nhöng treân thöïc teá, ñieàu saûy ra laø -- caùc nhaø taâm-lyù-hoïc hình theå ñi töøng böôùc treân con ñöôøng thöïc nghieäm ôû trong phoøng thí-nghieäm -- chuùng ta caûm nhaän söï vaät moät caùch toång theå. Nhöõng lyù-thuyeát gaàn ñaây cuûa khoa thöïc-nghieäm veà caùc yù-nieäm cuûa söï "phöùc taïp", vaø "töï saép xeáp" cuõng ñaët vaán ñeà veà söï caûm nhaän toång theå töông töï nhö söï phaân-tích cuûa Phaät-giaùo. Vaø ñaây, moät vaán ñeà ñöôïc ñaët treân nhöõng ñieàu kieän töông töï, ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán saùu traêm naêm trong Phaät-giaùo tröôùc khi chuùa Gieâ-su ra ñôøi.
 M. - Khoâng coù moät söï vaät gì laø tröôøng cöûu, vaø söï khoâng vónh vieãn vi teá cuûa caùc söï vaät chính laø vì chuùng thay ñoåi moãi giaây phuùt. Cuõng nhö yù-thöùc veà moät söï vaät, coù bao nhieâu söï vaät thì coù baáy nhieâu yù-thöùc. YÙ-nieäm veà söï khoâng thöôøng haèng trong töøng giaây phuùt cuûa nhöõng hieän-töôïng vaø cuûa yù-nghó coøn ñi xa nöõa, vì noù chöùng minh raèng neáu coù moät söï vaät naøo hieän-höõu coá-ñònh, thöôøng haèng, thì yù-thöùc seõ phaûi "gaén lieàn" vôùi söï vaät aáy vaø seõ keùo daøi moät caùch vónh vieãn. Sau cuøng, taát caû nhöõng yù-thöùc cuûa theá-giôùi naøy cuõng nhö bò caàm chaân bôûi söï vaät noùi treân maø khoâng theå taùch ra ñöôïc. Chính söï hieän dieän cuûa söï khoâng vónh vieãn vi teá maø Phaät-giaùo so saùnh theá-giôùi söï vaät nhö moät giaác mô, moät aûo giaùc, nhö moät doøng troâi chaûy khoâng ngöøng. Ngay caû nhöõng söï vaät ñoái vôùi ta coù veû cöù ng raén, caùi baøn chaúng haïn, cuõng thay ñoåi töøng giaây phuùt moät. Doøng caùc yù-nghó cuõng hôïp bôûi caùc thôøi gian vi-teá gaây ra do caùc söï thay ñoåi vi teá cuûa theá-giôùi quanh ta. Chæ coù toång theå cuûa caùc yù-nghó aáy cho moät caûm giaùc veà moät söï thaät khaùi quaùt.
 J.F. - Quan nieäm nhö theá thì hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi moät yù-kieán quan troïng cuûa nhoùm theo Platon. Ñoái voùi caùc trieát-gia Hy-Laïp, nhaát laø Platon, ta tìm thaáy yù-nghó -- ba coù theå noùi theâm moät söï aùm aûnh -- raèng chuùng ta khoâng theå bieát roõ nhöõng vaät theå di ñoäng, hay ñang thay ñoåi. Ñoái vôùi hoï, caùc hieän töôïng -- nguyeân goác chöõ Hy-Laïp maø moïi ngöôøi hieåu, "caùi döôøng nhö", theá-giôùi cuûa caûnh vaät ñang hieän ra -- ñang ôû trong traïng thaùi di ñoäng lieân tuïc, thì khoâng theå laø muïc tieâu cuûa moät söï hieåu bieát vöõng chaéc, xaùc ñònh. Vì theá caùc trieát-gia Taây-phöông ñeàu coá gaéng -- khoâng phaûi chæ coù trieát-hoïc Hy-Laïp, maø taát caû trieát-hoïc cho tôùi Kant -- tìm kieám ñaèng sau caùc hieän töôïng moät yeáu toá vöõng vaøng vaø thöôøng haèng ñeå coù theå laøm muïc-ñích cho moät söï hieåu bieát chaéc chaén. Maãu veà söï vöõng chaéc ñaõ ñöôïc cung caáp bôûi toaùn hoïc, maãu naøy thích hôïp hoaøn toaøn vôùi nhöõng yù nghó veà quan nieäm. Ngöôøi ta tìm kieám ñaèng sau caùc hieän-töôïng, nhöõng nguyeân-taéc thöôøng haèng xaùc ñònh caùc hieän-töôïng. Nhöõng nguyeân-taéc aáy laø nhöõng luaät... Nhö vaäy, ñeå traùnh khoûi nhöõng hieän töôïng cuûa theá-giôùi coù tính caùch di ñoäng hoãn loaïn, ngöôøi ta tìm, ñaèng sau chuùng, nhöõng cô caáu, coù tính caùch töø nguyeân do tôùi haäu-quaû, nhöõng luaät thöôøng haèng. Epicure, hay chính xaùc hôn ñeä töû cuûa oâng ta, thi-só tieáng Latin Lucreøce, goïi nhöõng luaät aáy laø "pactes (thoûa-thuaän)" maø theo ñoù caùc thaùnh ban cho taâm trí con ngöôøi vaø caùc thöïc teá quanh ta. Nhöõng thoûa-thuaän ñoù laø nhöõng yeáu-toá vöõng chaéc ñaèng sau thöïc-teá di chuyeån cuûa caùc hieän-töôïng.
 M. - Haõy coi chöøng! Söï hieän höõu cuûa nhöõng ñònh-luaät khoâng coù nghóa laø coù nhöõng chuû theå thöôøng haèng ñaèng sau caùc hieän-töôïng. Phaät-giaùo chaáp nhaän hoaøn-toaøn raèng theá giôùi cuûa caùc hieän-töôïng ñöôïc ñieàu haønh bôûi nhöõng ñònh-luaät nguyeân do vaø haäu-quaû. Nhöng caùc ñònh-luaät naøy, caùc hieän-töôïng maø chuùng ñieàu haønh ñeàu khoâng phaûi laø nhöõng thöïc-theå thöôøng haèng, töï chuùng hieän höõu: khoâng coù gì coù theå hieän-höõu cho chính noù, vaø vì noù, taát caû hieän ra vì söï töông quan giöõa nguyeân do vaø cuûa ñieàu kieän. Ñònh-luaät veà troïng-löïc khoâng coù neáu khoâng coù moät vaät-theå. Moät cuïc ñaù ñöôïc caáu taïo bôûi caùc nguyeân-töû, vaø caùc nguyeân-töû naøy töông ñöông vôùi naêng löôïng. Moät caàu voàng hieän ra do aùnh saùng maët trôøi xuyeân qua moät ñaùm maây coù möa -- noù hieän ra troâng thaáy ñöôïc nhöng khoâng sôø moù ñöôïc. Khi moät yeáu-toá maát thì hieän-töôïng cuõng maát theo. Nhö theá "caùi caàu voàng" khoâng coù moät thöïc-theå, vaø ta khoâng theå noùi tôùi vieäc huûy dieät moät caùi khoâng thöïc coù. "Moät söï vaät" coù söï hieän höõu hö aûo nhôø moät taäp hôïp cuûa nhöõng yeáu-toá taïm bôï, maø chính chuùng cuõng khoâng coù moät thöïc-theå noäi taïi.
 J.F. - Taát caû caùc hieän-töôïng thieân-nhieân khoâng phaûi taát caû ñeàu coù theå giaûn löôïc nhö tröôøng hôïp cuûa caàu voàng.
 M. - Nhöng taát caû ñeàu laø keát-quaû cuûa nhöõng yeáu-toá taïm bôï. Khoâng coù moät hieän-töôïng naøo laø thöôøng haèng vaø ñoäc-laäp. Caâu thöôøng ñöôïc noùi: "Khoâng coù gì ñoäc-laäp coù theå hieän ra, nhö moät boâng hoa khoâng theå hieän ra ôû giöõa hö khoâng." Baây giôø trôû laïi vôùi caùc ñònh luaät, khoâng coù gì chöùng minh chuùng laø nhöõng nguyeân taéc thöôøng haèng ñaèng sau caùc hieän töôïng. Söï hieåu bieát veà chuùng chæ ñöôïc bieát qua taâm trí cuûa chuùng ta, vaø ñoù laø moät löïa choïn sieâu hình khi chuùng ta duøng nhöõng khaùi nieäm khoa-hoïc cuûa chuùng ta, ñeå khaùm phaù ra baûn chaát thöôøng haèng cuûa theá giôùi caùc hieän töôïng saûy ra moät caùch ñoäc-laäp vôùi caùc quan nieäm cuûa chuùng ta. Phaät-giaùo cuõng ñoàng quan ñieåm vôùi Henri Poincareù veà vaán-ñeà sau, maø coù theå toùm löôïc laø duø ta coù quan-nieäm theá naøo ñi nöõa veà baûn chaát cuûa moät söï thaät, thì caùi söï thaät naøy khoâng bao giôø chuùng ta ñaït tôùi. Vaø ta coù theå noùi, neáu khoâng coù con ngöôøi thì caùc söï vaät ñöôïc caûm nhaän nhö ta caûm nhaän khoâng coøn yù-nghóa nöõa.
 J.F. - Nhöng haõy coøn caùc ñònh-luaät cuûa toaùn hoïc!
 M. - Chuùng khoâng thaät söï hieån nhieân nhö chuùng ta töôûng. Chuùng ta coù theå nghó laø nhöõng hieän töôïng cuûa thieân nhieân coù theå ñöôïc dieãn taû baèng ngoân ngöõ toaùn-hoïc ñoäc-laäp vôùi con ngöôøi. Nhöng Alan Wallace ñaõ toùm taét: "Nhöõng ñònh-ñeà trong toaùn-hoïc, cho tôùi gaàn ñaây, vaãn ñöôïc coi laø nhöõng söï hieån nhieân khoâng caàn chöùng-minh. Nhöng trong theá-kyû qua, caùc toaùn-hoïc gia ñaõ gôïi yù laø ñònh-ñeà cuûa Euclide chaúng haïn, thì khoâng ñuùng cuõng khoâng sai, ñoù chæ laø moät "luaät chôi." Ngaøy nay ngöôøi ta thaáy roõ laø nhöõng ñònh-ñeà toaùn-hoïc ñöôïc ñaët ra moät caùch tröïc-tieáp hay giaùn-tieáp töø kinh-nghieäm cuûa chuùng ta, vaø chuùng ta khoâng theå noùi toaùn-hoïc coù nhöõng ñònh-luaät hoaøn toaøn ñoäc-laäp vôùi kinh-nghieäm." Söï xaùc nhaän laø ta khoâng theå kieám ñöôïc nhöõng thöïc-theå vöõng chaéc ñaèng sau caùc hieän-töôïng cuõng coù trong moät soá trieát-hoïc AÁn-ñoä, "yù-nieäm toång quaùt", thí-duï "caây" coù ôû trong moãi caây, hay "hieän-höõu" coù trong moãi söï vaät hieän höõu.
 J.F. - Ñoù chính laø yù nghó cuûa Platon!.
 M. - Ñieàu ñoù quaû töông töï. Phaät-giaùo cuõng baùc "yù-nieäm toång quaùt" aáy vaø noùi raèng neáu coù "caây" thì phaûi coù trong moãi caây, vaø chuùng phaûi cuøng moïc gioáng nhau, vì moät söï vieäc thöôøng haèng thì khoâng theå thay ñoåi, vaø gia taêng. Thaät vaäy, vieäc caùc caây taêng tröôûng, ra traùi, phaù vôõ yù-nieäm thöôøng haèng cuûa moät thöïc theå, vì noù khoâng coøn gioáng nhau luùc tröôùc vaø luùc sau. Hôn nöõa neáu nhöõng yù-nghó noåi tieáng ñoù khoâng lay chuyeån ñöôïc, thì chuùng khoâng theå dính daùng tôùi nhöõng hieän-töôïng luoân thay ñoåi. Nhö theá chuùng chæ laø nhöõng yù-nghó coù theå cho khoâng.
 J.F. - Chuùng ta khoâng neân laãn loän ñònh-ñeà (postulat) vaø söï hieån nhieân (axiom). Cuõng khoâng neân gaùn gheùp moät ñònh-ñeà cuûa toaùn-hoïc, moät khoa-hoïc chuû-yeáu khôûi töø tieân thieân (a priori), trong khi söï hieåu bieát veà vaät-lyù vaø sinh-vaät-hoïc laø moät söï töông quan giöõa quan saùt, lyù thuyeát vaø thí-nghieäm. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø moät ñeà-taøi ñeå ta baøn luaän veà trieát-lyù cuûa caùc khoa-hoïc. Ñeå giöõ söï song song Ñoâng-Taây, trieát lyù AÁn-ñoä coù veû gaàn vôùi Platon hôn laø Phaät-giaùo, vì theo Platon "caùi caây cuûa chính noù" hieän höõu ôû moät sieâu theá giôùi beùn nhaäy, vaø taát caû caùc caây ôû trong theá-giôùi ñoù phaûi laø hình aûnh cuûa caùi caây ñaàu tieân, vaø nhö theá thì khoâng coøn söï toaøn haûo cuûa "caùi caây cuûa chính noù". Ñoù laø ñieàu lo sôï, söï ñoái khaùng cuûa moät sieâu theá giôùi beùn nhaäy khoâng theå bieát ñöôïc, vaø theá-giôùi quan-saùt ñöôïc, nhöng luoân thay ñoåi. Ta coù theå ñeán gaàn nhöõng hình aønh theo trieát-hoïc AÁn-ñoä, vaø Phaät-giaùo phaûn öùng ra sao?
 M. - Ta taïm noùi laø coù söï töông ñoàng veà moät soá ñieåm giöõa trieát-lyù cuûa Platon vaø AÁn-ñoä, vì caû hai ñeàu noùi tôùi moät thöïc theå ñaèng sau caùc hieän-töôïng. Trong khi Phaät-giaùo theo moät lyù luaän phöùc taïp ñeå phuû-nhaän söï hieän höõu cuûa caùc thöïc theå thöôøng haèng. Coâng öôùc AÁn-ñoä ñöôïc phaûn baùc döõ doäi nhaát bôûi Phaät-giaùo laø söï chaáp nhaän moät ñaáng toái cao toaøn naêng, Ishvara trong AÁn-ñoä giaùo. Ñaõ coù raát nhieàu cuoäc tranh luaän vôùi caùc ngöôøi theo AÁn-ñoä giaùo trong vaøi theá-kyû tröôùc vaø sau khi Thieân-chuùa giaùo ra ñôøi. Con taïm ñi theo yù nghó moät ñaáng toaøn naêng, hieän höõu khoâng vì moät lyù do tieân thieân naøo, ñaõ taïo ra söï vaät nhö yù muoán. Töøng ñieåm moät, Phaät-giaùo baùc boû yù kieán aáy. Laáy tröôøng hôïp moät ñaáng toaøn naêng, Taïo hoaù phaûi laø moät ñaáng toaøn naêng, khoâng "quyeát ñònh" taïo ra vuõ-truï, vaø nhö theá laø ñaáng toaøn naêng khoâng coøn toaøn naêng nöõa, vì vuõ-truï ñaõ ñöôïc taïo ra ngoaøi yù muoán cuûa ñaáng toaøn naêng; coøn nhö ñaáng toaøn naêng "quyeát ñònh" taïo ra vuõ-truï thì ñaõ phaûi laøm vieäc theo yù muoán cuûa mình, nhö theá thì khoâng coøn toaøn naêng nöõa.
 J.F. - Lyù luaän aáy cuõng ñeïp nhö nhöõng chuyeän döôøng nhö nghòch-lyù (paradoxes) cuûa Zeùnon ôû EÙleùe.
 M. - Taïo-hoùa coù theå laø moät thöïc-theå thöôøng haèng khoâng? Khoâng, vì ñaáng aáy khaùc tröôùc vaø sau khi taïo ra vuõ-truï vì ñaõ trôû thaønh "ngöôøi ñaõ taïo ra". Hôn nöõa, neáu vò aáy ñaõ taïo ra toaøn theå vuõ-truï, thì ñieàu ñoù phaûi ngaàm hieåu nhöõng nguyeân nhaân cuûa vuõ-truï phaûi coù trong vò aáy. Nhöng, theo luaät nhaân quaû -- nghieäp -- thì moät söï vieäc khoâng theå saûy ra neáu caùc yeáu toá, nhö nguyeân do vaø ñieàu kieän, caàn thieát khoâng hoäi ñuû, vaø noù khoâng theå khoâng saûy ra khi nhöõng yeáu toá caàn thieát ñaõ hoäi ñuû. Ñieàu muoán noùi laø ñaáng Taïo-hoùa ñaõ khoâng theå taïo ra, hoaëc cöù phaûi tieáp tuïc taïo ra! Nhöõng lyù luaän naøy vaø nhöõng laäp luaän khaùc coù theå aùp duïng cho taát caû caùc truyeàn thoáng quan nieäm moät ñaáng Taïo-hoùa toaøn naêng hieän höõu thöôøng haèng, vaân vaân.
 J.F. - Ba raát ngöôõng moä. Ba coù caûm töôûng nhö ñang nghe moät nhaø lyù-luaän (dialecticien) bi quan thôøi thöôïng coå, hay moät "eùpicuriste", hay moät "stoicien" phaûn baùc yù-kieán nhaân caùch hoùa moät Ñaáng taïo-hoùa.
 M. - Caùch lyù-luaän aáy vaãn coøn tieáp tuïc, trong thôøi ñaïi cuûa chuùng ta beân AÙ-chaâu, laøm soáng ñoäng caùc cuoäc thaûo luaän trieát-lyù. Ngöôøi ta cuõng phaân bieät khía caïnh töông ñoái cuûa caùc hieän töôïng, nghóa laø theá-giôùi cuûa caùc hieän-töôïng, vaø baûn chaát cuøng cöïc cuûa chuùng. Ñöùng treân quan ñieåm tuyeät-ñoái, Phaät-giaùo noùi moät "thöïc-theå" coù thaät thì khoâng sinh ra vaø khoâng maát ñi; vì noù khoâng theå sinh ra töø "hö voâ", vì treân moät chuoãi voâ taän cuûa caùc nguyeân nhaân khoâng theå coù moät thöïc theå sinh ra maø tröôùc ñoù khoâng coù, vaø cuõng khoâng theå coù moät thöïc theå ñaõ coù saün, vì thöïc-theå naøy ñaõ sinh ra maø khoâng caàn moät ñieàu kieän naøo.
 J.F. - Ta coù caûm töôûng nhö ñang nghe nhöõng caâu traû lôøi trong Parmeùnide cuûa Platon.
 M. - Duø theá naøo ñi nöõa, khi ta phaân taùch tæ -mæ veà luaät nhaân quaû treân quan ñieåm tuyeät-ñoái, thì ta bò daãn tôùi keát luaän laø luaät naøy khoâng aùp duïng cho nhöõng gì thaät söï hieän höõu: vì nhaân bieán maát tröôùc quaû, vaø trong tröôøng hôïp cuûa nhaân -- khoâng coøn nöõa -- khoâng theå coù moät lieân laïc vôùi quaû; hay nhaân haõy coøn khi coù quaû, vaø ngaên caám nguyeân taéc nhaân quaû, vaø vieäc sinh ra quaû thì cuõng ngaên caám nhaân khoâng thay ñoåi. Khoâng theå coù lieân laïc nhaân quaû trong caùc thöïc theå thöôøng haèng saûy ra ñoàng thôøi.
 J.F. - A! neáu ....
 M. - Khoâng ... hai thöïc-theå töï mình cuøng xuaát hieän moät luùc thì khoâng theå coù lieân heä nhaân quaû, duø baát cöù duôùi hình thöùc naøo.
 J.F. - Coù nhöõng töông quan nhaân quaû trong moät lieân tuïc taïm thôøi, nhöng cuõng coù nhöõng töông quan nhaân quaû cuøng hieän höõu.
 M. - Thí-duï?
 J.F. - Söï vieäc ba ñang hít thôû khoâng-khí noù giuùp ba soáng. Nhaân, laø söï hieän-höõu cuûa döôõng-khí trong khoâng khí, vaø ba, ñang thôû, thì cuøng hieän höõu.
 M. - Khoâng, döôõng-khí maø ba noùi vaø cô-theå thay ñoåi moãi giaây phuùt, ba khoâng theå noùi tôùi moät thöïc-theå "döôõng-khí", vaø moät thöïc theå "cô-theå" thöôøng haèng vaø noäi taïi, aûnh höôûng leân nhau maø cuøng hieän höõu! Neáu moät hoät gioáng vaø moät caùi caây ñeàu laø nhöõng thöïc theå coù söï hieän-höõu noäi taïi, thì khoâng theå coù moät lieân laïc nhaân quaû giöõa chuùng, khoâng coù söï cuøng hieän-höõu duø trong moät lieân tuïc taïm thôøi, vì hoät gioáng phaûi thay ñoåi, phaûi bò huûy hoaïi trong tröôøng hôïp naøy, ñeå cho keát quaû laø caùi caây sinh ra, vaø moät vaät khoâng coøn hieän höõu nöõa thì khoâng caùch gì noù coù theå sinh ra caùi gì ñöôïc (neáu moät hoät gioáng vaø caùi caây cuøng hieän höõu thì caùi caây aáy khoâng phaûi do hoät gioáng aáy taïo neân).
 J.F. - Nhöng ñieàu ñoù ñuùng, cho loaïi lieân laïc nhaân quaû maø nhaân coù tröôùc quaû. Vì coù moät söï lieân tieáp taïm thôøi, nhöng ta coù theå noùi coù söï ñoàng thôøi giöõa aùnh saùng cuûa maët trôøi vaø laù caây haáp thuï naêng löôïng maët trôøi. Ba nghó raèng coù söï lieân laïc giöõa nhaân quaû cuøng hieän höõu. Coù söï lieân laïc nhaân quaû trong caùc söï vieäc saûy ra keá tieáp nhau.
 M. - Khoâng phaûi laø aùnh saùng maët trôøi trong giaây phuùt hieän taïi ñaõ laøm neân caùi laù caây maø ta troâng thaáy.
 J.F. - Khoâng, ba bieát ñieàu ñoù, nhöng laø aùnh saùng maët trôøi tôùi caùi caây, maëc duø noù ñaõ maát moät soá thôøi gian ñi trong chaân khoâng... Ba muoán noùi, moät caùch coå ñieån, coù nhöõng lieân laïc nhaân quaû ñoàng thôøi, vaø cuõng coù lieân laïc nhaân quaû tieáp noái. Taát caû nhöõng söï lieân tuïc thì khoâng phaûi laø nhaân quaû, taát caû nhaân quaû khoâng phaûi laø lieân tuïc. Ñoù laø söï tranh luaän xöa cuõ giöõa Hume vaø Kant.
 M. - Nhöõng tia saùng cho söùc noùng laøm caùi caây naûy maàm, khoâng phaûi laø nhöõng tia saùng söôûi noùng caùi caây khi noù naûy maàm. Nguyeân nhaân khoâng coøn nöõa. Neáu con laøm rôi caùi bình naøy, nhaân vaø quaû khoâng theå ñoàng thôøi -- caùi bình khoâng naèm treân maët ñaát khi con ñaåy noù khoûi caùi baøn.
 J.F. - Nhöng ba vöøa cho con thí duï veà döôõng khí....
 M. - Döôõng khí khoâng phaûi laø moät thöïc theå thöôøng haèng, noù luoân luoân thay ñoåi. Nhaân vaø quaû khoâng ñoàng thôøi.
 J.F. - Khoâng...ba ñoàng yù.
 M. - Döôõng khí giöõ vò trí nhö laø moät hieän töôïng thoâ sô (grossier), nhöng khoâng phaûi laø döôõng khí ñaõ taùc duïng vôùi maùu.
 J.F. - Caùi coät nhaø laø caùi nhaân choáng ñôõ caùi maùi khoûi xuïp ñoå. Nhaân vaø quaû cuøng saûy ra.
 M. - Nhöõng phaân töû laøm neân caùi coät nhaø cuõng töø töø thay ñoåi trong khoaûng thôøi gian nhoû nhaát coù theå quan nieäm ñöôïc. Coät nhaø chæ coù söï hieän höõu bieåu kieán. Ñieàu con muoán noùi laø: treân bình dieän töông ñoái, nhöõng söï thaät thoâng thöôøng maø chuùng ta caûm nhaän thì luaät nhaân quaû laø ñieàu khoâng theå choái caõi. Nhöng neáu nhìn treân bình dieän lyù-luaän tuyeät-ñoái, luaät nhaân quaû khoâng theå hoaït ñoäng ñöôïc vôùi nhöõng thöïc-theå coù moät söï hieän-höõu thöôøng haèng vaø chaéc chaén. Nhö theá thì trong theá-giôùi caùc hieän-töôïng (monde pheùnomeùnal), khoâng coù moät thöïc-theå coá-ñònh, coù tính ñoäc-laäp noäi taïi.
 J.F. - Con chæ noùi veà nhöõng töông quan veà dieãn tieán, nhöng coøn coù nhöõng töông quan veà cô caáu. Thí duï, moät boä phaän ôû trong moät taäp hôïp... moät caùi taøu noåi treân nöôùc. Nöôùc vaø caùi taøu cuøng hieän höõu. Tyû-troïng cuûa nöôùc laø nhaân cho chieác taøu noåi. Nöôùc vaø caùi taøu cuøng hieän höõu.
 M. - Ñuùng theá, khoâng coù töông quan nhaân quaû giöõa caùc thöïc theå, nhöng laø töông quan maø ba goïi laø cô caáu, giöõa nhöõng hieän töôïng taïm bôï, vaø ta goïi laø nhöõng hieän töôïng lieân ñôùi: "Caùi naøy coù vì caùi kia coù; caùi naøy saûy ra vì caùi kia." Khoâng coù gì töï noù hieän höõu, ñoäc-laäp vôùi nhöõng hieän-töôïng khaùc. Moãi moät phaàn-töû cuûa chuoãi nhöõng nhaân quaû laø laïi moät taäp hôïp cuûa nhöõng yeáu-toá luoân luoân bieán chuyeån khoâng ngöøng. Ñoù laø moät lyù-luaän laøm noåi baät söï khoâng thöïc cuûa nhöõng hieän-töôïng töï höõu vaø thöôøng haèng, chaúng haïn Hoùa coâng, hay moät nguyeân-töû hieän-höõu moät mình cho chính noù, khoâng ñieàu kieän gì, ñoäc-laäp vôùi caùc hieän töôïng khaùc.
 J.F. - Vaán ñeà ñoù nöõa, ñoù laø moät baøi toaùn maø ta coù theå tìm thaáy raát nhieàu trong trieát-hoïc taây-phöông. Ñoâi khi caùc hieän töôïng saûy ra laø söï hieän höõu, ñoù laø caùch goïi cuûa tröôøng phaùi kinh-nghieäm hay thöïc teá. Khi thì nhöõng hieän-töôïng laø moät aûo-giaùc hoaøn toaøn, theo caùch goïi cuûa tröôøng phaùi lyù-töôûng tuyeät ñoái, thí-duï trieát-lyù cuûa ñaïi-hoïc Berkeley, vaøo theá-kyû thöù 18. Khi nhöõng hieän-töôïng laø söï hoãn loaïn cuûa caùc söï vaät tieáp noái nhau, nhöng töông quan nhaân quaû thì heát söùc môø mòt. Ñoù laø trieát-lyù cuûa Hume. Ñoâi khi moät hieän-töôïng khoâng chính laø moät thöïc-theå. Noù gioáng nhö moät toång-hôïp, söï hoäi ngoä giöõa moät thöïc-theå noäi taïi maø chuùng ta khoâng bieát, ôû ñaèng sau caùc hieän-töôïng vaø hoaït-ñoäng xaây döïng cuûa trí naõo con ngöôøi, moät loaïi keát quaû trung gian giöõa nguyeân toá ñaàu tieân cuûa thöïc-theå noäi taïi, vaø khaû naêng dieãn giaûi cuûa trí-naõo con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, noù vöøa coù thaät, moät nöûa laø cuûa theá-giôùi beân ngoaøi, moät nöûa laø cuûa trí naõo con ngöôøi. Ñoù laø moät caùch toùm löôïc lyù-thuyeát cuûa Kant trong cuoán Critique de la raison pure (Baøn veà lyù-luaän tinh tuyù). Nhö theá thì taát caû moïi tröôøng hôïp ñaõ ñöôïc ñeà caäp tôùi trong trieát-hoïc taây-phöông. Theo ba, ñoù khoâng phaûi laø vaán ñeà thöïc. Neáu caùc hieän-töôïng khoâng coù thaät trong Phaät-giaùo, thì caùi gì coù thaät?
 M. - Phaät-giaùo löïa con ñöôøng chính giöõa hay trung ñaïo. Noù khoâng phuû nhaän thöïc-theå cuûa caùc hieän-töôïng trong theá-giôùi töông ñoái cuûa söï caûm nhaän, nhöng vaán ñeà laø ñaèng sau caùc hieän-töôïng coù nhöõng thöïc-theå thöôøng haèng. Chính vì theá maø ta noùi ñeán moät "con ñöôøng ôû giöõa", khoâng bò rôi vaø chuû nghóa coi moïi söï ñeàu khoâng (nihilisme), theo hoï khoâng coù gì coù thaät ngoaøi nhöõng gì caûm nhaän ñöôïc; cuõng khoâng bò rôi vaøo chuû nghóa vónh cöûu (l'eùternalisme), ñaây coù theå laø phaùi thöïc-teá maø ba ñeà-caäp, theo hoï coù moät thöïc-theå ñoäc nhaát, ñoäc-laäp vôùi taát caû caûm nhaän , vaø noù coù söï thöôøng haèng noäi taïi. Loaïi nhöõng thöïc-theå cöùng raén maø Phaät-giaùo phuû nhaän, thí-duï nhö laø nhöõng nguyeân töû vaät chaát khoâng theå chia caét theâm nöõa ñöôïc, vaø nhöõng giaây phuùt khoâng theå phaân chia ñöôïc cuûa yù-thöùc. Ta trôû veà vôùi coâng-thöùc cuûa caùc nhaø vaät-lyù-hoïc caän-ñaïi khi hoï phuû nhaän nguyeân-töû nhö laø nhöõng vieân ñaïn hay nhöõng khoái vaät chaát cöïc nhoû. Caùi maø ngöôøi ta goïi laø khoái löôïng hay vaät chaát , ñuùng hôn phaûi goïi laø moät söï hoäi tuï cuûa naêng löôïng. Phaät-giaùo daãn ta ñeán khaùi-nieäm khoâng coù thaät cuûa theá-giôùi caùc söï vaät cöùng raén theo con ñöôøng tinh-thaàn nhöng khoâng töï coi ñoù nhö laø moät lyù-thuyeát khoa-hoïc, nhöng laø moät ngieàm ngaãm tinh-thaàn veà söï hieän-höõu cuûa caùc nguyeân-töû, maø theo nguyeân nghóa cuûa noù laø "vaät khoâng theå caét ñöôïc nöõa".
 J.F. - Theo Phaät-giaùo, thì coù theå coù hai möùc ñoä thöïc-theå: möùc moät laø cuûa caùc hieän-töôïng vaø ñaèng sau laø moät neàn-taûng thöïc söï, duø noù khoâng phaûi laøm bôûi nhöõng nguyeân-töû vaät chaát ñöôïc bieán thaønh naêng löôïng? .
 M. - Khi Phaät-giaùo noùi tôùi "khoâng" cuûa caùc hieän-töôïng, laø noùi raèng caùc hieän-töôïng naøy "döôøng nhö", nhöng chuùng khoâng phaûn aûnh moät thöïc theå hieän höõu coá ñònh. Cuõng nhö vaät-lyù-hoïc caän ñaïi noùi veà moät nguyeân-töû, coù theå coi nhö moät haït nhoû hay coi nhö moät soùng ñieän, hai yù nieäm hoaøn toaøn ñoái nghòch theo nhaõn quan thoâng thöôøng. Moät vaøi hieän-töôïng hoã töông gaây ra bôûi caùc nguyeân-töû chæ coù theå caét nghóa ñöôïc baèng caùch coi moät nguyeân-töû ñi qua hai loã khaùc nhau cuøng moät luùc. Theo Phaät-giaùo, nhöõng nguyeân-töû khoâng theå coi laø nhöõng thöïc-theå coá-ñònh, hieän-höõu döôùi moät ñieàu-kieän xaùc-ñònh; haäu quaû laø, laøm sao theá-giôùi ôû quanh ta, ñöôïc caáu taïo bôûi nhöõng nguyeân-töû, laïi coù theå coù noät thöïc-taïi coá ñònh? Taát caû nhöõng ñieàu ñoù goùp phaàn ñaùnh ñoå yù-nieäm vöõng chaéc cuûa nhöõng ñieàu ta troâng thaáy. Chính trong nghóa naøy maø Phaät-giaùo xaùc nhaän baûn theå taän cuøng cuûa caùc hieän-töôïng laø "khoâng" vaø söï "khoâng" naøy coù moät naêng löïc voâ giôùi haïn veà bieán ñoåi ra caùc hieän-töôïng.
 J.F. - Nhöõng giaû-thuyeát coù tính caùch baùo tröôùc veà baûn theå vaø söï khoâng coá ñònh cuûa vaät chaát ñaõ ñöôïc laäp neân bôûi ...?
 M. - Ñöùc Phaät, ñöôïc saép xeáp laïi vaø chuù thích trong nhieàu pho saùch bôûi hai ñeä-töû lôùn laø Long Thoï: Nagarjuna (vaøo khoaûng theá-kyû thöù II) vaø Chandrakirti (theá-kyû thöù VIII). Söï phaân-tích veà nguyeân-töû nhö sau: Laáy moät thí duï cuï theå nhö caùi baøn chaúng haïn. Neáu ta gôõ noù ra töøng maûnh thì khoâng coøn caùi baøn nöõa. Ñoù seõ laø nhöõng caùi chaân, caùi maët, vaân vaân. Sau ñoù neáu ta tieáp tuïc phaân chia cho tôùi maït cöa, thì nhöõng phaàn töû cuûa caùi baøn cuõng maát luoân teân goïi cuûa chuùng. Neáu ta xem xeùt moät haït maït cöa, ta seõ thaáy caùc phaân-töû roài nguyeân-töû -- khaùi-nieäm veà nguyeân-töû ñaõ coù ôû Ñoâng-phöông töø thôøi Deùmocrite.
 J.F. - Ñuùng vaäy, khaùi nieäm veà nguyeân-töû xuaát hieän trong trieát-lyù cuûa Deùmocrite vaø EÙpicure. Nhöng cuõng nhö nhöõng lyù-thuyeát khaùc noù khoâng ñöôïc chöùng minh moät caùch khoa-hoïc trong vaät-lyù coå-ñieån. Ñoù chæ laø quan-ñieåm cuûa lyù-trí.
 M. - Vaø thaät laø ñaùng chuù-yù, chöõ "atom" cuûa Hy-Laïp coù nghóa laø "khoâng theå chia ñöôïc".
 J.F. - Ñuùng theá. Haït sau roát khoâng theå chia laøm hai ñöôïc nöõa.
 M. - Phaät-giaùo cuõng duøng cuøng chöõ. Hoï noùi tôùi nhöõng haït vaät chaát "khoâng coøn caùc phaàn töû", khoâng theå chia nhoû hôn. Ñoù laø caáu toá taän cuøng cuûa vaät chaát. Baây giôø haõy xem moät haït vaät chaát khoâng theå chia caét ñöôïc, coi noù nhö moät thöïc-theå noäi taïi. Laøm sao noù coù theå hôïp vôùi nhöõng haït khaùc ñeå taïo ra vaät chaát? Neáu chuùng ñuïng nhau, thí-duï, phía taây cuûa haït naøy, chaïm phaûi phía ñoâng cuûa haït kia. Nhöng neáu chuùng coù caùc chieàu höôùng thì chuùng phaûi coù theå chia ñoâi ñöôïc nöõa, vaø maát tính chaát "khoâng theå chia ñöôïc nöõa". Neáu chuùng khoâng coù caïnh, hay phöông höôùng, thì chuùng seõ nhö moät ñieåm trong toaùn-hoïc - khoâng kích thöôùc, khoâng beà daøy, khoâng vaät chaát. Neáu ta thöû xeáp hai haït vaät chaát khoâng phöông höôùng, thì coù theå chuùng khoâng chaïm nhau vaø nhö theá khoâng theå nhaäp laøm moät, hay chuùng chaïm nhau vaø nhaäp laøm moät, laãn loän voùi nhau. Vaø nhö theá moät ngoïn nuùi cuûa nhöõng haït aáy seõ coù theå chæ laø moät haït vaät chaát aáy! Keát-luaän laø khoâng theå coù nhöõng haït vaät chaát khoâng theå chia caét ñöôïc, rôøi raïc, coù moät thöïc-theå noäi taïi, laø caên baûn cho moïi vaät chaát. Hôn nöõa neáu moät nguyeân-töû coù moät khoái löôïng, moät kích thöôùc, moät löôïng tónh ñieän (charge), vaân vaân, noù coù gioáng nhö taäp hôïp cuûa caùc caáu toá cuûa chuùng khoâng? Nguyeân-töû khoâng gioáng nhö khoái löôïng cuûa noù, cuõng khoâng nhö kích thöôùc cuûa noù. Noù cuõng khoâng phaûi gioáng nhö khoái löôïng vaø kích thöôùc cuûa noù. Nguyeân-töû coù moät soá ñaëc-tính nhöng khoâng gioáng nhö tính cuûa nhöõng yeáu toá cuûa noù (khoái löôïng, kích thöôùc). Nhö theá nguyeân-töû chæ laø moät khaùi nieäm, moät caùi nhaõn gaùn cho moät vaät khoâng hieän-höõu moät caùch ñoäc-laäp vaø tuyeät-ñoái. Chæ coù moät söï hieän-höõu töông ñoái.
 J.F. - Trong trieát-hoïc cuûa Deùmocrite vaø EÙpicure cuõng coù yù-nghó nhöõng caáu toá taän cuøng cuûa vaät chaát, cuõng nhö cuûa caùc sinh vaät laø caùc nguyeân-töû ñöôïc taäp hôïp theo nhöõng phöông caùch khaùc nhau ñeå thaønh caùc hieän-töôïng maø ta troâng thaáy döôùi nhöõng hình thöùc khaùc nhau. Vaø caùc hình thöùc chæ laø aûo giaùc xuaát phaùt töø nhöõng taäp hôïp khaùc nhau cuûa nguyeân-töû. Nhöng ñeå caét nghóa caùch caùc nguyeân-töû keát-hôïp vôùi nhau, taïi sao nhoùm naøy hôïp vôùi nhoùm kia, nhöõng ngöôøi thôøi coå ñoù ñaõ saùng cheá ra lyù-thuyeát -- leõ dó nhieân laø töôûng töôïng -- nhöõng nguyeân-töû coù "caùi moùc": coù nguyeân-töû coù moùc daãn ñeán vieäc chuùng hôïp vôùi nhau, loaïi khaùc thì khoâng. Ñöông nhieân laø phaûi caét nghóa taïi sao caùc nguyeân töû hôïp vôùi nhau theo caùch naøy hay caùch kia ñeå laøm ra moät hieän-töôïng naøo ñoù.
 M. - Ñaïo Phaät seõ noùi: "Neáu coù caùi moùc thì cuõng coù caùc thaønh phaàn, muõi cuûa caùi moùc vaø cuoáng cuûa noù; caùi khoâng theå chia caét nhö theá laø coù theå chia caét ñöôïc."
 J.F. - Ngöôøi ta coù theå noùi theá. Duø caùch naøo, treân bình dieän aáy, Taây-phöông cuõng nhö Ñoâng-phöông, chuùng ta ñöùng tröôùc nhöõng lyù-thuyeát raát hay, nhöng sieâu hình, chôù khoâng phaûi vaät-lyù.
 M. - Ñuùng theá, nhöng khi chöùng-minh raèng khoâng coù nhöõng haït khoâng theå phaân chia ñöôïc, Phaät-giaùo khoâng coù yù xaùc ñònh nhöõng hieän-töôïng vaät-lyù theo nghóa chuùng ta hieåu baây giôø: noù tìm caùch phaù vôõ khaùi nieäm tinh-thaàn veà söï cöùng raén cuûa theá-giôùi caùc hieän-töôïng. Vì ñoù laø khaùi-nieäm laøm cho chuùng ta dính vôùi caùi "toâi" vaø caùc hieän-töôïng, chính caùi khaùi-nieäm aáy laø nguyeân-nhaân cuûa phaân bieät ta vaø ngöôøi khaùc, söï hieän-höõu vaø khoâng hieän-höõu, söï quyeán luyeán vaø söï ruoàng raãy, vaân vaân, vaø laø nguyeân nhaân cuûa moïi khoå ñau. Trong moïi tröôøng hôïp, treân phöông-dieän tinh-thaàn, Phaät-giaùo coù quan-nieäm truøng hôïp vôùi khoa-hoïc caän-ñaïi veà moät vaøi caùch nhìn veà vaät-lyù, vaø quan-ñieåm aáy phaûi ñöôïc noùi tôùi trong lòch-söû veà caùc yù-nghó. Con muoán daãn chöùng giaùo sö Henri Margenau, moät nhaø vaät-lyù quan-troïng trong thôøi-ñaïi cuûa chuùng ta vaø laø giaùo-sö cuûa ñaïi-hoïc Yale, ñaõ vieát: "Vaøo cuoái theá-kyû 19, ngöôøi ta coi nhöõng phaûn öùng coù haøm yù veà caùc loaïi vaät chaát. Thoâng thöôøng ngaøy nay ngöôøi ta khoâng coi ñieàu ñoù laø moät chaân-lyù. Ngöôøi ta nghó raèng ñoù laø phaûn öùng cuûa nhöõng khu vöïc naêng löôïng, hay nhöõng söùc löïc khaùc maø toång quaùt khoâng phaûi vaät chaát.". Vaø Heisenberg noùi: "Nhöõng nguyeân-töû khoâng phaûi laø nhöõng vaät.". Vôùi Bertrand Russell: "YÙ-nghó laø coù moät haït nhoû, moät khoái löôïng cöùng raén beù tí ñöôïc goïi laø nguyeân-töû laø söï vi-phaïm traùi pheùp theo nghóa thoâng-thöôøng, ñöôïc sinh ra töø khaùi-nieäm ñuïng chaïm", vaø oâng ta coøn theâm: "Vaät chaát laø moät coâng-thöùc tieän duïng ñeå dieãn taû nhöõng söï vieäc xaûy ñeán, nhöng thaät ra vaät chaát khoâng phaûi nhö theá, nghóa laø khoâng coù gì caû". Maët khaùc trong nhöõng quyeån Redeù's Lectures, Sir James Jeans coøn ñi tôùi vieäc noùi: "Vuõ-truï baét ñaàu gioáng nhö laø moät yù-nghó hôn laø moät caùi maùy lôùn".
 J.F. - Nhöõng thí-duï veà tröïc-giaùc -- duø laø raát phong phuù, cuøng cöïc, cuûa trieát-hoïc coå xöa duø cuûa Taây-phöông vôùi Deùmocrite, EÙpicure vaø Lucreøce, hay cuûa Ñoâng-phöông maø coøn toái coå hôn nhö cuûa Phaät-giaùo -- vaø nhöõng suy ñoaùn ñeán ñoâi khi ngaïc nhieân cuûa khoa-hoïc caän-ñaïi thaûy ñeàu sinh ra töø nhöõng suy-luaän thuaàn-lyù khoâng theå coù moät söï kieåm-chöùng baèng thí-nghieäm, thì raát ñaùng quan taâm. Ngöôøi ta cuõng coù theå tìm thaáy trong trieát-lyù Trung-hoa nhöõng suy ñoaùn ñaùng neå. Chæ coù vieäc ñaëc-bieät laø, ôû Taây-phöông suy nghó tröïc-giaùc ñaõ daãn ñeán caùch-maïng thöïc nghieäm roài sinh ra khoa-hoïc caän ñaïi. Taïi sao khoâng coù söï tieán trieån töông töï vôùi Phaät-giaùo?
 M. - Coù söï kieåm chöùng baèng thí-nghieäm trong Phaät-giaùo, nhöng khoâng neân queân muïc ñích cuûa vieäc naøy. Muïc-ñích laø khoa-hoïc noäi taâm, moät khoa-hoïc ñaõ coù töø hôn hai nghìn naêm veà cuoäc soáng quaùn töôûng vaø tu hoïc veà tinh-thaàn. Ñaëc-bieät laø ôû Taây-Taïng, töø theá-kyû thöù 8, khoa-hoïc naøy laø söï baän taâm chính yeáu cuûa moät phaàn khaù lôùn daân chuùng. Nhöng muïc-ñích khoâng phaûi laø thay ñoåi theá-giôùi beân ngoaøi baèng caùc phöông-tieän vaät-lyù, nhöng laø thay ñoåi ñeå thaønh nhöõng con ngöôøi toát ñeïp hôn, hieåu roõ veà noäi taâm. Söï hieåu bieát naøy coù nhieàu möùc ñoä: moân sieâu-hình cöùu xeùt nhöõng thöïc-theå cuøng toät, vaø söï aùp duïng nhöõng hieåu bieát naøy vaøo theá-giôùi töông ñoái cuûa caùc hieän-töôïng ñeå giaûi thoaùt khoûi söï khoå ñau. Söï ñau khoå, theå-xaùc hay tinh-thaàn laø keát quaû cuûa caùc haønh-ñoäng, lôøi noùi, yù-nghó höôùng haï nhö gieát ngöôøi, troäm caép, löøa gaït, vaân vaân. Nhöõng yù-nghó höôùng haï sinh ra töø söï vieäc ngöôøi ta thích caùi toâi, vaø muoán baûo veä noù; thaùi ñoä ñoù baét nguoàn töø khaùi nieäm caùi "toâi" coù ñôøi soáng daøi, vaø chæ coù moät. Söï tin-töôûng vaøo toâi laø moät thöïc-theå ñoäc-laäp chæ laø khía caïnh taùi xaùc nhaän caùc hieän-töôïng. Khi nhaän ra caùi "toâi" laø khoâng coù thaät thì coù theå tan raõ yù nieäm coi caùc hieän-töôïng laø vöõng chaéc, vaø ngöôøi ta coù theå thoaùt khoûi voøng laån quaån cuûa khoå ñau. Nhö theá, söï phuû nhaän khaùi nieäm nhöõng haït ñoäc-laäp giuùp giaûm thieåu söï quyeán luyeán cuûa chuùng ta veà thöïc-teá cuûa caùc hieän-töôïng, vaø con ngöôøi chuùng ta, ñaëng vöôït qua nhöõng caûm suùc roái loaïn. Moät söï phaân-tích nhö theá ñöa ñeán moät söï hieåu bieát noäi taâm khoâng phaûi laø khoâng coù söï vang doäi ñeán lieân laïc cuûa ta vôùi theá-giôùi beân ngoaøi vaø aûnh höôûng cuûa ta leân theá-giôùi aáy.
 J.F. - ÖØ, laøm sao ñieàu ñoù coù theå saûy ra ñöôïc, vì lyù-thuyeát Phaät-giaùo coi theá-giôùi beân ngoaøi laø khoâng thöïc, trong moïi töôøng hôïp noù coù veû....
 M. - ... nhö laø troáng khoâng.
 J.F. - Noùi caùch khaùc, treân lyù-thuyeát thì nguyeân-töû khoâng coù moät thöïc-theå toái yeáu, vaø theá-giôùi maø chuùng xaây döïng neân thì chöa heà ñöôïc kieåm chöùng baèng moät thí-nghieäm. Nhö theá, ta khoâng theå chaéc chaén raèng khaùi nieäm aáy ñuùng. Haäu quaû laø ta xaây döïng moät khoa-hoïc veà trí-tueä caên cöù treân moät lyù-thuyeát veà vaät chaát chöa ñöôïc xaùc ñònh.
 M. - Muïc-ñích chæ ñôn-giaûn laø phaù tan quan-nieäm cuûa chuùng ta veà moät thöïc-theå cöùng raén vaø thöôøng haèng baèng caùch chöùng-minh raèng khaùi nieäm aáy thì khoâng ñuùng. Söï kieåm chöùng ôû ñaây laø möùc ñoä thay ñoåi con ngöôøi. Söï phaân-tích naøy khoâng phaûi laø moät con ngöôøi baèng xöông baèng thòt, muïc ñích khoâng phaûi laø laøm saùng toû caáu-truùc cuûa nguyeân-töû, söï vaän haønh cuûa caùc vì sao, nhöng raát thöïc teá nhö laø lieàu thuoác choáng laïi söï khoå ñau baét nguoàn töø söï quyeán luyeán caùc hieän-töôïng.
 J.F. - ÖØ, nhöng muïc-ñích ñaït tôùi khoâng phaûi baèng moät söï chaéc-chaén khoa-hoïc veà moät vieäc gì thöïc söï -- hay khoâng thöïc söï -- cuûa theá-giôùi beân ngoaøi, nhöng baèng moät giaû-thuyeát, moät khaûi-töôïng veà theá-giôùi beân ngoaøi, khoâng heà ñöôïc kieåm chöùng baèng thí-nghieäm bôûi caùc ngöôøi theo Phaät-giaùo.
 M. - Treân phöông dieän thöïc-haønh, khaûi-töôïng naøy ñöôïc chöùng thöïc, nhöng trong phaïm-vi cuûa noù! Treân phöông dieän thöïc-haønh,thuoác Aspirine laøm dòu söï nhöùc ñaàu, baây giôø moät thöïc haønh noäi taâm laøm tan loøng thuø haän, loøng ham muoán, loøng kieâu ngaïo vaø taát caû nhöõng vieäc laøm roái loaïn taâm-trí -- theo con ñoù laø keát-quaû thöïc-nghieäm, cuõng töông töï nhö thuoác Aspirine!
 J.F. - Nhöng ñoái vôùi ba, ñieàu ñoù coù nghóa laø: ba coù moät yù nghó veà söï thaät vì caùi yù nghó aáy thuaän tieän cho ba xaây neân moät trieát-lyù veà luaân-lyù thích hôïp.
 M. - Ñoù khoâng phaûi chæ laø moät yù-nghó thuaän tieän veà söï thaät. Neáu choái boû, baèng moät phaân-tích luaän-lyù, yù-nieäm veà haït nhaân khoâng chia caét ñöôïc, ngöôøi ta phaù huûy hình aûnh trong ñaàu maø ngöôøi ta coù tôùi luùc ñoù veà söï vöõng chaéc cuûa caùc hieän-töôïng. Ñieàu mong muoán laø tìm ñöôïc lieàu thuoác höõu hieäu choáng laïi söï ñau-khoå. Neáu ñieàu ñoù ñaït tôùi ñöôïc, thì muïc-ñích cuûa cuoäc soáng tinh-thaàn ñaït ñöôïc. Khi baén moät muõi teân, khoâng neân queân muïc-tieâu. Ngöôøi ta coù theå coi laø thaønh coâng khi leân tôùi maët traêng, hay laøm chuû ñöôïc soá vaät-chaát coù theå laøm noå noù -- moät ñieàu thaønh coâng ñaùng ngôø! Khoa-hoïc, sau nhieàu theá-kyû cuûa nhöõng coá gaéng taâm-trí, vaø vaät-chaát, cuûa bao theá-heä con ngöôøi, ñaõ ñaït ñeán moät soá muïc-tieâu ñöôïc ñaët ra. Phaät-giaùo coù nhöõng öu-tieân khaùc cuõng coù ñöôïc nhöõng söï coá-gaéng quan-troïng töông-töï cuûa nhieàu theá-heä.
 J.F. - Ñoù laø moät caùch nhìn coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng cuõng coøn vaán ñeà, ñaây khoâng phaûi laø söï xaây döïng moät höôùng ñi cuûa cöùu roãi taâm hoàn töø moät söï hieåu bieát khaùch quan, nhöng laø moät giaû-thuyeát thuaän-tieän, hay chuû quan.
 M. - Ngöôøi ta muoán noùi gì veà söï hieåu bieát khaùch quan? Baûn chaát cuûa caùc haït vaät chaát thì khoâng ai bieát ñöôïc moät caùch ñoäc-laäp vôùi heä-thoáng ño löôøng cuûa chuùng ta. Cuõng nhö theá, moät vuõ-truï ñoäc-laäp vôùi caùc quan-nieäm cuûa con ngöôøi laø ñieàu moïi ngöôøi ñeàu muø tòt. Caùi gì ñaõ gaén lieàn vôùi thöïc-theå cuûa caùc hieän-töôïng? Ñoù laø yù-nghó. Vaø chuùng ta haønh-ñoäng treân caùi gì? Treân yù-nghó! Neáu ngöôøi ta ñaït tôùi vieäc ngaên chaën nhöõng caûm nhaän cuûa yù-nghó veà söï cöùng raén cuûa theá-giôùi, caûm nhaän daãn ñeán nhöõng söï ñau khoå khoâng ngöøng, thì ñoù phaûi laø söï hieåu bieát khaùch-quan, khoâng phaûi laø cuûa vaät-lyù töï-nhieân, nhöng laø boä maùy cuûa caùc söï ñau-khoå, vaø moät söï kieåm-chöùng veà keát quaû cuûa khoa hoïc naøy.
 J.F. - Khaùi nieäm coi nhöõng ñieàu con vöøa noùi laø moät söï kieåm-chöùng thöïc-nghieäm khoâng laøm ba thoûa maõn.
 M. - Boä ba chæ chaáp nhaän söï kieåm-chöùng thöïc-nghieäm veà caùc vaán ñeà vaät-lyù? Neáu nhö theá thì chæ coù nhöõng khoa-hoïc ñònh löôïng vaø vaät-lyù laø xöùng ñaùng vôùi teân khoa-hoïc chính xaùc. Hay ñuùng hôn, moät khoa-hoïc phaûi baét ñaàu baèng moät giaû-thuyeát, ñi tôùi moät caùch caån troïng trong phaïm vi kinh-nghieäm cuûa noù, roài sau cuøng xaùc nhaän hay baøi baùc giaû-thuyeát döïa treân keát quaû cuûa nhöõng ñieàu goïi laø kinh-nghieäm. Khoâng coù lyù do gì maø nhöõng tieâu-chuaån aáy chæ aùp duïng cho laõnh vöïc vaät-lyù goïi laø khaùch quan. Hôn nöõa, con khoâng thaáy taïi sao, nhö ba noùi ôû tröôùc, phaûi taùch rieâng nhöõng khoa-hoïc cuûa yù-nghó coù muïc-ñích laø laøm thaêng hoa con ngöôøi, vì vieäc chinh-phuïc söï thanh tònh laø moät trong nhöõng kieåm-nghieäm cuûa khoa quaùn-töôûng, nhö laø söï rôi cuûa moät vaät laø söï kieåm-nghieäm cuûa ñònh-luaät veà söùc huùt (cuûa quaû ñaát).
Khoâng caùi gì, neáu khoâng phaûi laø chính trí tueä, coù theå hieåu veà baûn theå cuøng taän cuûa noù. Neáu caùc nhaø taâm-lyù-hoïc taây-phöông ñaõ thaát baïi khi duøng caùc phöông tieän khoa-hoïc trong söï suy-xeùt noäi taâm vì hoï ñaõ khoâng duøng ñuùng duïng cuï trong thí nghieäm cuûa hoï. Hoï khoâng coù söï huaán-luyeän, vaø hieåu bieát veà laõnh vöïc quaùn-töôûng cuõng nhö muø tòt veà nhöõng phöông caùch giuùp hoï laéng dòu taâm thöùc ñeå coù theå quan saùt ñöôïc baûn theå xaâu kín. Cuõng gioáng nhö moät ngöôøi duøng moät ñieän-theá keá hö, khoâng xaùc ñònh, ñeå ño löôøng moät doøng ñieän roài quaû quyeát laø khoâng theå ño löôøng ñöôïc ñieän-theá. Vieäc hoïc taäp khoa quaùn-töôûng ñoøi hoûi söï kieân-trì. Ngöôøi ta khoâng theå gaït khoa naøy qua moät beân vì noù quaù xa vôùi söï baän taâm thoâng thöôøng cuûa theá-giôùi taây-phöông, maø nhöõng moân naøy, thì phaûi noùi thaät, chæ toaøn veà vaät chaát hôn taâm linh -- vaø khoâng coù yù muoán töï mình laøm thí-nghieäm. Ngöôøi ta coù theå hieåu ñöôïc söï laõnh ñaïm, nhöng khoâng thieáu söï chuù-yù, yù-muoán kieåm chöùng theo moät ñöôøng höôùng khaùc. Vaán ñeà cuõng coù ôû nhöõng laõnh vöïc khaùc. Con bieát coù nhöõng ngöôøi Taây-Taïng töø choái tin raèng con ngöôøi ñaõ ñaët chaân leân maët traêng!

| |

Chuù thích: