|
|
Jean-Francois. - Ba nghó laø chuùng ta khoâng theå noùi voøng vo hoaøi. Baây giôø phaûi ñeà caäp ñeán caâu hoûi chính veà Phaät-giaùo vaø traû lôøi cho caâu hoûi noåi tieáng: Phaät-giaùo laø moät Trieát-hoïc? hay moät toân-giaùo? hay moät khoa sieâu-hình? Ñaâu laø coát loõi veà hình aûnh cuûa vuõ-truï vaø thaân phaän con ngöôøi, ñeå caét nghóa veà söï cö söû, veà kyõ-thuaät taâm-lyù maø chuùng ta ñaõ ñeà caäp ñeán trong caùc buoåi ñaøm-luaän tröôùc?
Mathieu - Con khoâng theå ngaên chaën vieäc daãn chöùng caâu traû lôøi, maø theo con thì hoaøn haûo, cuûa Andreù Migot trong taùc phaåm cuûa oâng ta Ñöùc Phaät (Le Bouddha): "Ngöôøi ta baøn caõi raát nhieàu veà Phaät-giaùo ñeå bieát ñoù laø moät toân-giaùo hay moät trieát-lyù, vaø caâu traû lôøi khoâng döùt khoaùt. Ñaët caâu hoûi nhö theá chæ thích hôïp vôùi moät ngöôøi Taây-phöông. Chæ ôû Taây-phöông môùi coù vieäc moân trieát-hoïc chæ laø moät boä moân cuûa söï hieåu bieát, nhö laø toaùn-hoïc hay thöïc-vaät-hoïc, maø trieát-gia thöôøng laø moät oâng giaùo-sö, ñaõ theo hoïc moät tröôøng phaùi naøo ñoù; nhöng khi veà nhaø thì soáng nhö moät baùc-só hay nha-só cuûa oâng ta, nhöõng trieát-thuyeát maø oâng ta daïy thì khoâng coù aûnh höôûng gì ñeán cuoäc soáng cuûa oâng ta. Cuõng chæ taïi Taây-phöông moät toân-giaùo, ñoái vôùi ñaïi ña soá tín-ñoà, chæ laø moät ngaên nhoû trong taâm-tö maø ngöôøi ta môû ra vaøo nhöõng ngaøy nhaát ñònh, giôø nhaát ñònh, hay trong tröôøng-hôïp nhaát ñònh, vaø ngöôøi ta ñoùng laïi moät caùch caån-thaän tröôùc khi haønh-ñoäng. Neáu coù moät giaùo-sö trieát-hoïc taïi Ñoâng phöông, vò naøy laø ngöôøi thaày tinh-thaàn soáng ñuùng theo trieát-thuyeát cuûa mình, ñöôïc bao quanh bôûi caùc hoïc troø cuõng muoán soáng theo nhö thaày mình. Trieát-thuyeát cuûa vò naøy khoâng phaûi chæ laø söï toø moø veà tinh-thaàn, maø baèng söï chöùng nghieäm. Nhö theá thì hoûi Phaät-giaùo laø moät toân-giaùo hay moät trieát-thuyeát ñeå laøm gì? Ñoù laø con ñöôøng, moät loái ñi ñaõ daãn Ñöùc Phaät ñeán giaùc-ngoä veà theá-giôùi vaø vaïn vaät; ñoù laø moät phöông-phaùp, moät caùch ñeå ñaït ñeán söï giaûi-thoaùt baèng moät söï laøm vieäc maïnh meõ cuûa trí naõo vaø tinh-thaàn".
Nhö theá theo con, neáu ngöôøi ta muoán ñònh-nghóa Phaät-giaùo moät caùch ñôn-giaûn thì phaûi coi ñoù laø moät con ñöôøng. Vaø muïc-ñích cuûa con ñöôøng aáy laø ñaït tôùi ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø "söï toaøn haûo", söï hieåu bieát tuyeät-ñoái, söï giaùc-ngoä, hay noùi chính xaùc hôn "thaønh phaät".
J.F. - Traïng thaùi maø ngöôøi ta ñaït ñöôïc sau nhieàu kieáp soáng lieân tieáp?
M. - Vaâng, nhöng neáu moät ngöôøi coá gaéng thì trong moät kieáp soáng naøo ñoù, nhö thaùi-töû Taát-ñaït-Ña, coù theå ñaït tôùi "Phaät quaû", laø ñieåm cao nhaát cuûa nhieàu kieáp soáng veà söï hieåu bieát, tình thöông vaø loøng vò tha.
J.F. - Nhöng khi ngöôøi ta ñaït tôùi söï khaùm-phaù ra khoa-hoïc tuyeät-ñoái, ngöôøi aáy bieát maát?
M. - Taïi sao? Ai bieát maát? Ngöôïc laïi, sau khi ñaõ ñaït ñöôïc söï giaùc-ngoä tuyeät-ñoái cuûa mình, thì ñöùc Phaät baét ñaàu coâng vieäc giuùp ñôõ ngöôøi khaùc, daïy doã hoï, chæ ñöôøng cho hoï. Nhöõng söï chæ daïy cuûa ñöùc Phaät ñuùng y nhö nhöõng ñieàu chöùng ngoä cuûa ngaøi. Nhöõng ñieàu ñoù gioáng nhö moät caåm nang chæ nhöõng chaëng ñöôøng ngaøi ñaõ traûi qua.
J.F. - Nhö theá thì caùi "toâi" cuûa ba khoâng bieán maát?
M. - Ñieàu duy nhaát bieán maát hoaøn toaøn laø söï ngu doát. Vì söï quyeán luyeán vaøo caùi toâi laø ñieàu chính cuûa söï ngu doát. Haäu quaû laø yù nghó sai laàm veà "toâi" cuõng bieán maát. Chöùng ngoä phaät quaû laø söï hieåu bieát cuøng toät veà baûn theå cuûa moïi söï vaät. Ñoù khoâng phaûi laø söï baøy ñaët ra nhöng laø söï thaät chaân chính. YÙ-nghó caên baûn laø moãi ngöôøi ñeàu coù phaät taùnh. Caùi khaû naêng ñeå ñaït söï hieåu bieát cuøng toät aáy coù saén trong moãi ngöôøi nhö laø moät thoûi vaøng maø söï tinh khieát thì khoâng bò suy chuyeån duø coù bò vuøi trong buøn nhô. Trong nhöõng con ngöôøi bình thöôøng, söï toaøn haûo, hay phaät taùnh bò che phuû bôûi caùc maøn voâ minh hay nhöõng yù-nghó höôùng haï maø chuùng ta ñaõ noùi tôùi, chuùng sinh ra töø söï quyeán luyeán veà söï hieän höõu cuûa caùi "toâi" vaø cuûa caùc hieän-töôïng chung quanh. Con ñöôøng ñi seõ laø laøm tan caùc maøn voâ minh ñeå coù theå ngoä ñöôïc phaät taùnh. Ngöôøi ta thöôøng noùi, neáu khoâng coù saün caùi khaû naêng thaønh phaät aáy thì moïi coá gaéng chæ laø phí coâng nhö muoán laøm traéng moät cuïc than. Nhö theá, con ñöôøng cuûa Phaät-giaùo chính laø söï khaùm phaù trôû laïi.
J.F. - Ñieàu ñoù laøm ba nghó tôùi lyù-thuyeát veà söï nhôù laïi cuûa Platon. Hay söï hoïc laø nhôù laïi nhöõng ñieàu ñaõ queân cuûa Socrate.
M. - Nhìn döôùi khía caïnh khaùc thì ñoù cuõng laø moät phöông caùch tinh loïc, khoâng phaûi moät toäi loãi nguyeân-thuûy, hay moät söï vaån ñuïc caên baûn, nhöng laø nhöõng maøn voâ minh cuûa söï nhaän thöùc sai laàm veà khaû naêng cuûa ta. Khi ta ôû trong moät chieác maùy bay ôû trong moät ñaùm maây, ñoái vôùi ta luùc aáy baàu trôøi maàu xaùm, coù maây muø vaø nhö laø khoâng coù maët trôøi. Tuy nhieân, chæ caàn maùy bay ra khoûi ñaùm maây laø ta thaáy maët trôøi vôùi taát caû veû huy hoaøng trong baàu trôøi. Con ñöôøng cuûa ñöùc Phaät cuõng töông töï nhö theá.
J.F. - Trieát-thuyeát veà ñieåm naøy cuûa Socrate ñöôïc trình baøy trong nhieàu lôøi ñoái thoaïi, ñaëc bieät trong quyeån Meùnon. Thaät theá, theo Socrate chuùng ta khoâng hoïc gì caû. Khi ta hoïc, ta nhôù laïi. Moãi ngöôøi coù saün moät söï hieåu bieát baåm sinh. Vaø nhöõng gì thu thaäp trong ñôøi soáng laø nhöõng söï hieåu bieát sai laàm, nhöõng yù-kieán, nhöõng traïng thaùi taâm lyù nhaân taïo bao phuû caùi maø con goïi laø thoûi vaøng. Ñeå chöùng minh hoïc laø nhôù laïi, Socrate nhôø moät ngöôøi chuû goïi tôùi moät ngöôøi noâ-leä treû teân Meùnon, vaø hoûi ngöôøi chuû: "OÂng coù chaéc raèng teân noâ-leä naøy sinh ra ôû trong nhaø oâng vaø chöa bao giôø ñöôïc ñi hoïc?". Sau khi ñaõ chaéc chaén. Socrate laøm cho anh noâ-leä nhôù laïi baèng caùch veõ treân caùt vôùi caây gaäy cuûa mình, söï chöùng-minh moät ñònh-lyù hình-hoïc vaø ñaët nhöõng caâu hoûi, maø khoâng heà noùi roõ yù-ñònh cuûa mình cho keû noâ-leä. Nhö theá phöông-phaùp cuûa Socrate laø ñaët caâu hoûi, maø khoâng daïy, ñeå hoïc troø nhôù laïi nhöõng ñieàu ñaõ bieát. Ñoù laø yù-nghó raèng moãi ngöôøi ñaõ coù moät söï hieåu bieát baåm sinh. Vaán-ñeà laø chæ caàn taïo nhöõng ñieàu-kieän cho kho taøng aáy hieän ra. Nhöng trong Phaät-giaùo coù theâm moät ñònh-ñeà phuï. Ba raát toø moø veà Phaät-giaùo. Coù nhöõng ñieàu ba chöa roõ vaø muoán bieát theâm: Ñuùng hay khoâng, Phaät-giaùo daïy raèng ngöôøi ta ñi töø kieáp soáng naøy tôùi kieáp soáng khaùc, vaø muïc-ñích vui söôùng taän cuøng laø khoâng coøn phaûi luaân-hoài nöõa, ñeå hoøa nhaäp vaøo söï voâ ngaõ cuûa vuõ-truï?
M. - Ñoù khoâng phaûi laø söï hoaø nhaäp vaøo söï ñoaïn dieät, nhöng laø söï khaùm phaù cuøng taän veà chính mình. Muïc-ñích khoâng phaûi laø "ñi ra ngoaøi" theá-giôùi nhöng laø khoâng coøn bò noâ-leä cho theá-giôùi beân ngoaøi. Theá-giôùi khoâng xaáu, chính laø söï caûm nhaän sai laàm cuûa chuùng ta. Moät thieàn sö ñaõ noùi: "Khoâng phaûi caùc hieän-töôïng baét ta laøm noâ-leä, chính laø söï quyeán-luyeán cuûa ta vôùi caùc hieän-töôïng". Ñoù laø söï luaân-hoài, "caùi voøng laån quaån cuûa theá-giôùi caùc söï soáng", maø söï chuyeån ñoäng ñöôïc duy trì bôûi söï ngu si, ñoù laø theá-giôùi cuûa khoå ñau, boái roái, maø ngöôøi ta laàm laïc do söï thuùc ñaåy cuûa caùc haønh ñoäng taïo nghieäp. Nghieäp thì khaùc vôùi ñieàu maø ta goïi laø "thieân ñònh". Ñoù khoâng phaûi laø chuyeän cuûa moät ñaáng toái cao nhö trong AÁn-ñoä-giaùo, cuõng khoâng phaûi do söï baát ñònh may ruûi: ñoù laø haäu-quaû cuûa caùc haønh ñoäng cuûa ta. Ngöôøi ta chæ gaët haùi ñöôïc nhöõng gì mình gieo troàng. Khoâng coù gì ngaên caûn moät ngöôøi seõ taùi sinh nhö theá naøy hay theá khaùc maø chæ tuøy thuoäc vaøo söï toång-hôïp cuûa caùc haønh ñoäng cuûa ngöôøi aáy. "Haønh ñoäng" laø nhöõng yù-nghó, lôøi noùi, haønh ñoäng höôùng thöôïng hay höôùng haï. Noù töông ñöông vôùi ñieàu toát, ñieàu xaáu, nhöng phaûi hieåu yù nieäm toát xaáu ôû ñaây khoâng tuyeät-ñoái: caùc yù-nghó vaø haønh ñoäng ñöôïc coi laø toát hay xaáu tuøy thuoäc vaøo söï thuùc ñaåy toát hay xaáu, vaø keát quaû cuûa chuùng -- söï ñau khoå hay haïnh phuùc cuûa baûn thaân vaø cuûa tha nhaân.
J.F. - Chuùng ta trôû laïi luaân-lyù.
M. - Ngöôøi ta coù theå coi ñoù laø luaân-lyù hay söï thanh-lieâm (eùthique), nhöng thöïc ra ñoù cuõng laø cô caáu cuûa haïnh-phuùc vaø ñau khoå. Moãi giaây phuùt ta höôûng haäu quaû cuûa caùc vieäc ñaõ qua vaø taïo laäp töông lai baèng nhöõng yù-nghó, lôøi noùi, vaø haønh ñoäng trong hieän taïi. Khi caùi cheát tôùi, baûng toång keát caùc haønh-ñoäng suoát moät ñôøi ngöôøi seõ xaùc ñònh ngöôøi aáy coù kieáp soáng keá tieáp nhö theá naøo. Nhöõng haït gioáng maø ta gieo troàng naåy nôû thaønh hoa, keát traùi. Ngöôøi ta thöôøng duøng thí duï cuûa moät con chim ñaäu treân ñaát: boùng cuûa noù -- nghóa laø nghieäp cuûa noù --, cho tôùi giôø phuùt ñoù thì khoâng thaáy, nhöng hieän ra moät caùch ñoät ngoät vaø roõ raøng. Haõy laáy moät thí-duï caän-ñaïi hôn, khi moät ngöôøi cheát thì cuoän phim maø ngöôøi aáy ñaõ chuïp trong suoát cuoäc ñôøi ñöôïc ñöôïc ñem röûa, cuoän phim aáy cuõng chöùa nhöõng hình aûnh cuûa caùc kieáp soáng quaù khöù.
J.F. - Caû caùc kieáp soáng tröôùc?
M. - Ngöôøi ta coù theå trong kieáp soáng hieän-taïi laøm theâm hay bôùt nhöõng haønh ñoäng höôùng thöôïng hay höôùng haï cho nghieäp cuûa mình, hay laø laøm trong saïch hay xaáu xa hôn nghieäp cuûa mình. Sau khi cheát, con ngöôøi seõ ôû trong traïng thaùi taïm thôøi goïi laø bardo, trong khoaûng thôøi gian naøy moät ngöôøi seõ ñi ñaàu thai theá naøo ñöôïc taïo hình. Trong traïng thaùi bardo naøy, yù-thöùc seõ lôø löõng nhö moät chieác loâng chim trong gioù, tuøy theo nghieäp cuûa caùc haønh ñoäng ñaõ qua, seõ ñaàu thai trong söï sung söôùng, khoå sôû hay hoãn hôïp caû hai. Nhö theá, ta coù moät thaùi ñoä laønh maïnh ñoái vôùi caùc söï vieäc saûy ñeán: Ta laø keû ñaùng chæ trích cho nhöõng gì xaáu ñeán vôùi ta, ñoù laø haäu quaû cuûa caùc vieäc ta laøm trong quaù khöù, trong khi ñoù töông lai naèm trong tay ta.
J.F. - Nhö theá quaû ñuùng coù moät quan nieäm veà nhieàu cuoäc soáng vaø söï taùi sinh?
M. - Nhöõng haønh ñoäng, khi hoaøn taát, seõ coù quaû thuùc ñaåy ta tôùi caùc traïng thaùi soáng khaùc nhau. Nhö theá, neáu khoâng coù caùch ñeå töï giaûi thoaùt thì chu kyø cuûa caùc kieáp soáng seõ maõi maõi khoâng döùt. Vì chuùng ta luoân luoân laøm nhöõng haønh ñoäng höôùng thöôïng, höôùng haï; chuùng ta cöù dao ñoäng giöõa nhöõng kieáp soáng luùc sung söôùng, luùc khoå ñau nhö moät ñieåm treân moät baùnh xe quay troøn lieân tuïc. Ta noùi khoâng coù baét ñaàu cuõng nhö taän cuøng trong theá-giôùi coù nhöõng ñieàu kieän toång-quaùt, nhöng moãi caù nhaân coù khaû naêng ñeå thoaùt khoûi voøng luaån quaån cuûa sinh töû baèng caùch laøm trong saïch doøng yù-thöùc cuûa mình ñeå ñaït ñöôïc söï chöùng ngoä. Khi aáy khoâng coøn bò luaân hoài nöõa; nghóa laø ra ngoaøi voøng sinh töû. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu aáy, moät ngöôøi phaûi caét ñöùt goác reã cuûa nguyeân-nhaân, söï quyeán-luyeán caùi "toâi" vaø söï ngu muoäi ñaâu laø nguyeân nhaân.
J.F. - Nhö theá con coù chaáp nhaän caâu sau cuûa Alfred Foucher -- ngöôøi maø mình ñaõ ñeà caäp -- khi oâng ta so saùnh khaùi nieäm veà söï baát töû cuûa linh hoàn giöõa Thieân-chuùa-giaùo vaø Phaät-giaùo: "Ñoái vôùi ngöôøi theo Thieân-chuùa-giaùo, söï hy-voïng sau cuøng laø söï baát töû, ñoù laø söï hy-voïng thoaùt cheát. Vôùi ngöôøi theo Phaät-giaùo, ñoù laø hy-voïng bieán maát"?
M. - Ñeå khoâng coøn sinh nöõa.
J.F. - OÂng ta noùi "bieán maát".
M. - Chöõ ñoù khoâng ñuùng. Ñoù laø yù-nghó xöa cuõ cuûa nhöõng ngöôøi coi Phaät giaùo laø ñaïo troáng khoâng! "Con ñöôøng ôû giöõa" ñöôïc goïi nhö theá ñeå chæ raèng noù khoâng höôùng veà chuû thuyeát troáng khoâng (nihilisme), maø cuõng khoâng veà höôùng cuûa thuyeát "tröôøng sinh" (eùternalisme). Ñieàu bieát maát laø söï ngu doát, söï quyeán-luyeán caùi "toâi", nhöng nhöõng khaû naêng baát taän cuûa Phaät taùnh "hieän ra" vôùi taát caû söï choùi loïi cuûa noù. Ñuùng, ngöôøi ta khoâng taùi sinh nöõa döôùi aûnh höôûng cuûa nghieäp xaáu, nhöng vì loøng vò tha, vaãn hieän höõu ôû theá-giôùi ta-baø vì chuùng sinh, maø khoâng bò tuø-haõm nhö ngöôøi thöôøng. Nieát baøn ñöôïc dòch sang tieáng Tay-Taïng laø "ôû beân treân cuûa söï ñau khoå". Neáu coù caùi gì taét nguùm ñi, thì ñoù laø söï ñau khoå, vaø söï roái loaïn.
J.F. - Nhö theá nhöõng chöõ, nghieäp,...luaân-hoài,...nieát-baøn...khoâng phaûi laø tieáng Taây-taïng?
M. - Ñaáy laø nhöõng chöõ Phaïn maø ngöôøi ta thöôøng duøng ôû Taây-phöông hôn laø nhöõng tieáng Taây-Taïng töông ñöông, vì aâm cuûa tieáng Phaïn coù veû quen thuoäc vôùi taây-phöông hôn tieáng Taây-Taïng.
J.F. - ÖØ, ñoù laø moät ngoân-ngöõ aán ñoä-aâu chaâu (indo-europeùenne).
M. - Vaø tieáng Taây-taïng thuoäc nhoùm aán ñoä-mieán ñieän (tibeùto-birman). Vì vaäy, trong nhöõng dòch baûn maø ngöôøi ta tìm ñöôïc cho tôùi giöõa theá-kyû 20, nhöõng nhaø thoâng dòch thöôøng duøng chöõ nieát baøn nhö laø moät söï bieán maát taän cuøng. Dalhmann noùi tôùi "moät vöïc voâ thaàn vaø troáng khoâng", Burnouf "moät söï teâ lieät", Hegel vaø Schopenhauer "caùi khoâng". Roger-Pol Droit, trong taùc phaåm "Söï toân thôø caùi khoâng" ñaõ trình baøy nhöõng söï-kieän lòch-söû veà söï coi thöôøng ñoù. Theo phaùi Ñaïi-thöøa, maø Phaät-giaùo Taây-Taïng laø moät nhaùnh, khi moät ngöôøi ñaït ñöôïc traïng thaùi cuûa vò phaät thì khoâng ôû trong voøng luaân hoài, cuõng khoâng ôû nieát baøn , hai nôi ñoù goïi laø thaùi cöïc. ngöôøi aáy khoâng ôû trong voøng luaân hoài vì ngöôøi aáy ñaõ döùt saïch voâ minh, khoâng coøn laø moät moùn ñoà cuûa nghieäp bò daãn daét ñi trong voøng sinh töû voâ taän. Ngöôøi aáy cuõng khoâng ôû nôi an bình cuûa nieát baøn, vì loøng vò tha voâ löôïng ñoái vôùi caùc chuùng sinh ñang traàm luaân ôû coõi ta-baø.
J.F. - Nhö theá thì ngöôøi aáy laøm gì?
M. - Ngöôøi aáy thöïc hieän öôùc nguyeän tröôùc khi thaønh phaät, moät vieäc laøm töï yù -- khoâng phaûi döôùi söï raøng buoäc cuûa nghieäp, nhöng vì loøng töø bi vò tha -- cho tôùi khi traàn theá naøy khoâng coøn nhöõng khoå ñau, nghóa laø coøn nhöõng ngöôøi bò caàm tuø bôûi voâ minh. Nhö theá, ngöôøi aáy töï taïi ñoái vôùi luaân hoài, maø khoâng ôû trong nieát baøn. Vì theá ngöôøi ta noùi ñeán phaät vaø boà taùt, laø nhöõng ngöôøi theå hieän döôùi nhieàu hình thöùc ñeå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi khaùc vaø daãn daét hoï treân ñöôøng tôùi giaùc-ngoä. Trong soá naøy coù theå keå caùc thieàn-sö ñaõ ngoä ñaïo.
J.F. - Treân phöông dieän lòch-söû, khi naøo, theá naøo vaø taïi sao coù söï phaân bieät Tieåu-thöøa vaø Ñaïi-thöøa?
M. - Nhöõng ngöôøi cuûa hai phaùi thì khoâng coù cuøng quan ñieåm veà vaán-ñeà aáy. Nhöõng söï giaûng daïy cuûa Tieåu-thöøa laø moät phaàn cuûa Ñaïi-thöøa, phaùi naøy coù theâm moät phaàn phuï. Ñieåm cuoái cuøng naøy cuõng gaây nhieàu tranh luaän ngay trong Phaät-giaùo. Theo Ñaïi thöøa, ñöùc Phaät daïy caû hai phöông tieän khi ngaøi coøn soáng. Nhöng ñöùc Phaät daïy moãi ngöôøi tuøy theo khaû naêng cuûa ngöôøi aáy, ngaøi chæ daïy Ñaïi-thöøa cho nhöõng ngöôøi coù ñaàu oùc côûi môû coù theå hieåu ñöôïc. Ñoù khoâng phaûi laø vieäc daïy ñieàu kyø bí, tuy laø cuõng coù trong Phaät-giaùo, nhöng laø ôû möùc ñoä giaûng daïy maø khi ngaøi coøn taïi theá thì khoâng coù söï khaùc bieät roõ raøng. Ñaïi-thöøa thì nhaán maïnh ôû ñieåm, neáu chæ lo thoaùt khoûi söï ñau khoå cho chính mình thì ñoù laø moät muïc ñích quaù giôùi-haïn. Ngay khi daán thaân treân ñöôøng ñaïo ta phaûi coù yù muoán ñaït tôùi quaû vò phaät vì moïi ngöôøi chung quanh. Ta coá thay ñoåi ñeå coù ñöôïc khaû naêng giuùp ñôõ ngöôøi khaùc thoaùt voøng khoå ñau. Moãi ngöôøi chuùng ta chæ laø moät caù nhaân, vaø nhöõng ngöôøi khaùc thì voâ soá, vaø nhö theå ñieàu gì saûy ñeán cho toâi, haïnh-phuùc hay khoå ñau thì khoâng ñaùng keå so vôùi haïnh-phuùc vaø khoå ñau cuûa nhaân-loaïi. Phaùi Ñaïi-thöøa quan taâm ñeán söï roãng laëng, chaân khoâng, söï thaät tuyeät-ñoái. Söï roãng laëng naøy khoâng gioáng nhö söï troáng khoâng nhöng laø söï hieåu ñöôïc caùc hieän-töôïng quanh ta khoâng coù söï soáng noäi taïi. Phaùi Tieåu-thöøa phaûn baùc quan-ñieåm aáy cuøng söï xaùc thöïc cuûa nhöõng lôøi giaûng daïy cuûa phaùi Ñaïi-thöøa. Cuõng neân theâm phaùi thöù ba, phaùt sinh taïi AÁn-ñoä cuõng nhö hai phaùi kia, nhöng ñöôïc lan truyeàn ñaëc bieät taïi Taây-taïng, goïi laø Vajrayana, hay phaùi Adamantin, phaùi naøy theâm vaøo Ñaïi-thöøa moät soá ñieàu kyø-bí treân con ñöôøng quaùn-töôûng.
J.F. - Khi caùc ngöôøi theo Phaät-giaùo noùi tôùi khoå ñau thì hình nhö hoï chæ ñeà caäp tôùi nhöõng khoå ñau bôûi caùc ham muoán höôùng haï, loøng ghen gheùt, söï thuø haän, nhöõng söï löøa bòp traù hình cuûa söï khao khaùt quyeàn löïc vaø nhöõng cö söû khaùc chaéc chaén seõ daãn ñeán söï löøa bòp traù hình nhö söï thaát baïi, söï gaáu où, nhöõng vieäc seõ daãn ñeán traïng thaùi taâm-lyù höôùng haï. Toùm laïi, ñoù laø nhöõng khoå ñau gaây ra bôûi chính söï baát toaøn cuûa chuùng ta, söï sai laàm, söï yeáu loøng, söï kieâu ngaïo. Nhöng söï khoå ñau coøn coù nhieàu nguyeân do khaùc! Ñoù laø söï ñau khoå taâm-lyù, söï ñoùi khaùt, bò tröø khöû, bò tra-khaûo bôûi caùc keû quyeàn-theá, phaûi ñi giöõa nhöõng muõi göôm cuûa caùc daân toäc kình nghòch... Vôùi caùc loaïi khoå ñau aáy, ta laø naïn nhaân, khoâng coù traùch nhieäm. Chæ caàn keå moät thí-duï: ñoù laø nhöõng ngöôøi ñang ôû Taây-taïng baây giôø, söï vieäc aáy cuõng saûy ñeán cho nhieàu daân-toäc trong quaù-trình lòch-söû, hoï khoâng coù traùch nhieäm. Chính nhöõng ngöôøi Trung-hoa keàm keïp hoï. Ñoù laø nhöõng tình traïng cuûa cuoäc ñôøi. Ñeå chöõa chaïy nhöõng khoå ñau aáy, caàn nhöõng phöông thuoác thöïc duïng, vaät chaát, hôn laø söï chöùng ngoä thaønh phaät!
M. - Moät khi söï vieäc vöôït khoûi taàm tay, ngöôøi ta buoäc loøng phaûi duøng tôùi nhöõng bieän phaùp thöïc duïng, tuy nhieân, treân quan ñieåm aáy, moät söï hoaø-bình laâu daøi chæ coù theå ñaït ñöôïc khi coù söï thay ñoåi thaùi ñoä. Nhöng, treân heát, khoâng neân queân nguyeân do chính cuûa söï tra taán, cuûa chieán-tranh laø loøng thuø-haän, vaø nguyeân do ñaàu tieân cuûa söï chinh-phuïc laø loøng tham lam, vaø söï thuø gheùt cuõng nhö söï tham lam sinh ra töø loøng ích kyû quaù ñaùng, söï quyeán-luyeán caùi "toâi". Cho tôùi baây giôø, chuùng ta chæ nhaán maïnh nhöõng nguyeân do quan troïng -- yù nghó xaáu, loøng ham muoán, söï kieâu ngaïo, vaân vaân. Nhöng ña soá caùc khoå ñau khaùc xuaát phaùt töø nhöõng yeáu toá tinh-thaàn höôùng haï vaø nhöõng söï noái daøi cuûa chuùng.
J.F. - Nhöng trong thí duï vöøa roài, loøng thuø haän ñeán töø phía caùc ngöôøi Trung-hoa, nhöõng ngöôøi Taây-taïng khoâng coù yù nghó ñoù.
M. - Veà nhöõng vieäc khoå ñau maø hình nhö chuùng ta khoâng coù traùch nhieäm, nhöõng phieàn muoän gaây ra bôûi nhöõng ngöôøi chung quanh, nhöõng thaûm hoïa thieân-nhieân, beänh taät, chuùng ta ñaõ noùi veà caùch coù theå hieåu ñöôïc: nhöõng khoå ñau aáy khoâng phaûi do moät daáng toái cao naøo, cuõng khoâng phaûi do tieàn ñònh khoâng traùnh khoûi, chaúng phaûi may ruûi, nhöng laø haäu quaû cuûa nhöõng vieäc laøm cuûa chuùng ta. Ñoù laø nhöõng muõi teân maø ta ñaõ baén ñi, nay doäi ngöôïc trôû veà chuùng ta. Con hieåu ngöôøi ta coù theå bò laïc höôùng vôùi yù-nieäm veà nghieäp. Theo khaùi nieäm aáy, caùi gì ñeán vôùi ta khoâng phaûi laø may ruûi: chính chuùng ta laø ngöôøi ñaõ taïo ra nhöõng nguyeân-nhaân cho söï ñau khoå hieän taïi. Ñieàu ñoù coù theå khoù chòu trong tröôøng hôïp moät ngöôøi hình nhö hoaøn toaøn voâ traùch nhieäm (nhö moät ñöùa beù bò beänh), hay moät ngöôøi coù nhöõng ñöùc tính raát toát vôùi moïi ngöôøi maø vaãn chòu nhöõng söï ñau khoå kinh-khuûng. Chuùng ta laø moät toång-hôïp phöùc-taïp cuûa nhöõng nguyeân-nhaân vaø ñieàu kieän, moät pha troän giöõa nhöõng haønh ñoäng ñoâi khi cao caû, höôùng thöôïng, vò tha, ñoâi khi taàm thöôøng hay phaù-hoaïi. Daàn daø nhöõng nguyeân nhaân hieän ra vaø chín muøi trong doøng nhöõng kieáp soáng cuûa ta. Trong phaïm vi tinh-thaàn, nhö Phaät-giaùo, vieäc nhöõng söï taùi sinh lieân tieáp coù yù-nghóa. Trong phaïm-vi sieâu-hình khaùc, ngöôøi ta khoù quan-nieäm ñöôïc laø sao nhöõng haïnh-phuùc, vaø khoå ñau cuûa ta trong ñôøi soáng naøy laïi laø haäu quaû cuûa caùc vieäc trong moät quaù khöù xa xoâi. Chuùng ta khoâng coù lyù do gì ñeå noåi loaïn choáng laïi caùi gì ñeán vôùi ta, nhöng cuõng khoâng phaûi chaáp nhaän thaùi ñoä thuï-ñoäng, vì baây giôø laø luùc chuùng ta coù theå thay ñoåi tình-traïng. Caàn phaûi nhaän roõ ñieàu neân laøm hay neân traùnh ñeå xaây döïng haïnh-phuùc vaø traùnh söï khoå ñau. Neáu ta hieåu laø nhöõng haønh ñoäng höôùng haï seõ daãn ñeán khoå ñau cho ta vaø cho ngöôøi khaùc, vaø nhöõng haønh ñoäng höôùng thöôïng seõ ñem ñeán haïnh-phuùc, thì baây giôø ta chæ caàn laøm vieäc vôùi söï coâng bình ñeå xaây döïng töông lai baèng caùch "gieo haït gioáng toát". Coù caâu tuïc ngöõ: "Cho tôùi khi naøo maø ngöôøi ta coøn ñeå tay treân löûa, thì vieäc khoâng theå traùnh khoûi laø bò boûng". Chuùng ta khoâng gaët haùi ñöôïc moät söï ban thöôûng, hay söï tröøng phaït; chuùng ta chæ tuaân theo luaät nhaân quaû. Ñöùc Phaät coù keå nhieàu thí-duï veà vieäc buø tröø cuûa nghieäp. Chaúng haïn, ngöôøi keát thuùc cuoäc soáng cuûa keû khaùc, hay sinh vaät khaùc, seõ coù kieáp soáng tieáp ngaén nguûi hay bò cheát vì tai naïn. Nhöng neáu ngöôøi aáy laøm nhöõng vieäc höôùng thöôïng, thì duø cho ñôøi soáng coù ngaén nguûi, thì cuõng sung söôùng, giaàu coù. Nhöõng söï pha troän nhö theá thì voâ soá keå, chæ coù Phaät nhaõn môùi nhìn roõ nhöõng phöùc taïp cuûa nghieäp.
J.F. - ÖØ, nhöng cuõng coù nhöõng khoå ñau thieân-nhieân chaúng haïn nhö söï giaø yeáu, söï cheát choùc.
M. - Trong laàn thuyeát phaùp ñaàu tieân, ñöùc Phaät keå ra ñieàu ñöôïc goïi laø "boán söï thaät cao caû": söï thaät veà söï khoå ñau nôi traàn theá naøy, söï thaät veà nguoàn goác cuûa khoå ñau (sö ngu toái vaø nhöõng suùc caûm höôùng haï taïo neân nghieäp), söï thaät veà vieäc coù theå chaám döùt söï khoå ñau, vaø söï thaät veà con ñöôøng daãn ñeán döùt khoå ñau. Söï ñau khoå naøy leõ dó nhieân bao goàm sinh, laõo, beänh, töû. Gaëp keû thuø cuûa ta, keû thaân cuûa ta lìa ñôøi ...
J.F. - Nhö theá söï khoå ñau gaén lieàn vôùi thaân phaän con ngöôøi, loaøi vaät hay baát cöù gioáng gì?
M. - YÙ-nieäm khoå ñau bao goàm nhöõng ñau khoå cuûa caùc kieáp tröôùc, nhöõng ñau khoå cuûa caùc kieáp soáng trong töông lai cuûa taát caû caùc loaøi chuùng sinh.
J.F. - Nhöng nhöõng khoå ñau caên baûn aáy, cuoäc soáng traûi qua cuûa nhöõng haønh ñoäng höôùng haï, nhöõng ham muoán voâ ích maø ta coù theå töôûng töôïng ñöôïc, söï ñau oám, söï cheát, coù theå phaûi gaùnh chòu trong nhöõng traïng thaùi bi thaûm nhieàu hay ít. Ngöôøi ta coù theå keát aùn Taây-phöông khoa-hoïc, kyõ-thuaät vaø vaät chaát ñaõ ñaùnh maát yù-nieäm veà moät soá giaù-trò, ngöôøi ta noùi nhieàu veà nhöõng thaát baïi kinh-teá taây-phöông vaân vaân; khi ba nhìn cuoäc soáng haøng ngaøy ôû Katmandou, thì moät ngöôøi Phaùp thaát-nghieäp gioáng nhö moät trieäu phuù beân moät ngöôøi laøm vieäc ôû Neùpal! ÔÛ Neùpal, naêm traêm quan Phaùp moät thaùng laø moät tieàn löông toát, hai traêm laø bình thöôøng. Ñôøi soáng trong nhöõng xaõ-hoäi Taây-phöông vôùi taát caû nhöõng thieáu soùt, cuõng ñaõ loaïi tröø moät soá caùc khoå ñau, ñaøy ñoïa, nhöõng ñau khoå veà dieän maïo, söï hung aùc hieän coøn ñöôïc thaáy trong xaõ-hoäi Ñoâng-phöông. YÙ-nieäm veà moät phöông thuoác thöïc haønh cuûa Phaät-giaùo, theo ba khoâng hieäu nghieäm. Theo nghóa trieát hoïc, thaân phaän con ngöôøi laø thaân-phaän con ngöôøi. Ngöôøi ta bieát roõ laø moät tyû-phuù ôõ Myõ coù theå khoán khoå veà taâm-lyù hôn moät phu khuaân vaùc ngöôøi Neùpal. Ngöôøi ta coù theå laø Rothschild vaø töï töû vì thaát voïng nhö ñaõ thaáy naêm 1996. Tuy nhieân, söï ñau khoå hay haïnh-phuùc haøng ngaøy cuûa ñaïi ña soá, tuøy thuoäc vaøo raát nhieàu yeáu toá khaùc hôn laø yeáu toá sieâu-hình.
M. - Khoâng neân voäi vaõ phaùn ñoaùn veà söï baån thæu xaáu xa cuûa ñöôøng phoá ôû Katmandou. Katmandou, cuõng nhö ña soá caùc ñoâ-thò Ñoâng-phöông, ñang bò khuûng khoaûng veà baønh tröôùng; moät phaàn vì söï ngheøo naøn chung vì daân soá phaùt trieån quaù nhanh, moät phaàn vì hy-voïng, thöôøng laø thaát-voïng, veà moät ñôøi soáng toát ñeïp hôn nôi thò thaønh. Söï ngheøo naøn cuûa AÁn-ñoä vaø Neùpal laøm ngeït thôû nhöõng ngöôøi nhaïy caûm, nhöng ngöôøi ta khoâng neân queân nhöõng tieán boä ñaõ ñaït ñöôïc trong naêm möôi naêm qua.Ñaëc bieät laø AÁn-ñoä, laø moät nöôùc coù cheá-ñoä daân-chuû, vaø moät soá lôùn nhöõng ngöôøi AÁn thuoäc thaønh phaàn thaáp heøn ñaõ ñöôïc theo hoïc vaø laøm vieäc ôû nhöõng nôi tröôùc kia chæ daønh cho thaønh phaàn cao. Soá nhöõng ngöôøi ngheøo ôû AÁn-ñoä coøn raát nhieàu, nhöng moät phaàn tö daân soá ngaøy nay coù ñôøi soáng ñuû aên. Nguyeân do chính yeáu veà söï ngheøo khoå cuûa AÁn-ñoä khoâng phaûi ôû söï quan-troïng ngöôøi ta ñaët cho giaù-trò tinh-thaàn! Söï ngheøo khoå nhö theá naøy saûy ra vì con soá chín traêm naêm möôi trieäu ngöôøi, naïn nhaân maõn keøm theo yeáu-toá khí-haäu khaéc nghieät! Taïi AÂu-chaâu khoâng nöôùc naøo haøng naêm bò haïn haùn ngay sau khi bò ngaäp luït tai hoïa! Ba khoâng neân queân laø ñôøi soáng sung tuùc taïi chaâu AÂu chæ môùi coù giöõa hai cuoäc theá chieán. Ñoái vôùi nhöõng nöôùc ngheøo naøn nhö Neùpal vaø AÁn-ñoä, khoâng theå naøo tính ñöôïc vieäc naâng cao möùc soáng trong moät töông lai gaàn cho quaûng ñaïi quaàn chuùng ñang gia taêng theo nhòp choùng maët. Hoï khoâng coù ñuû taøi nguyeân ñeå laøm vieäc aáy. Ba-Leâ vaø Luaân-ñoân ñaõ laø nhöõng hoá raùc döôùi thôøi vua Louis XIV, nhöng vieäc ñoù khoâng theå ñoå toäi cho ñôøi soáng tinh-thaàn. Con khoâng nghó raèng Phaät-giaùo ñaùnh maát höôùng ñi cuûa yù-nieäm veà moät phöông-thuoác thöïc haønh, nhöng söï ngheøo naøn caàn phaûi khaéc phuïc ôû chaâu AÙ thì quaù lôùn lao so vôùi nhöõng ñieàu kieän ñòa-lyù, khí-haäu, vaø daân soá.
Coøn veà söï khoå ñau cuûa chieán tranh, söï tra-taán, söï aùp böùc, thì raát ñaùng tieác vaãn xaûy ra haøng ngaøy. Ñoù laø haäu quaû, nhöõng traùi caây cuûa söï ngu doát. Ñoái dieän nhöõng vieäc naøy, taát caû caùc ngöôøi theo Phaät-giaùo, theo Thieân-chuùa-giaùo, taát caû moïi ngöôøi töï troïng -- duø coù tin töôûng vaøo moät toân-giaùo hay khoâng -- cuõng phaûi laøm caùch gì ñeå cöùu vôùt keû khaùc. Ñoái vôùi moät ngöôøi moä ñaïo, thì ñoù laø vieäc aùp duïng ñôøi soáng tinh-thaàn vaøo ñôøi soáng haøng ngaøy, ñoái vôùi moät ngöôøi khoâng toân giaùo thì ñoù laø moät phaûn öùng töï nhieân cuûa söï roäng löôïng cuûa con tim. Moät ngöôøi toát buïng seõ cho côm moät ngöôøi ñoùi, giuùp choã nuùp cho moät ngöôøi bò laïnh, giuùp ñôõ thuoác men cho moät ngöôøi oám ñau, vaân vaân. Neáu khoâng laøm thì ñoù laø söï thieáu traùch nhieäm cuûa moät con ngöôøi.
J.F. - Nhöng nhö theá ta laïi trôû veà baøi toaùn cuûa luaân-lyù: nhöõng ñieàu con vöøa noùi laø caùch cö söû gioáng nhö caùc vò thaùnh thôøi Trung coå beân Taây-phöông. Bò bao quanh bôûi moät bieån cuûa ngheøo ñoùi vaø khoå ñau, moät möïc soáng thaáp keùm, ngöôøi ta coá xoa dòu caøng nhieàu caøng toát -- trong khi mang theo tình caûm baùc aùi Thieân-chuùa-giaùo -- nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, aên maøy, beänh taät, phong cuøi vaø laøm taát caû nhöõng gì coù theå ñöôïc ñeå xoa dòu khoå ñau cho nhöõng ngöôøi naøy. Moät quan nieäm khaùc, moät quan nieäm cuûa AÂu-chaâu, laø phaûi caûi toå chính xaõ-hoäi sao cho coù theå lo cho nhöõng ngheøo ñoùi khoå ñau loaïi naøy maø khoâng caàn tôùi loøng toát cuûa moät ngöôøi ñoái vôùi moät ngöôøi. Trong Phaät-giaùo, hình nhö nguyeân nhaân chính yeáu laø söï khoâng kieåm soaùt ñöôïc nhöõng yù-nghó cuûa chính baûn thaân. Nhöng coù nhöõng khoå ñau khaùch-quan khoâng ñeán töø nhöõng yù-nghó cuûa moät ngöôøi!
M. - Ñuùng theá, vaø chuùng ta cuõng vöøa noùi veà nhöõng hình thöùc khoå ñau khaùc. Nhöng laøm sao moät cuoäc chieán tranh saûy ra, neáu khoâng phaûi vì nhöõng yù-nghó chua chaùt vaø söï thuø haän?
J.F. - Ñuùng, ba ñoàng yù.
M. - Vaø taïi sao, veà phöông dieän toång quaùt ngöôøi ta noùi daân-toäc Taây-taïng laø hieáu hoøa?
J.F. - Ñieàu aáy ñuùng.
M. - Ñieàu ñoù chöùng toû veà caên-baûn coù nhöõng caùch khaùc ñeå giaûi toûa nhöõng söï khaùc bieät hôn laø chieán-tranh, vaø nhöõng caùch khaùc coù taàm aûnh höôûng ñeán moät xaõ-hoäi vaø moät nöôùc.
J.F. - Treân phöông dieän ñoù, ñuùng theá.
M. - Ñoù laø haäu-quaû thöïc-haønh cuûa moät caùch nhìn caùc vaán-ñeà, moät khaùi-nieäm naøo ñoù veà söï hieän-höõu.
J.F. - ÖØ, nhöng söï ngheøo khoå ôû nam AÙ-chaâu khoâng phaûi hoaøn-toaøn vì chieán-tranh, ñoù laø vì söï thieáu keùm veà môû mang, chöa laøm cheá ngöï ñöôïc cô-caáu cuûa neàn kinh-teá, coù theå cuõng vì ngöôøi ta coi reû nhöõng phöông caùch kyõ-thuaät cuûa khoa-hoïc. Khoa-hoïc veà vaät-chaát ñaõ bò coi reû so vôùi khoa-hoïc veà tinh-thaàn. Moät soá nhöõng khoå ñau ñaõ bieán maát taïi caùc xaõ-hoäi taây-phöông vì ngöôøi ta ñaõ aùp-duïng caùc hieåu bieát khoa-hoïc cho ñôøi soáng thöïc-teá. Chaúng haïn nhö beänh taät. Ñieàu khoâng theå choái caõi laø ñôøi soáng ôû chaâu AÂu ñaõ daøi hôn vì caùc beänh taät ñaõ ñöôïc chöõa trò toát hôn. Ngöôøi beänh, duø ngheøo khoå theá maáy, cuõng ñöôïc chöõa trò bôûi moät maïng löôùi y-teá toán keùm, ñieàu naøy chöùng toû söï töông-trôï, nhaân aùi cuõng laø nhöõng ñöùc tính cuûa AÂu-chaâu. Caùc nöôùc naøy khoâng tuøy thuoäc vaøo loøng toát cuûa ngöôøi naøy hay ngöôøi kia, moät heä-thoáng ñöôïc thieát-laäp ñeå chaêm soùc ngöôøi laâm beänh. Nhöõng phöông caùch, thaønh quaû cuûa khoa-hoïc, goùp phaàn xoa dòu nhöõng khoå ñau veà theå xaùc vaø taâm-lyù. Söï ñau-khoå veà beänh-taät keùo theo söï ñau khoå taâm-lyù. Nhö theá, ngöôøi ta lo laéng cho khía caïnh thöïc-teá ño löôøng ñöôïc cuûa ñôøi soáng.
M. - Con nghó raèng khoâng coù ngöôøi theo ñaïo Phaät naøo khoâng coâng nhaän nhöõng vieäc toát laønh cuûa söï tieán-boä cuûa y-hoïc, söï toå chöùc vieäc töông-trôï, saûn-xuaát ra vaät-chaát khi nhöõng vieäc naøy laøm dòu söï khoå ñau. Con coù theå laáy thí-duï cuûa Sri Lanka, moät xöù maø ña soá theo Phaät-giaùo, coù tyû soá ngöôøi bieát chöõ cao nhaát ôû nam AÙ, cuõng laø nöôùc coù heä-thoáng y-teá ñaùng chuù-yù. Sri Lanka cuõng laø nöôùc duy nhaát ôû nam AÙ, ñaõ thaønh coâng trong vieäc cheá ngöï söï sinh saûn vaø kieåm soaùt daân soá. Nhöõng thaønh coâng aáy ñöôïc thöïc hieän bôûi moät chính-phuû theá-tuïc, nhöng ña soá caùc vieân-chöùc theo Phaät-giaùo. Moät soá caùc tu-só Phaät-giaùo ôû Thaùi-Lan hoaït ñoäng tích-cöïc trong vieäc choáng laïi sì-ke, ma-tuùy, vaø beänh hoaïi nhieãm (SIDA: AIDS), vaø cho nhöõng keû beänh taät taù tuùc trong thieàn-vieän khi maø gia-ñình cuûa nhöõng keû naøy xua ñuoåi hoï. Xöù Bhoutan, hoaøn toaøn theo Phaät-giaùo, daønh 30% ngaân saùch quoác gia cho vieäc giaùo-duïc, ñaây coù leõ laø baùch phaân lôùn nhaát treân theá-giôùi. Hôn nöõa, ñaây cuõng laø quoác-gia coù söï kieåm soaùt veà moâi-sinh nghieâm ngaët nhaát tröôùc khi coù söï taøn-phaù trong laõnh vöïc naøy. Vieäc saên-baén, ñaùnh caù bò nghieâm caám hoaøn toaøn, cuõng nhö vieäc phaù röøng.
Khoâng neân rôi vaøo baát cöù thaùi cöïc naøo, phuû nhaän, hay coi reû nhöõng tieán-boä vaät-chaát khi chuùng goùp phaàn vaøo vieäc laøm giaûm söï khoå ñau. Neáu sao laõng vieäc môû mang noäi taâm ñeå chuù-yù ñeán vieäc môû mang thuaàn-tuùy beân ngoaøi veà laâu veà daøi seõ coù haäu-quaû khoâng toát, vì töø ñoù seõ naûy sinh ra söï khoâng nhaân nhöôïng vaø baïo-ñoäng, roài chieán-tranh, vieäc khaùt khao laøm sôû höõu chuû, theá laø coù söï khoâng thoaû-maõn, söï ham muoán quyeàn-löïc töùc laø loøng ích-kyû. Lyù-töôûng nhaát laø duøng nhöõng tieán-boä vaät-chaát moät caùch vöøa phaûi, khoâng ñeå cho chuùng xaâm-chieám caû tinh-thaàn vaø haønh-ñoäng cuûa ta, luoân daønh öu-tieân cho vieäc phaùt-trieån noäi-taâm ñeå trôû neân nhöõng ngöôøi toát ñeïp hôn.
Coøn veà phaàn Taây-Taïng, duø phaûi gaùnh chòu nhöõng thaûm caûnh, taïi moät vaøi nôi nhö Kham chaúng haïn, daân chuùng ñaõ theo truyeàn-thoáng, soáng raát ñaïm baïc theo nhöõng giaù-trò Phaät-giaùo vaø toû veû sung-söôùng. Chaéc hoï khoâng vui khi khoâng ñöôïc tôùi nhöõng beänh-vieän hieän-ñaïi -- nhöõng ngöôøi coäng-saûn Trung-hoa gìn giöõ khoâng ñeå nhöõng tieän-nghi naøy tôùi daân ñòa-phöông -- nhöng ngöôøi ta coøn raát xa vôùi vieäc caûm thaáy moät khoâng-khí ñeø neùn nhö trong caùc ñöôøng phoá Nöõu-Öôùc, hay nhöõng cöïc khoå vaät chaát töông töï nhö nhöõng thaønh phoá oå chuoät bao quanh caùc thaønh phoá lôùn trong thôøi caùch-maïng kyõ-ngheä.
J.F. - Ñuùng nhö theá. Nhöng haõy trôû veà vôùi khaùi-nieäm chuû-thuyeát vaø sieâu-hình cuûa Phaät-giaùo. Ngöôøi ta noùi vôùi ba raèng ñöùc giaùo-hoaøng Jean-Paul II coù raát nhieàu caûm tình vôùi ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma, maø ngöôøi ñaõ gaëp nhieàu laàn. Ñöùc thaùnh cha döï ñònh toå-chöùc moät cuoäc hoäi ngoä môùi veà toân-giaùo -- töông töï nhö ôû Assise maø ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma ñaõ tham döï --, nhöng laàn naøy chæ coù caùc ñaïi dieän cuûa caùc toân-giaùo ñoäc thaàn, Thieân-chuùa-giaùo, Hoài-giaùo vaø Do-thaùi-giaùo. Phaät-giaùo seõ khoâng coù ñaïi-dieän. Coù phaûi vì Phaät-giaùo chuû tröông khoâng coù thaàn?
M. - Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma ñaõ nhieàu laàn baøy toû yù muoán coù moät hoäi-nghò thöù hai töông töï nhö ôû Assise, vaø ñeà nghò thaønh-phoá Jerusalem, ñieåm gaëp gôõ cuûa nhieàu toân-giaùo; vôùi yù-nghó laø caùc cuoäc chieán-tranh veà phaân chia toân-giaùo nhö taïi Bosnie, Trung-ñoâng khoâng neân tieáp tuïc saûy ra. Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma khoâng ngöøng nhaán maïnh laø caùc toân-giaùo hoaït-ñoäng ñuùng nhö toân-chæ thì ñeàu coù muïc-ñích laø haïnh-phuùc con ngöôøi vaø ñoù phaûi laø maãu soá chung cuûa hoaø-bình. Thoâng-ñieäp cuûa chuùa Gieâ-su laø tình-thöông vaø moät trong nhieàu nghóa cuûa chöõ "islam" (islam: Hoài giaùo) laø "hoaø-bình". Nhöõng baïo ñoäng hay keøn cöïa nhaân danh toân-giaùo, vaø vieäc duøng toân giaùo ñeå laøm phaân hoaù caùc daân toäc chæ coù theå coi laø nhöõng söï ñi leäch ñöôøng. Ta phaûi thuyeát-phuïc baèng söùc maïnh cuûa söï thaät chôù khoâng aùp ñaët söï thaät baèng voõ löïc. Noùi caùch khaùc, söï thaät chaân chính khoâng caàn tôùi söï hoã trôï cuûa voõ löïc.
J.F. - Nhöõng söï leäch ñöôøng thöôøng saåy ra luoân, ñoù laø ñieàu ta phaûi noùi....
M. - Chính vì theá, tröôùc tình traïng thaûm thöông naøy, moät trong nhöõng quan taâm haøng ñaàu cuûa ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma
laø ñem caùc ñaïi dieän cuûa caùc toân-giaùo ñeán gaëp nhau haàu hieåu roõ nhau hôn vaø coù söï töông kính. OÂng ta nhaán maïnh nhöõng truyeàn-thoáng tinh-thaàn chung nhö thöông yeâu caùc ngöôøi chung quanh vaø loøng traéc-aån ñoái vôùi nhöõng keû ñang ñau khoå.
J.F. - Ñieàu ñoù coù theå ñuùng vôùi caùc vò laõnh ñaïo, nhöng khoâng coù ôû ñaùm caùc tín ñoà ñieân cuoàng. Ñieàu ñoù khoâng ngaên chaën nhöõng ngöôøi theo Thieân-chuùa-giaùo vaø nhöõng ngöôøi theo Hoài-giaùo cheùm gieát nhau ôû Bosnie, cuõng nhö nhöõng ngöôøi theo Hoài-giaùo vaø nhöõng ngöôøi theo Do-thaùi-giaùo gieät tröø nhau ôû Palestine! Nhöng trôû veà vôùi caâu hoûi trieát-thuyeát chính yeáu, Phaät-giaùo khoâng theå ñöôïc coi laø moät toân-giaùo ñoäc thaàn.
M. - Khoâng, vì khoâng heà coù yù-nieäm veà moät ñaáng thaàn-linh ñaõ taïo ra theá-giôùi vaø loaøi ngöôøi nhö con ñaõ noùi. Nhöng neáu ta ñoàng yù veà moät söï thaät tuyeät ñoái, söï thaät taän cuøng cuûa baûn theå, tình thöông voâ giôùi haïn, thì ñoù laø chæ laø moät caâu hoûi veà duøng chöõ.
J.F. - Trong lòch-söû caùc toân-giaùo, coù söï phaân chia roõ raøng veà toân-giaùo ña thaàn, vaø toân-giaùo ñoäc thaàn.
M. - Phaät-giaùo cuõng khoâng phaûi laø moät toân-giaùo ña thaàn. Ta coù theå tìm thaáy trong truyeàn-thoáng Taây-Taïng moät loâ nhöõng töôïng cuûa caùc vò thaùnh, nhöng ñaây khoâng phaûi laø "Chuùa", hieåu theo nghóa laø moät ñaáng toaøn naêng coù söï soáng noäi taïi. Nhöng laø söï töôïng tröng cho söï hieåu bieát, loøng töø-bi, loøng baùc-aùi, vaân vaân, ñoù laø nhöõng moùn ñoà cuûa söï tham-thieàn duøng caùch hình dung nhöõng tính toát trong chuùng ta, maø con seõ ñeà caäp ñeán.
J.F. - Ngöôøi ta thöôøng coi trong lòch-söû caùc toân-giaùo, thì toân-giaùo ñoäc thaàn tieán-boä raát nhieàu so vôùi toân-giaùo ña thaàn, hình nhö toân-giaùo sau naøy töôïng tröng cho caùc hình-thöùc meâ-tín. Theo ba, hình nhö trong caùc toân-giaùo ñoäc thaàn lôùn ngaøy nay hay trong quaù-khöù, coù chöùa ñöïng nhöõng ñieàu caám kî, nhöõng nghi-thöùc maø ba coi laø kyø-cuïc, vaø nhöõng haønh söû coù theå goïi laø meâ tín! Nhö theá ba khoâng thaáy roõ raøng söï vöôït böïc cuûa toân-giaùo ñoäc thaàn so vôùi toân-giaùo ña thaàn, Traùi laïi! Hình nhö toân-giaùo ña thaàn coù veû bao dung hôn toân-giaùo ñoäc thaàn.
M. - Ñieàu ñoù luoân luoân ñuùng; toân-giaùo ña thaàn hieän coù ôû AÁn-Ñoä vaø Neùpal.
J.F. - Söï khoâng bao dung thì ña soá saûy ra vôùi toân-giaùo ñoäc thaàn. Keå töø giaây phuùt maø ngöôøi ta coù theå noùi: "Chæ coù moät ñaáng toái cao thaät söï vaø duy nhaát, ôû toân-giaùo cuûa toâi, vì theá toâi coù quyeàn tröø khöû nhöõng ai khoâng tin nhö theá", chuùng ta böôùc vaøo thôøi kyø cuûa söï khoâng bao dung, vaø caùc cuoäc chieán-tranh toân-giaùo.
M. - Ñoù laø ñieàu ñaùng buoàn khi phaûi noùi ra.
J.F. - Nhöng ñoù laø moät söï kieän lòch-söû, moät ñieàu xaáu xa ñang xaûy ra vaøo thôøi ñaïi cuûa chuùng ta maø ngöôøi ta chæ noùi ñeán söï bao dung vaø söï ña daïng.
M. - Nhöõng söï gieät chuûng vaãn xaûy ra nhaân danh toân-giaùo. Coù hai hình thöùc chính veà söï khoâng bao dung. Ñieàu thöù nhaát laø khi moät ngöôøi, khoâng hieåu roõ yù-nghóa xaâu xa veà toân-giaùo cuûa mình, khoâng theå ñi theo moät caùch ñuùng ñaén vaø duøng caùch naøy nhö moät laù côø ñeå taäp hôïp vaø khôi daäy nhöõng söï say meâ veà phe phaùi, boä laïc hay quoác-gia. Ñieàu thöù hai laø nhöõng ngöôøi theo moät toân-giaùo, thaät söï tin-töôûng xaâu xa veà söï-thaät trong toân-giaùo mình, vaø coi moïi phöông tieän ñeàu toát ñeå aùp-ñaït leân ngöôøi khaùc loøng tin cuûa mình vì nghó raèng nhö theá laø laøm toát cho ngöôøi khaùc. Loaïi thöù nhaát thì ñaùng ngöôõng moä, nhöng loaïi thöù hai thì thaät sai laàm. Hoï khoâng toân-troïng nhöõng truyeàn-thoáng tinh-thaàn cuûa ngöôøi khaùc, vaø khía caïnh ña daïng cuûa con ngöôøi. Ñöùc Ñaït-Lai-Laït-Ma thöôøng noùi: "Caàn phaûi coù söï tin-töôûng tuyeät-ñoái veà con ñöôøng tinh-thaàn cuûa chính mình keøm theo moät söï toân-troïng hoaøn-toaøn veà nhöõng söï thaät khaùc".
J.F. - Veà phöông dieän thaàn-hoïc vaø vuõ-truï hoïc, taát caû caùc toân-giaùo ñoäc thaàn ñeàu coù moät ñieåm chung, söï huyeàn-bí veà söï saùng taïo theá-giôùi. Ñieàu maø chuùng ta ñöôïc bieát nhieàu nhaát, dó nhieân laø qua kinh thaùnh Geneøse, nhöng cuõng coù ôû nôi khaùc, thí-duï nhö Deùmiurge cuûa Platon trong Timeùe. OÂng ta laø ngöôøi saùng-taïo ra theá-giôùi. YÙ-nieäm raèng coù moät söï saùng taïo ñöôïc tìm thaáy trong nhieàu toân-giaùo, keå caû toân-giaùo ña thaàn. Toân-giaùo ñoäc thaàn coù theâm yù-nghó veà moät Ñaáng saùng taïo, troâng thaáy heát, bieát heát, yù-nghó naøy thì chung cho nhöõng ngöôøi theo Do-thaùi giaùo, Thieân-chuùa-giaùo, Hoài-giaùo, vaø nhieàu trieát-gia lôùn thôøi xöa. Moät ñaáng toaøn naêng, toaøn trí saùng laäp ra theá-giôùi, ngöôøi taïo ra nhöõng söï thaät vónh cöûu, coù theå caét nghóa taát caû, maø theo Descartes,coù theå tìm thaáy trong Meùtaphysique (Sieâu-hình hoïc) cuûa Aristote, cuõng nhö trong caùc taùc phaåm cuûa nhieàu trieát-gia sau naøy nhö Descartes vaø ñaëc-bieät Leibniz. Tuy nhieân, ngöôøi ta khoâng tìm thaáy khaùi nieäm naøy trong Phaät-giaùo? Nhö theá laø khoâng coù saùng-taïo? Khoâng coù moät Hoùa coâng duøng maét vaø tai troâng coi toaøn theå nhaân-loaïi?
M. - Khoâng, con ñaõ trình baøy ôû tröôùc nhöõng luaän cöù ñeå chöùng-minh moät Ñaáng thöôøng haèng noäi taïi, vaø toaøn naêng, khoâng theå saùng taïo döôùi baát cöù caùch naøo maø khoâng maát ñi söï thöôøng haèng, toaøn naêng. Theá-giôùi ñöôïc vaän chuyeån hoaøn toaøn theo luaät nguyeân-nhaân vaø haäu-quaû. Baây giôø, nhöõng ngöôøi theo Thieân-chuùa-giaùo noùi tôùi moät Ñaáng coù tình thöông voâ giôùi haïn, thì Phaät-giaùo khoâng coù gì ngaên caûn moät söï hieåu bieát nhö theá veà moät Ñaáng toái cao. Ñoù khoâng phaûi laø vaán ñeà duøng chöõ.
Con muoán noùi ñoâi lôøi veà söï thaät tuyeät-ñoái theo quan ñieåm cuûa Phaät-giaùo. Ngöôøi ta chia ra hai khía caïnh. Theá-giôùi cuûa caùc hieän töôïng nhö ta troâng thaáy thuoäc veà nhöõng söï thaät töông ñoái. Baûn theå cuøng taän cuûa söï vaät, vöôït xuyeân qua moïi khaùi nieäm thöïc taïi vaø khoâng thöïc taïi, söï theå hieän hay ngöøng nghæ, söï di ñoäng vaø baát ñoäng laø söï thaät tuyeät ñoái. Söï thaät tuyeät ñoái laø söï chöùng nghieäm ñöôïc "lyù khoâng" hay "chaân khoâng", söï khoâng hai maø ngöôøi ta chæ tôùi ñöôïc baèng vieäc aùp duïng suy nghó quaùn-töôûng chôù khoâng baèng yù-nghó phaân tích thoâng thöôøng.
J.F. - Con noùi "chaân khoâng" laø gì? ñoù coù phaûi laø söï troáng khoâng?
M. - YÙ-nieäm veà "chaân khoâng" laøm nhieàu ngöôøi boái roái vaø lo sôï. Ngöôøi ta nghó raèng ngoaøi caùi khoâng, tónh laëng kia, khoâng coù gì coù theå "hoaït-ñoäng", vaø khoâng coù luaät gì -- thí-duï nhö nguyeân-nhaân vaø haäu quaû -- khoâng theå hoaït-ñoäng trong "chaân khoâng". Hoï nghó raèng "chaân khoâng" thì khoâng coù theá naêng ñeå coù caùc taùc duïng, vaø ngöôøi ta caûm thaáy e ngaïi. Ñoù laø söï ngoä nhaän giöõa "chaân khoâng" cuûa Phaät-giaùo vaø söï troáng khoâng. Trong söï troáng khoâng, khoâng coù gì caû, trong khi aáy "chaân khoâng" laø "theá naêng thöôøng haèng", cuûa vuõ-truï, cuûa sinh vaät, cuûa söï di-chuyeån, cuûa yù-thöùc. Söï bieåu loä cuûa vaïn-vaät chæ coù theå saûy ra trong "chaân khoâng" Töông töï, nhöng chæ laø moät hình aûnh, neáu khoâng coù khoâng gian thì theá-giôùi troâng thaáy ñöôïc khoâng theå hieän ra. Neáu khoâng gian laø moät thöïc-theå noäi taïi cöùng raén vaø thöôøng haèng, thì khoâng coù gì thay ñoåi coù theå saûy ra. Vì leõ ñoù caùc kinh ñieån noùi: "vì coù chaân khoâng neân moïi vieäc ñeàu coù theå coù, vaø caùc söï coù naøy töông quan vôùi nhau".
J.F. - Ñoù coù veû nhö laø moät loái chôi chöõ. ÔÛ ñaây con duøng "chaân khoâng" khoâng phaûi laø söï tieâu dieät hoaøn toaøn yù-thöùc veà moät caù nhaân, nhöng theo nghóa khoâng gian troáng trôn, nhöng chöùa ñaày nhöõng thöïc taïi.
M. - Khoâng, söï vieäc khoâng phaûi hoaøn toaøn nhö theá. Thí duï veà khoâng-gian cho pheùp theá-giôùi hieän ra chæ laø moät hình aûnh ñeå chæ raèng khoâng coù gì coù söï hieän-höõu noäi-taïi, cöùng raén, thöôøng haèng, trong theá-giôùi caùc hieän-töôïng, caùi "toâi", hay theá-giôùi beân ngoaøi, chung quanh ta. Chính söï vì khoâng coù söï hieän-höõu noäi taïi maø coù theå coù voâ soá hieän-töôïng. "Chaân khoâng" khoâng phaûi laø khoâng gian troáng khoâng trong moät caùi bình, nhöng laø baûn-theå cuûa caùi bình vaø cuûa caùi maø noù ñöïng.
Taïi sao raát caàn phaân-bieät giöõa söï thaät töông-ñoái vaø söï-thaät tuyeät-ñoái? Khi maø ta coøn laãn loän giöõa tính caùch töông-ñoái vaø tính caùch tuyeät-ñoái cuûa caùc hieän-töôïng, khi ta coøn nghó raèng caùc hieän-töôïng coù söï hieän-höõu cuûa chính chuùng, yù-thöùc chuùng ta bò xaâm chieám bôûi moät soá khoâng theå tính ñöôïc nhöõng yù-nghó, nhöõng caûm suùc höôùng thöôïng vaø höôùng haï. Ta coù theå muoán aùp duïng moät yù-töôûng ñoái-nghòch cho moãi caûm suùc, thí-duï nhö caûm tình ñeå choáng laïi ghen-gheùt. Nhöng nhöõng ñieàu ñoái-nghòch khoâng theå naøo caét ñöùt goác reã cuûa söï ngu doát hay voâ minh, söï quyeán-luyeán cuûa ta vôùi veà söï thaät cuûa caùc hieän-töôïng. Ñeå chaët ñöùt goác reã naøy, caàn phaûi bieát roõ baûn-theå cuøng taän cuûa caùc hieän-töôïng, maø ta goïi laø "chaân khoâng". Ñoái vôùi ngöôøi ñaït tôùi söï ngoä ñaïo cuûa phaät, thì khoâng coøn thaáy söï coù hai cuûa traïng-thaùi bieåu kieán (hình nhö) vaø traïng-thaùi taän cuøng cuûa moïi vaät. Söï caûm nhaän bieåu kieán haõy coøn, nhöng söï caûm nhaän aáy khoâng coøn bò sai laïi bôûi voâ minh, nghóa laø coi caùc hieän-töôïng nhö laø nhöõng thöïc-theå coù söï hieän-höõu noäi taïi. Traïng-thaùi taän cuøng, "chaân khoâng" cuõng nhaän thaáy ñoàng thôøi.
J.F. - Nghóa laø theá naøo?
M. - Chaân khoâng khoâng phaûi khaùc bieät vôùi caùc hieän-töôïng, ñoù chính laø baûn theå cuûa caùc hieän-töôïng. Trong laõnh vöïc caùc söï thaät töông ñoái, khaùi nieäm cuûa Phaät-giaùo veà theá-giôùi raát gaàn vôùi nhöõng khoa-hoïc thieân-nhieân, goàm nhöõng hieåu bieát veà khoa-hoïc vaøo thôøi Phaät-giaùo ra ñôøi. Theo vuõ-truï hoïc Phaât-giaùo, theá-giôùi baét ñaàu baèng moät doøng "caùc nguyeân-töû veà khoâng-gian", chuùng ñaëc daàn vaø thay ñoåi ñeå trôû neân boán yeáu toá khaùc, hay nguyeân-taéc khaùc: ñaát, nöôùc, gioù, löûa taïo neân vuõ-truï. Ngöôøi ta noùi tôùi moät bieån khôûi thuûy bò quaït lieân tuïc bôûi gioù , ñeå trôû neân moät thöù gioáng nhö kem, kem naøy trôû neân ñaëc daàn ñeå thaønh nuùi, thaønh luïc-ñòa, vaân vaân. Taát caû caùc vieäc aáy saûy ra tuaân theo luaät nguyeân-nhaân vaø haäu quaû. Phaät-giaùo noùi raèng theá-giôùi khoâng coù "söï baét ñaàu". Ngöôøi ta khoâng theå noùi veà moät söï baét ñaàu cuûa thôøi gian, vì trong söï bieán ñoåi phaûi coù moät nguyeân nhaân tieân khôûi, vaø tröôùc khi coù söï bieán ñoåi yù-nieäm veà thôøi gian khoâng coù yù-nghóa. Thôøi gian chæ laø moät khaùi-nieäm gaén vaøo moät chuoãi nhöõng giaây phuùt maø moät quan saùt vieân caûm nhaän. Thôøi-gian khoâng coù söï hieän-höõu noäi taïi, vì ngöôøi ta khoâng theå nhaän ra ñöôïc moät thôøi gian rieâng bieät trong dieãn trình cuûa noù. Thôøi gian vaø khoâng gian chæ coù moät caùch töông ñoái trong nhöõng heä quy chieáu ñaëc bieät vaø chæ coù theo kinh nghieäm cuûa chuùng ta.
J.F. - Ñieàu aáy gaàn gioáng nhö chuû thuyeát cuûa Kant: Thôøi gian khoâng coù söï soáng cuûa chính noù; ñoù chæ laø caùch con ngöôøi caûm nhaän caùc hieän-töôïng.
M. - Thôøi gian khoâng hieän-höõu beân ngoaøi caùc hieän-töôïng. Neáu khoâng coù caùc hieän-töôïng, laøm sao thôøi gian coù theå hieän-höõu? Thôøi-gian gaén lieàn vôùi söï thay ñoåi. Giaây phuùt vöøa qua ñaõ cheát roài, giaây phuùt töông lai chöa tôùi, söï di chuyeån cuûa thôøi gian trong hieän taïi thì khoâng nhaän ra ñöôïc. Ngöôøi ta coøn noùi trong Phaät-giaùo veà moät "thôøi gian thöù tö" vöôït xuyeân (transcende) qua ba thöù kia -- quaù-khöù, hieän-taïi, vò lai -- vaø laø söï hình dung cuûa tuyeät ñoái khoâng lay chuyeån.
J.F. - Thôøi-gian khoâng lay chuyeån? YÙ-nieäm coù veû ngöôïc ñôøi.
M. - Khoâng, caùi "thôøi gian thöù tö" khoâng phaûi thaät söï laø thôøi gian, noù laø moät khaùi nieäm töôïng-tröng ñeå chæ raèng söï thaät tuyeät ñoái thì vöôït ngoaøi thôøi gian, coøn thôøi gian thì thuoäc veà söï thaät töông-ñoái cuûa theá-giôùi caùc hieän-töôïng. Vuõ-truï hoïc Phaät-giaùo cuõng coù khaùi nieäm veà boán thôøi kyø: thôøi-kyø thaønh laäp, thôøi kyø trong ñoù vuõ-truï hieän cö, thôøi kyø huûy hoaïi, vaø moät thôøi kyø khoâng hoaït ñoäng. Roài moät chu-kyø khaùc baét ñaàu.
J.F. - Nhöõng ngöôøi cuûa phaùi "stoique" cuõng coâng nhaän luaän cöù veà moät lòch-söû vuõ-truï voâ taän, keå töø "naêm soá khoâng" trôû veà töøng thôøi kyø vaø ñaùnh daáu baèng moät bieán coá vó-ñaïi.
M. - ÔÛ ñaây, khoâng phaûi laø caâu hoûi cuûa söï trôû veà vónh vieãn cuûa vaïn-vaät, ñieàu aáy khoâng coù nghóa, nhöng laø söï trieån khai voâ taän cuûa caùc dieãn bieán, theo luaät nguyeân nhaân vaø haäu quaû, hay nghieäp.
J.F. - Nhö theá, boû qua söï vieäc coå xöa cuûa noù, vuõ-truï-hoïc Phaät-giaùo veà caên baûn khoâng choáng ñoái nhöõng khaùm phaù cuûa khoa-hoïc?
M. - Chaéc chaén khoâng, vì vuõ-truï-hoïc naøy thuoäc phaïm vi caùc söï thaät töông ñoái, söï thaät thoâng thöôøng, nhöõng ñieàu naøy thay ñoåi tuøy thuoäc vaøo söï caûm nhaän toång quaùt cuûa con ngöôøi vaøo caùc thôøi gian cuûa Lòch-söû. Tuy nhieân coù söï khaùc bieät quan-troïng veà nhöõng lyù-thuyeát khoa-hoïc veà nguoàn goác cuûa yù-thöùc. Nhö con ñaõ trình baøy trong moät laàn ñaøm-luaän tröôùc, theo Phaät-giaùo, yù-thöùc khoâng theå bieát caùi khoâng dao ñoäng. Giaây phuùt cuûa yù-thöùc hieän taïi, cuõng ñaõ ñöôïc gaây ra bôûi moät yù-thöùc tröôùc ñoù, seõ gaây ra moät yù-thöõc keá tieáp. Chuùng ta ñaõ noùi raèng theá-giôùi khoâng coù söï baét ñaàu thaät söï veà thôøi gian, vôùi yù-thöùc, cuõng nhö theá. Ngay khi coù moät yù-thöùc, töïa nhö moät tia saùng cuûa yù-thöùc, cuõng gaây neân moät yù-thöùc khaùc duø cho coù thoâ sô nhö yù-thöùc cuûa con amibe.
J.F. - Theo nhö truyeàn-thoáng veà khaùi-nieäm sieâu-hình thì caùi gì lieân-quan ñeán yù-thöùc chæ coù theå sinh ra töø yù-thöùc, vaø caùi gì lieân quan ñeán vaät chaát chæ coù theå sinh ra töø vaät chaát. Cuõng vaäy, töø Platon cho tôùi trieát-hoïc coå-ñieån cuûa theá-kyû 17, maø coát loõi nhö sau: Keát quaû khoâng theå coù nhieàu hôn nguyeân nhaân. Nhöng chính ñieåm naøy, taát caû khoa-hoïc hieän ñaïi veùn maøn cho söï ngöôïc laïi, treân caên baûn cuûa caùc thí-nghieäm vaø caùc söï quan-saùt. Ñoù laø ñieåm chính maø thaày cuûa con laø giaùo-sö Jacques Monod ñaõ trình baøy trong quyeån Le Hasard et la necessiteù (Söï tình côø vaø söï caàn thieát). Nghóa laø: Sinh vaät sinh ra töø vaät chaát, vaø yù-thöùc thì sinh ra töø sinh-vaät. Keát quaû laø ñaõ coù söï tieán-hoaù nhö sau: ñôøi soáng sinh ra töø vaät chaát, roài söï tieán hoaù cuûa caùc chuûng loaïi, daàn daø tieán ñeán yù-thöùc vaø ngoân-ngöõ. Taïm coi ñoù laø sô ñoà toång quaùt ñöôïc khoa-hoïc hieän ñaïi coâng nhaän.
M. - Theo Phaät-giaùo, yù-thöùc khoâng phaûi ñôn thuaàn töø voâ yù-thöùc ñöôïc hoaøn chænh. Coù moät söï thay ñoåi veà phaåm chaát, khoâng phaûi chæ veà phaåm löôïng. Khoâng coù gì choáng ñoái vôùi vieäc quan saùt laø coù moät söï tieán trieån phöùc taïp daàn daàn cuûa heä thaàn kinh, vaø nhöõng ñôøi soáng phöùc taïp ñi song ñoâi vôùi söï tieán trieån cuûa söï thoâng-minh. Nhöng theo Phaät-giaùo, moät hình thöùc soáng duø raát ñôn giaûn cuõng coù moät yù-thöùc duø laø ñôn sô, nhöng khaùc vôùi vaät chaát. ñôn thuaàn. Trong chuoãi caùc sinh-vaät, khaû naêng veà yù-thöùc trôû neân ngaøy moät höõu hieäu, saâu ñaäm vaø hoaøn haûo, ñeå taän cuøng vôùi yù-thöùc con ngöôøi. YÙ-thöùc coù nhöõng traïng thaùi khaùc nhau trong nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau vôùi cöôøng ñoä khaùc nhau.
J.F. - Söï kieän veà yù-thöùc cuûa loaøi vaät ñöôïc coâng nhaän. Chæ coù Descartes baùc boû ñieàu naøy. Ngaøy nay coù raát nhieàu saùch noùi veà taâm-lyù cuûa loaøi vaät. Hieån nhieân laø coù moät yù-thöùc ñoäng vaât. Nhöng laø nhöõng hình thaùi ñôn sô, khoâng theå bieát veà chính mình, khoâng coù yù-thöùc veà suy nghó.
M. - Ñuùng theá, nhöng duø theá naøo ñi nöõa vaãn laø yù-thöùc ñoäng vaät. Ñoái vôùi caùc sinh-vaät thöôïng ñaúng, con töï hoûi nhöõng ngöôøi coøn nghó raèng khoâng coù "thoâng minh" trong loaøi vaät coù phaûi bò aûnh höôûng cuûa voâ thöùc veà neàn giaùo-duïc Do thaùi-Thieân chuùa töø choái "linh hoàn" nôi xuùc vaät. Ñöøng neân queân laø chæ vaøi theá-kyû tröôùc coù moät hoäi nghò ñeå baøn xem laø ñaøn baø coù linh hoàn khoâng!.
J.F. - Nhö theá thì caùi yù-thöùc naøy töø ñaâu tôùi, duø laø raát ñôn sô trong moät sinh vaät ñôn sô?
M. - Phaät-giaùo traû lôøi raèng noù ñeán töø moät kieáp soáng tröôùc, döïa theo nguyeân taéc "baûo toaøn yù-thöùc", töông töï nhö luaät baûo toaøn naêng löôïng trong theá-giôùi vaät chaát.
J.F. - Ñieàu aáy thì khoâng theå ñöôïc theo nhaõn quan khoa-hoïc. Khoa-hoïc coi con ngöôøi nhö moät sinh vaät nhö nhöõng sinh vaät khaùc, moät sinh vaät maø khaû naêng yù-thöùc caûm nhaän ñöôïc phaùt trieån theo ñaø vôùi söï phaùt trieån cuûa heä thaàn-kinh. Nhöng ñieàu bí maät to lôùn, hay söï nhaûy voït cuûa khoa hoïc hieän-ñaïi laø chaëng ñöôøng töø vaät chaát voâ tri tôùi ñôøi soáng höõu tri. Khi ngöôøi ta töï hoûi laø coù ñôøi soáng treân caùc haønh tinh khaùc, nhö Hoaû tinh, ngöôøi ta luoân luoân töï hoûi trong ñaùy taâm tö raèng raèng coù theå naøo caùc yeáu toá daãn ñeán caùc phaûn öùng hoaù-hoïc sinh ra ñôøi soáng cuõng laäp laïi ñöôïc treân caùc haønh tinh khaùc, thaùi döông heä khaùc, ngaân haø khaùc. Nhöng chaëng ñöôøng tieán hoaù töø ñôøi soáng ñoäng-vaät hay thöïc-vaät tôùi yù-thöùc thì khoâng bí maät baèng chaëng ñöôøng töø vaät chaát sang ñôøi soáng.
M. - Chuùng ta khoâng theå ñi xa hôn theo höôùng naøy, vì neáu Phaät-giaùo khoâng phaûn baùc doøng suy luaän tieán-hoaù cuûa nhöõng sinh vaät caøng ngaøy caøng phöùc taïp , nhöõng hình thaùi suy luaän caøng ngaøy caøng tinh vi, thì moät laàn nöõa, noù seõ phaûi nghó laø yù-thöùc khoâng theå sinh ra töø voâ thöùc. Khoa-hoïa noùi raèng khi moät teá baøo trôû neân phöùc taïp, thì noù seõ ñoái phoù moät caùch höõu hieäu hôn vôùi moâi tröôøng chung quanh , vaø söï phöùc taïp naøy daàn daø seõ daãn ñeán heä thaàn-kinh maø yù-thöùc thì khoâng khaùc. Ñoái vôùi Phaät-giaùo, yù-thöùc khoâng theå sinh ra töø moät phaûn öùng hoaù-hoïc, phöùc taïp hay khoâng.
J.F. - Ñoù thì chính xaùc vaø roõ raøng. Nhöng haõy trôû veà ñieàu maø con goïi laø söï thaät tuyeät ñoái, yù nieäm veà chaân khoâng.
M. - Chaân khoâng khoâng phaûi laø söï troáng khoâng, cuõng khoâng phaûi laø moät khoâng gian troáng roãng khaùc bieät vôùi caùc hieän töôïng, hay ngoaøi caùc hieän töôïng naøy. Ñoù laø baûn theå cuûa moïi hieän töôïng. Vaø vì lyù do aáy, trong kinh saùch coù noùi: "Chaân khoâng töùc laø hình theå, hình theå töùc laø chaân khoâng (Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc)". Treân bình dieän tuyeät ñoái, theá giôùi khoâng coù söï hieän-höõu thaät hay cuï theå. Nhö theá, theo khaùi nieäm töông-ñoái ñoù laø theá-giôùi caùc hieän-töôïng, theo tuyeät ñoái, ñoù laø chaân khoâng.
J.F. - Nhöng khía caïnh hieän-töôïng heát söùc cuï theå, sôø moù ñöôïc!
M. - YÙ-nieäm veà chaân khoâng gaëp gôõ khuynh höôùng noäi taïi maø chuùng ta xaùc ñònh caùi toâi, yù-thöùc vaø caùc hieän-töôïng. Khi Phaät giaùo noùi "Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc", thì khaùi nieäm aáy cuõng khoâng khaùc vôùi coâng thöùc: "Vaät chaát laø naêng löôïng, naêng löôïng laø vaät chaát". Ngöôøi ta khoâng choái boû söï caûm nhaän thoâng thöôøng veà caùc hieän töôïng. Nhöng ngöôøi ta choái boû vieäc theá giôùi naøy coù moät thöïc theå noäi taïi sau khi phaân tích. Neáu nguyeân-töû khoâng phaûi vaät chaát, haõy laáy coâng thöùc cuûa Heisenberg, thì laøm sao moät taäp hôïp raát nhieàu cuûa chuùng -- nhöõng hieän töôïng troâng thaáy -- laïi trôû neân nhöõng "vaät chaát"?
J.F. - Nhöng Phaät-giaùo chaúng daïy, thí-duï, theá-giôùi khoâng coù ñôøi soáng cuûa chính noù, vì noù chæ laø saûn-phaåm cuûa söï caûm nhaän cuûa chuùng ta? Ñoù khoâng phaûi laø ñieàu ngöôøi ta goïi laø lyù-töôûng tuyeät ñoái trong thuyeát veà söï hieåu bieát taây-phöông?
M. - Cuõng coù moät phaùi trong Phaät-giaùo goïi laø phaùi "yù-chí ñôn ñoäc", xaùc ñònh raèng: "Theo söï phaân-tích tuyeät ñoái, chæ coù yù-chí hieän höõu, taát caû moïi thöù khaùc chæ laø nhöõng aûnh cuûa yù-chí". Laäp-luaän cuûa phaùi naøy ñaõ bò phaûn baùc ngay trong Phaät-giaùo.
J.F. - Ñieàu aáy ngöôøi ta goïi laø Lyù-töôûng tuyeät-ñoái trong lyù-thuyeát veà söï hieåu bieát taây phöông. Theo Berkeley hay Hamelin.
M. - Veà ñieàu aáy, nhöõng tröôøng phaùi khaùc cuûa Phaät-giaùo traû lôøi, söï caûm nhaän veà theá-giôùi phaûi ñi qua caùc giaùc quan vaø ñöôïc thoâng dòch bôûi yù-thöùc, yù-thöùc hieåu nhöõng tín hieäu cuûa caùc giaùc quan. Nhö theá, ta khoâng caûm nhaän theá-giôùi nhö chuùng thöïc laø. Ta chæ caûm nhaän nhöõng hình aûnh ghi nhaän trong yù-thöùc chuùng ta.
J.F. - Ñoù laø ñieàu maø phaùi Lyù-töôûng tuyeät-ñoái goïi "xuyeân vöôït qua (transcendantal)" cuûa Emmanuel Kant.
M. - Moät vaät ñöôïc traêm ngöôøi khaùc nhau nhìn thaáy nhö moät traêm aûnh trong moät traêm caùi göông.
J.F. - Vaø ñoù laø cuøng moät vaät?.
M. - Theo söï moâ phoûng thöù nhaát (premieøre approximation), thì ñoù laø cuøng moät vaät, nhöng noù coù theå ñöôïc caûm nhaän hoaøn-toaøn khaùc nhau bôûi nhöõng ngöôøi khaùc nhau, nhö chuùng ta ñaõ thaáy trong tröôøng hôïp moät ly nöôùc. Chæ coù ngöôøi ñaõ ñaït tôùi phaät quaû môùi hieåu ñöôïc baûn theå cuøng cöïc cuûa söï vaät aáy: gaàn nhö, nhöng khoâng coù söï hieän-höõu noäi taïi. Quan-ñieåm sau cuøng cuûa Phaät-giaùo laø "con ñöôøng ôû giöõa": theá-giôùi khoâng phaûi laø moät aûnh (treân maøn chieáu boùng) cuûa yù-töôûng chuùng ta, nhöng noù cuõng khoâng hoaøn-toaøn ñoäc-laäp ñoái vôùi yù-nghó cuûa chuùng ta, vì moät thöïc-theå ñaëc-bieät naøo, coá ñònh, ñoäc-laäp vôùi moïi khaùi-nieäm, moïi dieãn giaûi, moïi söï quan saùt thì khoâng coù lyù. Coù moät söï hoã-töông. Nhö theá Phaät-giaùo traùnh khoâng bò rôi vaøo chuû thuyeát tuyeät khoâng, cuõng khoâng rôi vaøo thuyeát thöôøng haèng. Nhöõng hieän-töôïng saûy ra laø moät söï hoã-töông cuûa nguyeân-nhaân vaø haäu quaû, khoâng coù gì hieän-höõu vì chính noù hoaëc cho noù. Sau cuøng, söï quaùn-töôûng tröïc-tieáp veà söï thöïc tuyeät-ñoái vöôït ra ngoaøi moïi khaùi-nieäm tinh-thaàn, hay nhò thöøa giöõa chuû vaø vaät..
J.F. - Theá-giôùi khoâng hieän höõu ñoäc-laäp vôùi chuùng ta sao?
M. - Nhöõng maøu saéc, aâm thanh, muøi vò ... khoâng phaûi laø nhöõng saéc thaùi noäi taïi cuûa theá-giôùi khaùch quan, hieän höõu ñoäc-laäp vôùi nguõ quan cuûa chuùng ta. Nhöõng vaät theå maø chuùng ta caûm nhaän, ñoái vôùi chuùng ta hình nhö hoaøn toaøn ôû ngoaøi ta, nhöng coù thaät chuùng coù nhöõng ñaëc tính noäi taïi xaùc ñònh baûn theå thaät söï cuûa chuùng? Ñaâu laø baûn theå thaät söï cuûa theá-giôùi nhö chuùng thöïc laø hoaøn toaøn ñoäc-laäp vôùi chuùng ta? Khoâng coù gì coù theå noùi leân ñieàu ñoù, vì caùch maø chuùng ta caûm nhaän phaûi theo khaùi nieäm cuûa chuùng ta. Vì theá, theo Phaät-giaùo, moät "theá-giôùi" ñoäc-laäp vôùi moïi khaùi nieäm khoâng coù nghóa gì vôùi con ngöôøi. Haõy laáy moät thí-duï, moät vaät maàu traéng laø gì? Moät luoàng soùng coù ñoä daøi nhaát ñònh, moät "maàu saéc cuûa nhieät ñoä", nhöõng nguyeân-töû ñang di chuyeån? Nhöõng nguyeân-töû aáy coù naêng löôïng, khoái löôïng, vaân vaân? Khoâng coù ñaëc tính naøo laø moät phaàn noäi taïi cuûa vaät maàu traéng aáy, chuùng chæ laø nhöõng keát quaû cuûa caùc caùch nghieân-cöùu khaùc nhau. Trong nhöõng kinh saùch Phaät giaùo coù chuyeän cuûa hai ngöôøi muø muoán ngöôøi ta caét nghóa cho hoï veà maàu saéc. Vôùi ngöôøi thöù nhaát ngöôøi ta traû lôøi: "Maàu traéng cuøng maàu vôùi tuyeát". Ngöôøi muø caàm moät naém tuyeát vaø keát-luaän maàu traéng thì "laïnh". Vôùi ngöôøi thöù hai, ngöôøi ta noùi noù gioáng nhö con thieân nga; ngöôøi naøy nghe tieáng moät con thieân nga bay vaø keát-luaän maàu traéng keâu "vuø...vuø". Toùm laïi, theá-giôùi khoâng töï xaùc ñònh moät mình noù. Neáu noù nhö theá, thì chuùng ta phaûi ñeàu thaáy moät caùch gioáng nhau. Vaán ñeà ñaët ra khoâng phaûi laø phuû nhaän caùc thöïc taïi quan saùt ñöôïc, cuõng khoâng phaûi noùi raèng khoâng coù thöïc taïi ngoaøi trí naõo, nhöng laø "khoâng coù thöïc theå (coù ñaëc tính) rieâng bieät". Caùc hieän-töôïng xuaát hieän moät caùch hoã-töông, caùi naøy lieân heä vôùi caùi kia.
J.F. - Nhö theá ta coù theå goïi ñoù laø vuõ-truï-hoïc, vaät-lyù, vaø lyù-thuyeát veà söï hieåu bieát cuûa Phaät-giaùo. Khoâng muoán phaûn baùc söï ñoäc ñaùo cuûa caùc söï phaân-tích, caùc chuû thuyeát treân, vì chuùng ra ñôøi tröôùc nhöõng trieát-lyù taây phöông, nhöng ba bò choaùng vaùng vì nhöõng soá löôïng nhöõng ñieåm töông ñoàng, khoâng phaûi vôùi moät tröôøng phaùi naøy hay tröôøng phaùi kia, nhöng veà toång theå, khi thì vôùi caâu naøy, khi thì vôùi caâu khaùc cuûa söï tieán trieån trieát-hoïc taây-phöông, töø Thaleøs tôùi Kant.
M. - Con muoán noùi theâm laø Phaät-giaùo khoâng töï coi laø toân-giaùo duy nhaát hieåu roõ veà söï thaät (tuyeät-ñoái), cuõng khoâng phaûi ñoù laø "moät söï môùi meû". Ñoù khoâng phaûi laø moät söï xaây-döïng giaùo ñieàu, nhöng laø moät khoa-hoïc cuûa trí-tueä vöøa daãn ñeán söï thay ñoåi cuûa caù-nhaân, vöøa daãn ñeán söï hieåu bieát quaùn töôûng veà thöïc theå cuøng taän cuûa moïi söï vaät.
J.F. - Theo caùch naøo ñi nöõa thì Phaât-giaùo cuõng coù tröôùc nhöõng chuû-thuyeát maø ba ñaõ keå, ngay caû tröôùc trieát hoïc Hy-Laïp. Ngöôøi ta khoâng theå noùi coù söï vay möôïn naøo ñoù. Ñieàu raát lyù thuù laø khi thaáy nhöõng ngöôøi suy nghó veà nhöõng gì laø söï thaät, laø yù-thöùc, söï thaät veà caùch hoï dieãn giaûi veà theá-giôùi, duøng moïi loaïi giaû-thuyeát coù theå nghó ñöôïc. Tröôùc khi coù söï can döï cuûa khoa-hoïc thöïc-nghieäm, noùi cho ñuùng, neáu con ngöôøi baèng loøng vôùi vieäc suy luaän, vaø dieãn giaûi veà nhöõng caùch caét nghóa hôïp lyù veà caùc söï vaät, nhöõng töông quan giöõa yù-thöùc vaø söï vaät veà phöông caùch toát ñeïp cho ñònh-meänh con ngöôøi, ta thaáy laø soá nhöõng caâu traû lôøi khoâng phaûi laø voâ giôùi haïn. Nhöõng neàn vaên-minh xa caùch nhau, khoâng coù caùch gì aûnh höôûng leân nhau, cuõng ñeàu ñi qua cuøng moät soá giaû-thuyeát. Phaät-giaùo ñaõ coù aûnh höôûng tôùi Taây-phöông, nhöng Taây-phöông khoâng theå coù aûnh-höôûng treân nguoàn goác cuûa Phaät-giaùo. Caùc nhaø tö-töôûng ñaõ nghó veà moät daõy nhöõng giaû-thuyeát maø con soá thì giôùi haïn.
M. - Ngöôøi ta coâng nhaän laø nhöõng truyeàn thoáng quaùn-töôûng ñeàu daãn tôùi keát-luaän töông-töï.
J.F. - Coøn veà caâu hoûi chuùng ta ñaõ neâu ra töø ñaàu -- toân-giaùo hay trieát-lyù? --, ñoái vôùi ba, caâu traû lôøi baây giôø thì roõ raøng. Phaät-giaùo laø moät trieát-lyù, khoâng phaûi moät toân-giaùo. Ñoù laø moät trieát-lyù coù moät khía caïnh sieâu-hình quan-troïng, khía caïnh naøy coù nguoàn goác töø trieát-lyù chôù khoâng phaûi töø söï chöùng ngoä, duø khía caïnh sieâu-hình naøy coù nhöõng nghi-thöùc gioáng nhö cuûa toân-giaùo. Nhöõng khía caïnh naøy cuõng ñöôïc tìm thaáy trong caùc trieát-lyù thôøi thöôïng-coå, thí-duï nhö chuû thuyeát taân Platon (neùoplatonisme).
M. - Vì ngöôøi ta laäp baûng ñoái chieáu , nhö ba noùi trong quyeån "Lòch-söû cuûa trieát-hoïc (Histoire de la philosophie)", baøi toùm-taét cuûa Aristote veà trieát-lyù cuûa tröôøng phaùi Eleùates, cuøng thôøi vôùi Phaät-giaùo vaøo theá-kyû thöù saùu tröôùc Thieân-chuùa: "Khoâng coù söï vieäc gì thöïc ñang saûy ra hay chöa bò huûy-hoaïi, vì neáu coù thöïc thì noù phaûi baét nguoàn töø moät vaät ñaõ coù, hay töø moät vaät khoâng hieän höõu. Caû hai caùch treân ñeàu khoâng theå saûy ra ñöôïc. Vì moät söï vieäc khoâng trôû neân coù, vì noù ñaõ coù; khoâng coù gì trôû neân coù khi chính noù ñaõ khoâng coù". Baây giôø con nhaåy qua moät caâu trong kinh saùch Phaät-giaùo noùi veà coù vaø khoâng: "Ñoái vôùi moät söï vaät hieän coù, caàn gì moät nguyeân nhaân? Neáu moät söï vaät hieän khoâng coù, chuyeän caàn moät nguyeân nhaân laïi caøng khoâng caàn. Haøng tyû nguyeân nhaân khoâng thay ñoåi söï khoâng coù. Söï khoâng coù khoâng theå trôû neân coù maø khoâng maát tính chaát cuûa noù. Nhö theá nhöõng söï vieäc khaùc trôû neân coù ñeå laøm gì? Khi maø söï hieän-höõu vaø khoâng hieän-höõu khoâng coøn khaáy ñoäng taâm trí, luùc aáy taâm-trí khoâng coøn bò baän roän veà suy-nghó, khoâng moät khaùi nieäm, seõ laëng leõ"22.
J.F. - Hai trích daãn ñoù raát ñeïp, nhöng trieát-lyù Parmeùnide muoán noùi tôùi laø söï traùi ngöôïc haún vôùi Phaät-giaùo. Ñieàu maø Parmeùnide muoán chöùng-minh laø khoâng theå coù söï thay ñoåi. Vaø söï tieán-hoùa (chuûng loaïi) thì khoâng theå saûy ra ñöôïc. Vaø söï naêng ñoäng cuõng khoâng theå saûy ra ñöôïc. Con ngöôøi theo Parmeùnide coù moät baûn theå noäi taïi, khoâng bieán ñoåi, sinh ra moät laàn vaø y nhö theá vôùi thôøi gian! Trong khi aáy Phaät-giaùo quan-nieäm con ngöôøi laø moät doøng yù-thöùc lieân tuïc. Nhöõng "nghòch luaän (paradoxe)" cuûa Xeùnon ôû Eleùe coù muïc ñích baøi baùc caùc chuyeån ñoäng. Muõi teân khoâng bao giôø di chuyeån, vì neáu chæ xeùt töøng giaây phuùt treân ñöôøng ñi cuûa noù, thì noù baát ñoäng, trong khoaûng khaéc ñoù. Cuõng theá con thoû khoâng bao giôø baét kòp con ruøa, vì moãi khi noù chaïy ñöôïc moät khoaûng, thì luoân luoân coøn moät nöûa ñoaïn ñöôøng nöõa, duø cho moät nöûa ñoaïn ñöôøng naøy moãi luùc moät nhoû daàn. Toùm laïi, taát caû nhöõng "nghòch-luaän" coù muïc-ñích caét nhoû nhöõng di chuyeån ra ñeå chöùng-minh laø khoâng coù di chuyeån.
M. - Trong quyeån "Principes du calcul infiniteùsimal (Phöông phaùp tính vi phaân)", Reneù Gueùnon trình baøy raèng nhöõng nghòch-luaän cuûa Zeùnon chæ coù muïc ñích chöùng minh raèng neáu khoâng duøng tôùi khaùi nieäm lieân tuïc thì khoâng theå coù söï di chuyeån, vaø giôùi-haïn khoâng tuøy thuoäc vaøo chuoãi nhöõng trò-soá lieân tieáp cuûa bieán soá: noù ôû beân ngoaøi chuoãi soá naøy, vaø vieäc tieán tôùi giôùi-haïn coù haøm chöùa moät söï giaùn-ñoaïn. Phaät-giaùo duøng nhöõng lyù-luaän töông-töï nhö cuûa Zeùnon ñeå chöùng-minh raèng treân phöông-dieän caùc söï thaät töông-ñoái, nhöõng gì coù veû nhö laø thuoäc veà nguyeân-nhaân vaø haäu-quaû thì khoâng coù söï hieän-höõu thaät söï. Ñeå daãn ñeán khaùi nieäm theo söï thaät tuyeät ñoái, caùc söï vaät khoâng ñöôïc sinh ra, khoâng thaät söï hieän-höõu, khoâng ngöøng nghæ. Muïc-ñích khoâng phaûi laø choái boû theá-giôùi caùc hieän-töôïng maø chuùng ta caûm nhaän -- ñieàu maø Phaät-giaùo goïi laø "söï thaät thoâng thöôøng" --, nhöng ñeå chöùng-minh raèng theá-giôùi khoâng coù thaät nhö ta töôûng. Con ñöôøng hieän-höõu nhö theá thì döôøng nhö khoâng theå ñöôïc, vì moät laàn nöõa, moät thöïc theå khoâng theå sinh ra töø söï troáng khoâng, vaø neáu noù ñaõ hieän-höõu thì noù khoâng caàn phaûi sinh ra. Cuõng nhö theá, noù khoâng "ngöøng laïi, hay cheát", vì noù chöa bao giôø sinh. Chính vì theá maø Phaät-giaùo noùi raèng theá-giôùi naøy töïa nhö moät giaác mô hay moät aûo giaùc. Noù khoâng noùi theá-giôùi naøy laø moät giaác mô hay moät aûo giaùc, vì nhö theá seõ rôi vaøo chuû tröông tuyeät dieät. Theo "con ñöôøng ôû giöõa" naøy, caùc hieän-töôïng laø chaân khoâng, vaø töø chaân khoâng sinh ra caùc hieän-töôïng.
J.F. - Nhöng nhö theá, theo quan-nieäm naøy, ngay caû khi chaáp nhaän söï thaät töông-ñoái cuûa theá-giôùi cuûa caùc hieän-töôïng, theá-giôùi gioáng nhö moät aûo-giaùc, thì cuõng nhö noùi cho cuøng, noù khoâng hieän-höõu?
M. - Noù khoâng coù ñôøi soáng cuûa chính noù, moät caùch coù thaät vaø ñoäc-laäp.
J.F. - Nhö theá coù daãn ñeán moät trieát-lyù khoâng haønh-ñoäng? Haønh ñoäng laøm gì treân moät caùi khoâng coù thaät?
M. - Khoâng phaûi theá! Traùi laïi, ñieàu aáy daãn ñeán moät söï töï-do haønh-ñoäng lôùn hôn vôùi caù nhaân vaø vôùi caùc ngöôøi chung quanh vì ta khoâng coøn bò vöôùng phaûi söï quyeán-luyeán caùi toâi, vaø söï cöùng raén cuûa caùc hieän-töôïng. Coù vaøi trieát-lyù Hoài giaùo cuõng ñaõ phaûn baùc Phaät-giaùo treân caùc ñieåm maø ba vöøa neâu ra: neáu taát caû gioáng nhö moät giaác mô, neáu söï khoå ñau cuûa ba laø moät giaác mô, thì ba coá thoaùt khoûi giaác mô laøm gì? Coá gaéng ñaït ñeán quaû vò phaät ñeå laøm gì? Vaø caâu traû lôøi laø: vì moïi ngöôøi chòu söï khoå ñau, vieäc laøm tan söï khoå ñau laø moät vieäc chính ñaùng, duø ñoù coù laø moät aûo giaùc. Neáu theo ba, cuõng nhö lyù-luaän Hoài giaùo, ngöôøi ta cuõng coù theå aùp duïng cho khoa-hoïc: Haønh-ñoäng ñeå laøm gì vì chuùng ta chæ laø laø moät môù teá baøo ñöôïc ñieàu khieån bôûi moät môù caùc teá-baøo nô-roân? Haønh-ñoäng ñeå laøm gì vì chuùng ta chæ laø nhöõng nguyeân-töû vaø nhöõng phaân-töû maø "khoâng phaûi laø vaät chaát" vaø trong moïi tröôøng-hôïp cuõng khoâng phaûi laø "chuùng ta"?
|
|