1.- Treân am thong-thaû saùch, caàm,
Nhaøn nöông aùn ngoïc, buoàn ngaâm quyeån vaøng.
Thaáy trong trieàu Toáng Tónh-khang,
Moät chaøng Hoøa-quaän, moät chaøng Ñaøm-chu,
Baûng vaøng, bia ñaù nghìn thu,
Phan, Traàn hai hoï,cöûa nho doõi truyeàn.
Keå töø ñeøn saùch thieáu-nieân,
Moät song tình naëng, moät thuyeàn nghóa saâu.
Tôùi tuaàn hoäi caû ñua nhau,
10.- Buùt-nghieân phæ chí, cung daâu baèng nguyeàn.
Xem hoa roõ neûo hoài trieân,
Gioù ñöa höông daï, saám reàn tieáng xa.
Ôn treân möa töôùi, moùc sa,
Cuøng laøm Phuû-doaõn moät toaø hieån-vinh.
Nieàm coâng chính, daï trung-trinh,
Nhaân-daân sao phuùc, trieàu-ñình coät cao.
Ngay tin trôøi coù phuï naøo,
Toát cung quan loäc, vöôïng haøo theâ-nhi.
ÖÙng ñieàm xaø huûy, huøng bi,
20.- Hai nhaø chính-thaát moät kyø thoï-thai.
Cuøng nhau môû tieäc vaày vui,
Hueä lan möøng maët, truùc mai khoe mình.
Töng-böøng nhòp saùo, nhòp seânh,
Ñieäu thoâng cao thaáp, cheùn quyønh ñaày vôi.
Troû theà treân thaúm döôùi khôi,
Cuøng nhau chæ daï ñònh lôøi thoâng gia.
Hai ta ñoàng hoïc ñoàng khoa,
Ñoàng nieân ñoàng caùn moät nhaø ñoàng thaân.
Ñoåi trao chæ Taán tô Taàn,
30.- Hoï Phan thì quaït, hoï Traàn thì traâm.
Mai naøy daønh ñeå giao caàm,
Keûo queân öôùc cuõ keûo laàm duyeân xöa.
Boãng may thay söï tình-côø,
Kheùo linh linh mieäng, kheùo nhö nhö loøng.
Thaúm ngaøy khuaát thaùng vöøa ñoâng,
Phan phu-nhaân môùi khai gioøng nöôùc hoa.
Vöôøn xuaân phôi-phôùi möa sa,
Queá non Yeân ñaõ troå ra moät caønh.
Sinh ra nam-töû toát laønh,
40.- Hai vai chónh-cheän, ba ñình nôû-nang,
Ñaønh thai phæ chí boàng tang,
Ñaët cho Taát-Chaùnh roõ raøng laø teân.
Ñoâng qua xuaân thoaét baùo tin,
Traàn phu-nhaân môùi heù then ñoäng ñaøo.
Moät naøng tieân-nöõ xinh sao !
M aøy ngheânh baùn nguyeät mieäng chaøo traêm hoa.
Miaû chieàu cung queá haèng-nga,
Traàn-coâng môùi ñaët teân laø Kieàu-Lieân.
Löûa höông ñaønh ñeå beùn duyeân,
50.- Loøng trôøi chieàu caû hai beân öôùc caàu.
Tin ñi moái laïi cuøng nhau,
Keû naâng-niu ngoïc, ngöôøi trau-chuoát ngaø.
Laàn laàn heø laïi thu qua,
Hai oâng thaém-thoaét tuoåi ñaø cao nieân.
Taï trieàu moät thuû thi tieân,
Ñem nhau xe haïc veà mieàn höông quan.
Chia tay nam baéc baêng ngaøn,
Tôùi queâ nhaø ñaõ haàu taøn ba traêng.
Ñöôøng ñi khuaát neûo khôi chöøng,
Tuyeát söông maáy daëm, suoái röøng bao nhieâu.
Deã maø tin-töùc daäp-dìu,
Thì ñem loøng thaém phuù lieàu trôøi xanh.
Haõy nuoâi con ñeán tröôûng thaønh,
Saün coøn traêm nghóa, quaït tình chaúng queân.
Tô hoàng, laù thaém laø duyeân,
Daàu bao giôø gaëp cuõng neân baáy giôø.
Phan thì veà choán laàu thô,
Khuyeân con doøng-daõ sôùm tröa saùch ñeøn.
OÂn ñaët goái, Ñoång vaây maøn
70.- Sôùm nhuaàn kinh-söû, toái baøn vaên-chöông.
Traàn thì veà choán phoøng höông,
Daïy con canh-cöûi vieäc thöôøng nöõ-coâng.
Hoa döôùi tröôùng, gaám treân khung,
Goàm hay thi-leã, laûu-thoâng caàm-kyø.
Nhöõng mong khuya sôùm kòp thì,
Hai nhaø con ñaõ ñeán kyø xuaân-xanh.
Phan-coâng môùi daïy Phan-sinh,
Raèng: "Nhaø ta nghieäp hoïc-haønh xöa nay.
"Baây giôø cha tuoåi-taùc naøy,
80.- "Mong con gaëp hoäi roàng maây kòp ngöôøi.
"Chôù tham töûu saéc chôi bôøi,
"Luïy mình vaû laïi theá cöôøi ngöôøi cheâ.
"Raøy nghe thi tuyeån ñeán kyø,
"Buùt nghieân doøng-daû vaøo thi hoïa laø.
"Gaëp thì thu nguyeät, xuaân hoa,
"Laøm sao cho troïn quyeát khoa thì laøm.
"Boõ coâng luyeän-taäp môùi cam,
"Ñöøng nghe anh eùn, chôù nhaøm nöôùc maây,
"Nhaân-duyeân ñaõ chieác traâm naøy,
90.- "Cuûa Traàn-coâng ñeå cho maày ñính hoân.
"Tuy raèng caùch trôû nöôùc non,
"Haõy coøn traêng baïc, haõy coøn trôøi xanh.
"Ñöøng nhö Ngoâ-töôùng, Töø-khanh.
"Queân baøi thuoác daïy, phuï manh aùo nguyeàn.
"Haõy cho coâng-nghieäp veïn tuyeàn,
"Hoùa roàng roài seõ röôùc tieân cuõng vöøa."
Nghe lôøi"phuï-huaán sau xöa,
Phan-sinh töø taï baáy giôø böôùc ra.
am: nhaø nhoû lôïp tranh. Ñaây noùi veà nôi ñoïc saùch
saùch, caàm: Coù baûn cheùp saét caàm; nhöng coù leõ laø saùch caàm, bôûi chöõ caàm thö : ñaøn vaø saùch, thuù vui cuûa caùc vaên-nhaân. Coøn saét caàm trong caâu "theá töû haûo hôïp nhö coå saét caàm" thì laïi khaùc
Tónh-khang: nieân-hieäu vua Toáng Khaâm-Toân beân Taøu, vaøo khoaûng töø naêm 1126 trôû xuoáng.
Hoøa-quaän, Ñaøm-chu : Hoøa-quaän, Ñaøm-chu : hai huyeän beân Taøu, queâ hoï Phan vaø hoï Traàn.
Baûng vaøng, bia ñaù: bôûi chöõ hoaøng baûng thaïch bi noùi veà ngöôøi thi ñoã ñöôïc yeát hoï teân treân baûng vaøng vaø khaéc vaøo bia ñaù.
Phan, Traàn: hai hoï töùc hai vai chính trong truyeän naøy.
cöûa nho: bôûi chöõ nho moân : cöûa nhaø nho, nhaø hoïc troø.
thieáu-nieân: tuoåi treû.
Moät song tình naëng, moät thuyeàn nghóa saâu.: Moät song (ñoàng song) moät thuyeàn (ñoàng thuyeàn), caâu naøy noùi tình nghóa baïn-höõu vôùi nhau raát laø naëng-neà vaø saâu-xa.
cung daâu: Cung daâu do chöõ tang hoà : caùi cung baèng goã daâu. Trong kinh Leã :Nhaø vua sinh theá-töû thì treo caùi cung baèng goã daâu, caùi teân baèng coû boàng ra cöûa, ñeå töôïng tröng con trai chí ôû boán phöông, nhö cung teân baén tung ra boán phöông trôøi ñaát vaäy. Sau ngöôøi ta quen duøng chöõ tang hoà boàng thæ ñeå chæ chung caû boïn con trai. Cuõng coù khi noùi taét laø tang boàng hay boàng tang cuõng theá,
Xem hoa roõ neûo hoài trieân: Xem hoa bôûi chöõ thaùm hoa, hoài trieân nghóa laø quay roi ngöïa. Caâu naøy yù noùi thi ñoã thaùm hoa roài quay ngöïa veà vinh qui. Chöõ "trieân" laø roi cuõng coù aâm laø "tieân" neân coù baûn cheùp laø "hoài tieân"
Ôn treân möa töôùi, moùc sa: caâu naøy bôûi chöõ vuõ loä mong aân.
Phuû-doaõn: laø moät chöùc quan cai-trò thaønh-phoá nôi kinh-ñoâ, ví nhö chöùc Phuû-doaõn Thöøa-Thieân döôùi trieàu nhaø Nguyeãn.
sao phuùc, trieàu-ñình coät cao:Sao phuùc bôûi chöõ phuùc tinh, coät cao, bôûi chöõ chæ truï, yù noùi ngöôøi coù danh voïng cho daân nöôùc nöông nhôø.
Ngay tin: bôûi chöõ trung tin, yù noùi ngöôøi trung tín ( ngay tin ) thì trôøi khoâng phuï, cuõng nhö caâu "hoaøng thieân baát phuï haûo taâm nhaân" - trôøi cao khoâng phuï ngöôøi toát buïng. - Coù baûn cheùp laø nghe tin coù leõ sai.
Toát cung quan loäc, vöôïng haøo theâ-nhi: Cung quan-loäc, cung theâ (vôï) vaø cung nhi (con) laø 3 cung trong 12 cung trong soá Töû-vi.
ÖÙng ñieàm xaø huûy, huøng bi:Kinh Thi:
Duy huûy duy xaø nöõ-töû chi töôøng, duy huøng duy bi, nam-töû chi töôøng:
Naèm mô thaáy loaøi raén laø ñieàm sinh con gaùi, thaáy loaøi gaáu laø ñieàm sinh con trai.
chính-thaát: vôï caû.
Ñieäu thoâng: do chöõ tuøng ñieäu : tieáng thoâng reo nghe ra coù vaàn coù ñieäu. Ñaây laø chæ veà aâm-nhaïc. Coù baûn cheùp laø röôïu thoâng, nhöng röôïu sao laïi cao thaáp ?
cheùn quyønh: do chöõ quyønh boâi: cheùn ngoïc.
Cuøng nhau chæ daï ñònh lôøi thoâng gia: Caâu naøy dòch theo chöõ chæ phuùc ñính hoân.
chæ Taán tô Taàn: Taán vaø Taàn laø hai nöôùc ôû veà ñôøi Xuaân-thu chieán quoác beân Taøu, hai nöôùc naøy ñôøi ñôøi keát hoân nhaân, neân ngöôøi ta quen duøng tieáng Taán Taàn ñeå chæ choã thoâng-gia hay laø noùi ñaûo laïi Taàn Taán cuõng theá.
Queá non Yeân: Ñaäu Vuõ-Xöông ñôøi Toáng, bieät hieäu laø Yeân-sôn - nuùi Yeân - sinh 5 con trai vì bieát daïy con theo nghóa phöông, sau ñeàu hieån ñaït, ngöôøi ta ví 5 ngöôøi con cuûa Yeân-sôn quí nhö 5 choài queá. Ñaây möôïn chöõ "queá non Yeân" ñeå ví ngöôøi con trai hoï Phan môùi sinh.
ba ñình: do chöõ tam ñình. Theo pheùp xem töôùng cuûa nhaø töôùng-thuaät ñem thaân ngöôøi vaø boä maët chia ra laøm 3 goïi laø tam ñình. Noùi veà toaøn theå thì phaàn ñaàu laø thöôïng ñình, phaàn löng laø trung ñình, phaàn chaân laø haï ñình. Noùi veà boä maët thì töø ñænh ñaàu deán traùn laø thöôïng ñình, töø soáng muõi ñeán caèm laø haï ñình.
Taát-Chaùnh: nghóa ñen laø taát ngay thaúng.
baùn nguyeät: nöûa maët traêng, noùi loâng maøy cong cong nhö hình nöûa vaønh traêng.
traêm hoa: do chöõ baùch hoa, noùi mieäng cöôøi töôi nhö traêm hoa ñua nôû.
Miaû chieàu cung queá haèng-nga: mæa mai : gaàn baèng. Cung queá haèng nga laø Haèng-nga, trong cung traêng (cung queá) noùi ngöôøi ñeïp.
Kieàu-Lieân: Nghóa ñen laø sen töôi ñeïp.
Keû naâng-niu ngoïc, ngöôøi trau-chuoát ngaø.: Caâu naøy noùi hai nhaø ñeàu quí baùu vaät ñinh-hoân töùc laø traâm ngoïc, quaït ngaø.
thi tieân: giaáy vieát thö. Hai oâng veà höu trí, vieát thö ñeå laïi taï ôn Trieàu-ñình, töùc laø thö löu giaûn (ñeå laïi kính chaøo) maø ta quen duøng khi caùc vieân chöùc veà höu hay thuyeân ñoåi ñi nôi khaùc.
xe haïc: bôûi chöõ haïc giaù, haïc laø loaøi chim soáng raát laâu, ngöôøi ta thöôøng duøng chöõ haïc ñeå noùi veà baäc giaø caû nhö haïc linh (tuoåi haïc), haïc phaùt (toùc haïc) v.v...
höông quan: cöûa laøng, noùi veà nôi queâ nhaø.
Tôùi queâ nhaø ñaõ haàu taøn ba traêng: Caâu naøy yù noùi veà ñeán nhaø thì ñaõ gaàn heát 3 thaùng .
Saün coøn traêm nghóa, quaït tình chaúng queân : Töø caâu "ñöôøng ñi khuaát neûo..." trôû xuoáng ñeán heát caâu naøy, yù noùi tuy ñöôøng xa caùch, chöa deã thoâng tin-töùc luoân, ñaønh cöù phoù lieàu, nhöng cöù vieäc nuoâi con ñeán khi khoân lôùn, ñaõ saün coù traâm, quaït laøm tin, thì tình nghóa queân laøm sao ñöôïc.
Tô hoàng: do chöõ hoàng ty, laáy tích Tröông-gia Chính, Teå-töôùng nhaø Ñöôøng, coù 5 con gaùi, muoán gaû cho Quaùch-nguyeân-Chaán moät ngöôøi, nhöng khoâng bieát gaû ai. Beøn baûo 5 con gaùi ñöùng naáp trong bình phong, moãi ngöôøi caàm moät sôïi tô xuyeân qua khe cöûa. Quaùch ñöùng ngoaøi ruùt ñöôïc sôïi tô cuûa ai thì gaû ngöôøi aáy. Keát quaû Quaùch ruùt ñöôïc sôïi tô ñoû trong tay ngöôøi con gaùi thöù ba, coù nhan saéc hôn caû.
laù thaém: do chöõ hoàng dieäp. Laáy tích Vu-Höïu ñôøi nhaø Ñöôøng, nhaët ñöôïc chieác laù ôû trong ngoøi nhaø vua coù ñeà baøi thô. Vu Höïu cuõng ñeà thô vaøo moät chieác laù thaû xuoáng ngoøi cho troâi vaøo trong cung. Cung nöõ hoï Haøn nhaët ñöôïc. Sau nhaø vua thaûi caùc cung nöõ, tình côø Vu-Höïu laáy hoï Haøn, cuøng ñem chieác laù coù thô ñeà vaãn giöõ, cho nhau xem, môùi bieát ñoaïn nhaân duyeân do chieác laù kia laøm moái. Hoï Haøn coù caâu thô raèng : "Phöông tri hoàng dieäp thò löông moâi" ( môùi bieát laù thaém laø ngöôøi moái toát ).
laàu thô: bôûi chöõ thö laâu
saùch ñeøn: coù baûn cheùp luaän baøn, coù baûn cheùp hoïc-haønh, nhöng hoïc-haønh thì khoâng coù vaàn, neân taïm ñeå saùch ñeøn.
OÂn ñaët goái: Tö-Maõ OÂn-Coâng ñôøi Toáng raát chaêm hoïc, coù khi ñoïc saùch thaâu ñeâm, traèn-troïc treân goái maõi khoâng nguû.
Ñoång vaây maøn: Ñoång-troïng-Thö ñôøi Haùn chaêm hoïc, buoâng maøn ñoïc saùch, luoân ba naêm khoâng ngoù ñeán vöôøn.
hoäi roàng maây: bôûi chöõ long vaân khaùnh hoäi nghóa laø roàng maây gaëp-gôõ, noùi boùng, vua saùng toâi hieàn gaëp nhau.
thu nguyeät: traêng muøa thu, kyø thi höông.
xuaân hoa: hoa muøa xuaân, kyø thi hoäi.
quyeát khoa: yù noùi ñi thi khoa aáy quyeát laáy ñoã.
Haõy coøn traêng baïc, haõy coøn trôøi xanh: traêng baïc trôøi xanh, bôûi chöõ thanh thieân baïch nhaät. Caâu naøy yù noùi tuy hai nhaø ôû xa caùch nhau nhöng moái nhaân duyeân ñaõ ñính uôùc roõ raøng, coù trôøi xanh traêng baïc chöùng minh.
Ngoâ-töôùng, Töø-khanh: hai tích naøy chuùng toâi coøn ñöông khaûo-cöùu, ñôïi xin tuïc baûn. Trong khi chôø ñôïi, mong thöùc giaû chæ-giaùo cho, chuùng toâi caûm taï laém.
Hoùa roàng roài seõ röôùc tieân cuõng vöøa: yù noùi thi ñoã roài seõ cöôùi vôï.
phuï-huaán: lôøi cha daïy.